Сүйекші (Исабеков)
Қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, шамамен 19-ғасырдың аяғы. Қала сыртындағы қорымда мола қазып күн көретін қарт молашы Үндемес деп аталатын. Оның шын аты Тұңғыш болса да, тұйық мінезіне қарап жұрт оны Үндемес атап кеткен.
Тұңғыштың әкесі Қомша кедей жалшы, құдық қазушы болатын. Бір күні көрші ауылдың құдығын қазып жатып, мас жігіттермен жанжалға ұшырады. Қомша өзін қорғағанда, Доскей байдың ортаншы ұлы құдыққа құлап, мерт болды. Қомшаға ер құн салынды, бірақ ол төлей алмады.
Қомша тоғыз жасар баласын Доскейге аманатқа беруге мәжбүр болды. Тұңғыш туған үйінің босағасынан айрылып, тірі жетім, кісенсіз тұтқын боп қалды. Көп ұзамай әкесі басқа құдықта мерт болды.
Анасы баласын іздеп, ақ қар, көк мұзға қарамай Доскей ауылына жетті. Бірақ ел көшетін болғандықтан, ана мен бала қайта қауышып, қоштаса алмай қалды. Анасы баласын іздеп жүріп, қатты аязда жолда қайтыс болды.
Доскейдің үлкен ұлы Үкітай аманат баланы қатты қорлап, байлап тастады. Сол түні Тұңғыш қашып кетті. Далада диуана кемпір оны тауып алып, қайыршылыққа үйретті. Он бес жыл бойы ол диуанашылықпен күн көрді. Кейін ноғай сүйекші оны тауып алып, мола қазуға үйретті.
Көптеген жылдар өтіп, Тұңғыш қартайды. Бір күні оны Өмекей деген шал іздеп келді. Тұңғыш өз атын да ұмытып, бұрынғыларды танымай қалыпты. Өмекей оның жас жуған жүзіне қарап, аянышпен сөйледі:
—Қу құдай, — деді Өмекей оның жас жуған жүзіне қарап тұрып, — соқыр құдай! Бұл байғұсты аманат боп жүргенде неге алмадың, ... Енді бұ бейшараға бір жақсылық жасайықшы дегенде қолынан кеп жұлдың да кеттің.
Толық мазмұны
Тараулар бойынша бөлу шартты.
Үндемес сүйекші: қартайған молашының өмірі
Желтоқсанның суық күндері басталған еді. Қала сыртындағы қорымда мола қазып күн көретін қарт молашы Үндемес деп аталатын. Оның шын аты Тұңғыш болса да, тұйық мінезіне қарап жұрт оны Үндемес атап кеткен. Ол қашан, қайдан келгенін ешкім білмейді.
Өзінің анадан шыр етіп туып, азан шақырып қойған аты Тұңғыш болса да, былайғы жұрт оны ... Үндемес атап кеткенді. ... бар білетіндері жалаңаш денесіне киген түйе жүн шекпені қысы-жазы үстінен бір түспейтін қушиған молашы шал.
Үндемес жасын білмейді, есептеп те көрмеген. Ол ештеңеге қызықпайды, ештеңеге ұмтылмайды. Ертемен тұрып қолына кетпен мен күрегін алып қорымға барады, күніне екі-үш мола қазады. Әрбір молаға өзі жатып көріп, тар болса үңгиді. Кешке дейін осылай жұмыс істеп, үйіне қайтады.
Әкесі Қомша және құдықтағы қасірет
Үндемес есіне әкесі Қомшаны алды. Қомша кедей жалшы болатын, құдық қазып күн көретін. Оның алдында мал, басында бақ, артында арқа сүйер туысы болмаған. Жасы жер ортасынан ауып бара жатқанда бір жетім қызға қосылып, екі жылдан кейін перзент сүйді.
Сәбидің дүниеге келгенін екі қоңсы кемпірден басқа ешкім білген жоқ. Қомша құдық қазып, ел аралап кеткен еді. Түн жарымы үйіне келгенде жас нәрестенің иісі бұрқ етті. Әйелі шоқты ашып қалғанда үй ішіне қызғылт жарық түсті. Қомша бесікке келіп, пысылдап ұйықтап жатқан нәрестенің маңдайынан ұзақ иіскеді.
Қомша баласына Тұңғыш деп ат қойды. Оның екі басы үшеу болып, тіршілік тауқыметі бұрынғыдан ауырлай түсті. Ол өзгелер үшін шөп орды, құдық қазды, мал бақты, арқан есті, тезек терді. Тоғыз жыл өтті. Әйелі тағы екі құрсақ көтерген, бірақ екеуі де өлі туды. Бұл оқиға екеуінің қабырғасын қақыратып, он жасқа қартайтты.
Кейін әйелі тағы бір ұл туды. Қомша ауылдың молдасы Бәдіғұлмен сөйлесіп көрді, молда баланы оқуға алуға келісті, ақы да сұрамады. Қомша қуанып, баласын оқуға апарғанда қазығына бір қараны көнімді сатсам да байлармын деп бекінді. Оқуға үш ай қалды, оған дейін екі құдық қазса екі қой неге таппайды деп ойлады.
Көрші ауылдың ескі құдығы құлап, жаңасын қазатын кісі іздеп жүр екен деген хабар келді. Қомша кетпені мен сүйменін арқалап әлгі ауылға жетті. Басы Тілеуберді бай құдықты жақсы бітірсең бір емес екі қой аласың деп уағда байлады. Қомша қасына бір серік алды да, жатпай-тұрмай жұмысқа кірісті. Жиырма жеті күн дегенде саз балшыққа жетіп, жиырма сегізінші күні су да көрінді.
Аманат бала: тағдырдың тұзағында
Құдықтан шыққанда кеш батып қалған еді. Жиналған жұрт Қомшаны мақтасып жатыр. Қомша тиесілі екі қойын жетектеп, жеті түнде үйіне тартты. Жиырма құлаштай тереңдікте қасаң топырақты сүйменмен түйгіштеп жатып ол баласы жайлы тәтті ойға берілді. Балам оқуды бітірсе, келіншек әперемін, отау тігіп беремін деп армандады.
Кенет үш жігіт төне түсіп, қарқылдап күліп тұр. Олар бозаға мас боп апты, ауыздарынан уыт иісі аңқиды. Бірі Қомшаның қатынының жас екенін сұрады. Қомша не деп жауап қайырарын білмей үнсіз тұрып қалды. Үкітай оны құдыққа түсуге мәжбүрледі. Сол сәтте үстіне шүмектеп жылымшы су құйылды. Қомша қолына сүйменін алып, тез-тез жоғары көтерілді.
Шыққан бойы шалбар бауын байлап тұрған сұлу мұрттың жағасынан ала кетті. Екі жігіт жетіп келіп, Қомшаны аударып түсірді. Опай-топай алыс басталды. Бірі сүйменді әкел деді. Қомшаның жүрегі су ете қалды. Манағы жігіт сүйменді көтеріп, ұруға оңтайланып кеп қапты. Қомша жалт бергенде жігіт жиырма құлаш құдыққа өкіріп құлап түсті.
Жігіттің мойын омыртқасы үзіліпті, сол күні жұлдыз шыға жантәсілім етті. Ол осы ауылдың атақты байы Доскейдің үш күннен соң үйленгелі отырған ортаншы баласы екен. Қомша бай баласын құдыққа итеріп өлтірді деген жаладан қара басымды арашалап қалармын деп бір жеті Аллаға жалбарынумен жатты. Бірақ, үміт зая болды. Ол байдың ұлын өлтірген қандықол боп табылды.
Ауылдан кісі жіберді, жаны ашыса ауылыңның әкімдері айыбыңды төлеп алып кетер, жаны ашымаса өзің төлейсің деді. Салған айыбы отыз түйе, отыз жылқы, отыз сиыр. Қомша кеткен кісілердің жақсы хабармен келуін екі күн, екі түн бойы кірпік ілмей ұзақ күтті. Шерәлі бай көнбепті, аманатқа баласын бере берсін депті.
Арада екі күн өткен соң Қомша үш айдан кейін оқуға бермек болған тоғыз жасар баласын қолынан жетектеп әкеп аманатқа тапсырды. Туған үйінің босағасына қай кезде қайтып ораларын да білмеген бала жәутеңдеп, көке-е деп еңіреп қала берді. Тірі болсам жазға дейін жетермін, ұлым деп әке сырт айналды да, тез-тез басып жүріп кетті.
Доскей ауылындағы аманаттық өмір
Жаз өтіп, күз келді, бірақ, қайта оралған әке болмады. Сонау беткейден бері құлаған сары жолдан қылтиған қара көрінсе де әкем бе екен деп екі көзі төрт болып, тумай жатып жалғыздық жапасын шеккен қаршадай аманат бала тірі жетім, кісенсіз тұтқын боп жол тосумен жата берді.
Сөйтіп, Тұңғыштың Тұңғыш аты жойылып, Аманат бала атанды да, он жасқа жетер-жетпес шағында малай боп мал соңына түсті. Бір жыл ішінде ол өз атын өзі ұмытып, «атың кім?» десе «Аманат» деп жауап беретін болды.
Доскей де Қомшаның артынан екіншілей кісі жібертпей қырсығып, ол қырсықтығы сырттай да, іштей де ызаға айналып, тым тырыс жатып алды. Ең бастысы, менмен Шерәліге пісіріп жесеңдер де мейілдерің деген өз аулының баласын апарып беріп әлсіздік көрсеткісі келмеді. Жерге алғаш қар түскенде Шерәлі ауылынан хабар да жетті. Қомша басқа бір бай ауылының құдығын қазып жатып, сол құдықтың түбінде мәңгілік көз жұмыпты.
Мұны естігенде Доскей селт ете түсті. Өзгелерге сыр білдірмей түйіліп біраз отырды да, жұмған аузын ашпаған бойы орнынан тұрып кетті. Босағадан сыртқа аттай бергенде аманат бала қарсы ұшырасып: Ата, көкем келе ме деп жәудірей қарады. Доскейдің ішкі дүниесін әлдеқалай бір сезім аралап өтіп, тұла бойын ду еткізді. Сорлы бала, енді сені қайтсем екен деді ішінен.
Үлкен ұлы Үкітай: Әкең мүрдем кетті деп қойып қалды. Доскей жалт бұрылып, баласына оқты көзімен ата қарады. Мұншалықты тас жүрек боп туылармысың деді ішінен. Сөйтті де, шырқырап жылаған баланың дауысын естігісі келмей, ауыл сыртына қарап тез-тез басып жүріп кетті.
Мейірімсіз тағдыр түк таппағандай бейкүнә, дәрменсіз баланы тумай жатып тәлкекке айналдырды. Тұңғыштың анасы есіне түсті. Ана дегенде көзіне бар елестететіні тәңірдің жазғанына әбден мойынсұнып, қандай ауыртпалық болса да бәрін қабақ шытпай үнсіз көтеруге көндіккен, еріне, баласына деген ақ тілегін өз ғұмырынан да артық санайтын жұдырықтай ғана әйел.
Аласапыран көктемнің кезі еді. Доскейдің үлкен ұлы Үкітай жылқышыларды шетінен боқтап, қырып кетердей боп жүр. Кеше он бір бие аязда қалып, арам өліпті, жиырма шақтысы үшті-күйді жоқ. Үкітай ызалы айғайға басты. Өмекейге: Бұл Шерәліге қашанғы жем боламыз, құдай-ау деп күйінді.
Қашу және диуана болу
Үкітай: Ішіме намыс сыймай барады. Өңшең бөрік киген қатындар! Ана аманатын ат құйрығына байлап, есігінің алдына сүйреп апарып тастаймын деді. Өмекей: Бейшара баланы бүйтіп қорлағаннан не түседі деді. Үкітай аманат баланы шақырды. Жұдырықтай бала тай қорадан жүгіріп шықты. Апам келді ме деп сұрады.
Үкітай: Қалай, ауылыңа барасың ба деді. Баланың қуаныштан екі көзі от шашып, жүзі жайнап шыға келді. Барамын! Барамын, аға, барамын деді. Үкітай атшыға арқан алып келуді бұйырды. Жас бала қорыққаннан екі көзі алақандай боп, кейін шегіне берді. Көкетай, не істемексіз мені. Байламаңызшы, жалынамын деді.
Өмекей: Үкітай, қоя бер баланы деді. Баланың жазығы жоқ. Босат! Шырылдатпа жетімді! Кек қайтарудың жолы мұндай болмайды деді. Бала жүгіріп кеп Өмекейдің етегіне жармасты. Көкетай, тимесінші маған, қой деңізші. Айтқаныңыздың бәрін істеймін деді. Өмекей баланы қорғады.
Осы кезде Доскейдің салмақты үні естілді. Жол болсын деді. Үкітай: Бүгіннен қалдырмай жинап бер жігіттеріңді. Әйтпесе, өзім аттанамын деді. Доскей: Қайда аттанбақсың деді. Жылқыны айдап кеткен Шерәлі емес, боран. Өліктері табылды. Жалғыз шауып не тындырмақсың, көп боп барып не бітірмексің деді. Доскей Қабантауға көшеміз деді.
Доскей ауылы көшетін бопты деген хабарды естіген соң, байғұс ана ақ қар, көк мұзға қарамай кештетіп осында жетті. Менің Тұңғышым осында ма екен, айтыңыздаршы деді. Анасымын. Жер түбінен жаяулатып жаңа жеттім. Баламның қайда екенін айтыңыздаршы, құдай үшін деді.
—Апа, апатай, бермеші мені... —Бар... бара ғой, күнім. Көктемде... кеп ап кетемін. ... Көшкен елдің малын айдап, шырқырап бала кетті, көшкен елдің жұртында көкірегі қарс айырылып, жападан жалғыз ана қалды.
Диуана жолы: қайыршылық жылдары
Үкітай ұштыкүйді жоқ боп шықты. Жылқышылардан сұрағанда олар мандытып ештеңе айта алмады. Доскейдің жүрегі су ете қалды. Шынымен қартайғаным ба деп ойлады. Үкітай қайда кетті екен? Шынымен Шерәлі ауылына ма? Бұ бала аман қайтса жақсы, мертігіп қайтса қайтіп шыдарсың деді.
Өмекей бастаған он шақты жігіт атқа қонып, Шерәлі ауылына суыт жүріп кетті. Үкітайды қуып жетіңдер. Ашуынан қайтсын. Көнбесе, байлап алып келіңдер деді Доскей. Үш күн бойы байлаулы жатқан Тұңғыш сал-сал болған денесін әзер жинап, қою қараңғылықтың меңіреу түкпіріне қарай шайқатыла басып жүріп кетті.
Өзгелер секілді ата-ананың ыстық мейірімін көріп өсуге, ... бозбала боп жар сүйіп, түтін түтетіп өз алдына шаңырақ құруға қақы бар бір пенденің бүкіл болашағы мен ғұмырын ... жұтып ... аманат тұзағы ... қараңғы үйде қала берді.
Беталды – құла дүз, қанша жүргені белгісіз. Бір кезде аяғынан әл кетіп, қалжырап сұлық түсті. Сол бойы талықсып ұйықтап кетіпті. Бас жағынан әлдекімнің бір қалыпты созылта, әндете салған дауысы естілді. Ол жайлап көзін ашты. Иығында ала қоржыны бар бір кемпір өзіне төне қарап отыр екен.
Апа, сіз менің апамсыз ба деді Тұңғыш. Қайдағы апа, бейшара! Мен диуанамын деді кемпір. Қашып келемін. Барар жерім жоқ деді Тұңғыш. Жақын туысың бар ма еді деді кемпір. Құдай жалғыз, мен жалғыз деді. Диуана қоржынынан ескі-құсқы киім алып Тұңғышқа берді. Көп жасаңыз, шеше деді Тұңғыш.
Диуана оны диуанашылыққа үйретті. Арада он шақты күн өткенде Тұңғыш сампылдап қоя беретін болды. Бұрынғыдай қымсынуы тыйылып, дауысы ашыла түсті. Диуанадан мақтау естіген сайын көңілі бір өсіп, келесі үйге барғанда өзі бастап жүре беретінді шығарды. Бір күні диуана: Екеуміз екі ажырайық деді.
Арада бір жарым ай өтіп, жас диуана өз бетінше ел аралап, жаңа кәсіптің жөн-жосығын айыра білетін болды-ау дегенде, диуана кемпір екеуінің екі ажырасар кезінің жеткенін айтты. Диуана жүріп кетті. Тұңғыш төмен қараған күйі, қала берді. Батыс та жоқ, шығыс та жоқ, түстік те жоқ, теріскей де жоқ, аспан асты жер қуыс.
Осылайша он бес жыл бойы диуанашылық күн кешті. Қоржынның екі басы мың толып, мың босады. Ел іші ала-құла, жаман да бар, жақсы да бар. Баламды қорқыттың деп талай мейірімсіздердің ауылдан қуып, ит айтақтаған кездері де болды. Бірақ, диуананың несібесі ел ішіне шашылған, ол елден безбеді.
Сүйекші кәсібіне келу
Бір өлтіріп, бір тірілтіп тәлкекке салған тағдыр тағы бір құтқарушысын сап еткізді. Ертесіне сәскеде мола қазып жүрген бір ноғай сүйекші, оны мазар шетінен тауып алды. Сүйекшілікті де ол тез үйреніп кетті. Ноғай сүйекші бас-аяғы бір жарым айдың ішінде оны өзі секілді шебер молашы етіп шығарды.
Тұңғыш кіші-гірім шаһарға осылай келді. Оның диуанашылық кәсібі сүйекшілікпен осылай алмасты. Қанша заман! Не рәт көрдім сенен, жарық дүние? Жылап туылып, қорлықпен ғұмыр кешіп, жұмсақ төсекке жамбасым бір тимей өтіп барамын деді Тұңғыш. Бүгін міне, бір құлаш та жер қаза алмадым. Таң да атайын деген-ау.
Туған жерге оралу және соңғы сәт
Сырттан дыр-рр деген дауыс, ат тұяғының үйге тақалып кеп тоқтағаны естілді. Кім бар-оу деген дауыс естілді. Тұңғыш орнынан көтеріліп, үстіне шекпенін кие бастады. Ұзын бойлы, қаба сақал, шүңірек көз бір шал ішке үңіліп қапты. Қомшаның Тұңғышы сіз боласыз ба деді шал. Кіміңіз опат болып еді деді Тұңғыш.
—Сен мені танымадың ба шынымен? Тұңғыш сонда ғана басын көтеріп, шүңірейген көздерін алдында тұрған шалға ұзақ қадап тұрды да, үнсіз басын шайқады. —О, қу тағдыр! — деді шал күрсініп. Ерте қартайып, ерте мүжіліп кеткенің бе, байғұс.