Соңғы парыз (Нұрпейісов)
Өте қысқаша мазмұны
Арал теңізі жағалауындағы балықшылар ауылы, 1970-ші жылдар. Колхоз басқармасы Жәдігер Сырдарияға балық аулауға кетіп, бір айдан кейін үйіне оралды.
Үйге келгенде әйелі Бәкизат үйде жоқ болды. Жәдігер оны күтіп отырып, өткен өмірін еске алды. Олар институтта бірге оқыған, Жәдігердің досы Әзім де сол кезде Бәкизатты ұнатқан еді.
Жәдігер мен Бәкизат үйленгеннен кейін екі бала дүниеге келді, екеуі де кемтар болып туды. Отбасылық өмір берекесіз болды, Жәдігер теңіз кезіп балық аулап жүрді, Бәкизат ренішті болды.
Арал теңізі тартылып, халық қиналды. Жәдігер Сырдарияға барар алдында Бәкизатпен ұрысып қалды, әйелі оның бармауын сұраған еді. Сырдарияда балықшылар қиын жағдайда қостанып жатты.
Жәдігер ауылға оралғанда Әзімнің ағасы келе жатқанын естіді. Сары Шая деген туысы оған Әзімнің ағасы Жәдігерді басқармалық орыннан түсіргісі келетінін айтты.
Қазақстан мен Орта Азия – халқының маңдайына біткен жалғыз теңіз әне тартылып жатыр... Бүгін ішіп-жегеніне мәз болып, елінің ертеңін ойламайтын осынау дардаңдаған есалаң адамдарға бұл Арал әлі де өзінің ақырғы үкімін айтпай, артына сақтап отыр
Жәдігер Бәкизаттың Әзімнің үйіне барғанын білді. Түнде үйде жалғыз қалып, өткен өмірін ойлады. Ертеңіне балықшылар ауылының алдындағы мұзға шығып, жалғыз тұрып қалды.
Ол өзінің берекесіз өміріне, теңіздің тартылуына, халықтың қиналуына ойланды. Соңында жатқан ізіне қарап, өткен күндерді еске алды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары және оларды тарауларға бөлу – шартты.
Бөлім 1. Жәдігердің өмірі мен қиын тағдыры
Мұз үстіндегі ой-толғаныс: із және өткен өмір
Қысқы суық күні ұзын қара кісі балықшылар ауылының алдындағы мұз үстінде жалғыз тұрды. Ол артына қарап, өзінің соңында шұбалаңдап жатқан ізіне назар аударды. Бұл із оған бірдеңе сездіріп тұрғандай болды – он үш жыл бойы әйелі Бәкизаттың жүйкесін құртып біткен сылбырлық реніш сияқты.
Жәдігер өзінің өмірін ойлады. Институт бітіріп, диплом алған кезде ол қуанышқа бөленген еді. Туған жеріне оралып, жұмысқа орналасқысы келді. Бірақ Аралға келгенде ешкім оны қабылдағысы келмеді. Бір аптаға созылған іздеу нәтижесіз болды. Ақыры ол кішкентай мекемеге барып, күж қара кісіні кездестірді. Бұл кісі оған жылы қарады, бірақ сөйлесу барысында Жәдігерді қорлап, Жақайым руының кедейлігі туралы айтты.
Жәдігер ренішпен кеңседен шығып кетті. Кейін ол Бәкизатпен танысты және үйленді. Олардың өмірі бастан-ақ қиындықтармен толды. Қайын енесі Жәдігерді адам санамады, оны үнемі қорлады.
Жәдігер мұз үстінде тұрып, өзінің ізіне қарап, өткен өмірді еске алды. Ол өзінің ит мінезі туралы ойлады – бұл мінез оның өміріне көп қиындық әкелген еді.
Жуан Жақайыммен кездесу және туған жерге оралу
Жәдігер институттан келгенде жұмысқа орналасу үшін әр кеңсені аралады. Бір күні ол кішкентай мекемеге барып, күж қара кісіні кездестірді. Бұл кісі оған жылы қарады және сұхбат басталды. Күж қара Жәдігердің атын сұрап, оның батырға ұқсайтынын айтты. Бірақ кейін ол Жәдігердің әкесі балықшы болғанын білгенде, оны Жақайым руынан екенін анықтады. Күж қара Жақайымдар туралы мазақтап сөйледі – олар ащы көлден су ішіп, буындарына тұз жиналған деп айтты.
Жәдігер ренішпен кеңседен шығып кетті. Ол Бәкизатты күтіп алу үшін стансаға барды. Бәкизат Алматыдан келді, олар той жасап үйленді. Қайын жұрты Жәдігерді қалаға көшіргісі келді, бірақ ол келіспеді. Жәдігер балықшы болып қалды.
Жәдігер мұз үстінде тұрып, өзінің жас кезін еске алды. Ол атпен теңізге барып, мұзды тексеретін. Сол күндер оның ең бақытты кездері болды. Теңіз толы еді, балық мол еді, халық бақытты еді.
Шіркін, сол күндер-ай! Бұл қара жарға қалай ілікті, солай дереу ат басын тартар еді... Жағалаудан бастап ұстасқан мұз көз ұшына барып қалған. Соны көргенде сен де жымың етіп, кезің күлімдеп қоя беретінсің.
Балықшының өмірі: отбасы, жұмыс және қақтығыстар
Жәдігер мен Бәкизат екі бала тәрбиеледі. Екі баланың екеуі де індетке шалдығып, кемтар боп туды. Үлкен баланың тілі дұрыс шықпады, ақыл-есі кем болды. Кіші қызының қолы іштен үш саусағы кем туды. Бұл Жәдігердің жүрегін қатты ауыртты.
Бәкизат Жәдігерден көшуді талап етті. Теңіз тартылып, балық азайды. Халық көше бастады. Бірақ Жәдігер туған жерін тастағысы келмеді. Ол балықшы болып қалды, теңізді кезіп жүрді. Бәкизат оған ренішті болды, олардың арасында үнемі дау болды.
Жәдігер жұмыста көп қиындықтарға тап болды. Ол жиналыстарда сөйлеуге тырысты, бірақ оның сөзін ешкім тыңдамады. Қайын енесі оны үнемі қорлап, диплом алғанына қарамастан балықшы болып қалғанын айтты. Жәдігер өзін жалғыз сезінді.
Теңіз тартылғалы халық қиналды. Жиырма жылда су он метр төмен түсті. Балық азайды, ауыл адамдары көше бастады. Жиырма бес үй бірден көшкенде, ауыл күңіреніп кетті. Жәдігер бұл оқиғаны қатты сезінді.
Теңіз тартылғалы бұл жақтың халқы жыл құрғамай кешіп жатқанды. Бірақ соның бәрін де бір үй, екі үйден... көшкесін дәл бұндай бола қоймайтын. Ал мыналар тұтас отырған ауылдың бір жағын ойсыратып ошарыла көшкенде, халық күңіреніп кетті.
Жәдігер анасымен сөйлесті. Кәрі ана оған көшу керектігін айтты. Ол туған жерді қимағанын, бірақ балалар үшін көшу керектігін түсіндірді. Жәдігер анасының сөзін тыңдады, бірақ әлі де шешім қабылдай алмады.
Сырдарияға сапар: мұз үстіндегі сынақ
Жәдігер Сырдария сағасына балықшыларға барды. Бәкизат оған қарсы болды, бірақ ол бармай тұра алмады. Шофермен бірге жолға шықты. Олар Бел-Аранның кезінен асып, ұзақ жол жүрді. Жолда Жәдігер өзінің өткен өмірін еске алды.
Сырдарияға жеткенде балықшылар қамыс қоста тұрды. Олардың жағдайы нашар еді. Жәдігер оларды көріп, көңілі түсті. Балықшылар оны жақсы қарсы алды. Олардың арасында Көткеншек Көшен мен Сары Иван болды.
Көшен Жәдігерді сынады, оның балықшыларды ұмытқанын айтты. Жәдігер өзін ақтауға тырысты, бірақ Көшен тыңдамады. Сары Иван оларды тыныштандырды. Балықшылар Жәдігерге қамау судың балығы туралы айтты. Жәдігер оларға көмектесуге уәде берді.
Жәдігер балықшылармен бір түн қонды. Ертеңіне олар қамау судың балығын аулауға дайындалды. Мұз әлсіз болды, бірақ Жәдігер тәуекелге барды. Ол балықшыларға қайтуға уәде бергенін еске алды – Бәкизатқа барам да қайтам деп айтқан еді.
Бірақ Жәдігер қамау судың балығын көргенде, ол қалды. Балықшылармен бірге бір ай жұмыс істеді. Бұл оның Бәкизатқа берген уәдесін бұзды. Ол үйге қайтқанда, Бәкизат оны күтіп тұрды.
Өткен күндер: институт жылдары және махаббат
Жәдігер өзінің жас кезін еске алды. Ол Әзіммен бірге институтқа түсті. Олар құрдас болды, бірге оқыды. Әзім алғыр және батыл жігіт еді. Ол Бәкизатты ұнатты.
Бір күні Жәдігер мен Әзім теңіз жағасында отырды. Олар бейтаныс қызды көрді. Қыз әдемі болды, суға кірді. Әзім оған жақындап, танысты. Қыздың аты Бәкизат екені шықты. Әзім оны институтқа бірге баруға шақырды.
Үшеуі де институтқа түсті. Әзім мен Бәкизат жиі кездесті. Жәдігер оларды көріп, ішінен қызғанды, бірақ ештеңе айта алмады. Кейін Бәкизат Жәдігерді таңдады. Олар үйленді. Әзім астанада қалды, ол шырқап өсті.
Жәдігер Бәкизатты өте жақсы көрді. Бірақ олардың өмірі бақытсыз болды. Қайын енесі үнемі араласты. Бәкизат көшуді талап етті. Жәдігер келіспеді. Олардың арасында үнемі дау болды.
Жәдігер Бәкизатты демалысқа астанаға жібермеді. Ол Әзімге кездесетінін білді. Бәкизат ренішті болды. Жәдігер өзінің қызғаншақтығын жеңе алмады. Бұл олардың отбасылық өміріне үлкен зиян келтірді.
Жәдігер мұз үстінде тұрып, өзінің қателіктерін ойлады. Ол Бәкизатты қызғанғанын, оған сенбегенін түсінді. Бұл оның ит мінезі еді. Ол өзін кінәлі сезінді.
Мас күйдегі оқиға және оның салдары
Бір күні Жәдігер Амударияға сапардан оралды. Ол көңілді еді, Бәкизатқа сапарының сәтті болғанын айтқысы келді. Бірақ Бәкизат суық қарады. Жәдігер оған жақындағысы келді, бірақ Бәкизат қашып кетті.
Түнде Жәдігер Бәкизатты күтті. Ол келмеді. Жәдігер ішкісі келді, бір бөтелке арақты басына көтерді. Ол мас болып, есінен танды. Кейін ол Бәкизаттың астанадан әкелген халатын жыртты. Бәкизатты өлтіре жаздады.
Ит мінез!.. Өтірік пе? Ит мінез емес пе бұның бүгінгі күні үйге, түзге сиғызбай шығынып теңіз үстіне шығып кеткені? Бәкизат көргенде ащы мысқыл шапқан әдемі бетін саған бұрмай...
Ертеңіне қайын енесі келді. Ол Жәдігердің қылығын көріп, қатты ашуланды. Жәдігер үйден кетіп, Сырдарияға тартты. Ол балықшылармен бір ай болды. Үсті-басы кірлеп, сақал-мұрт өсті.
Жәдігер үйге оралғанда, Бәкизат оны кешірді. Бірақ олардың арасындағы сенім жоғалды. Бәкизат Жәдігерге суық қарады. Жәдігер өзін кінәлі сезінді, бірақ ештеңе істей алмады.
Бөлім 2. Соңғы күндер және шешім
Сары Шаямен кездесу және жаңа хабарлар
Жәдігер моншаға барды. Онда Сары Шаямен кездесті. Сары Шая оған Әзімнің астанадан келе жатқанын айтты. Ол Жәдігерді ескертті – Әзім оның орнын алғысы келеді деп айтты.
Сары Шая Жәдігерге Әзімге қарсы тұруды ұсынды. Ол Жақайым руының адамдарын жинап, Әзімге қарсы шығуды ұйымдастырды. Жәдігер бұл ойға келіспеді, бірақ Сары Шая оны қысымға алды.
Жәдігер үйге оралды. Ол Бәкизатты күтті, бірақ ол келмеді. Жәдігер терезеден көршілердің үйіне қарады. Онда Әзім келген еді. Жәдігер Бәкизаттың онда екенін сезді.
Күдіктер мен отбасылық қақтығыстар
Жәдігер түн бойы ұйықтамады. Ол Бәкизатты күтті, бірақ ол таңға дейін келмеді. Жәдігер өзінің күдіктерін растады. Ол Бәкизаттың Әзіммен кездесіп жүргенін түсінді. Бұл оның жүрегін қатты ауыртты.
Таңертең Бәкизат үйге келді. Ол әдемі киінген еді, жұмысқа асығып тұрды. Жәдігер оған сұрақ қойғысы келді, бірақ батылы жетпеді. Бәкизат тез кетіп қалды. Жәдігер жалғыз қалды.
Жәдігер өзінің өміріне қарады. Ол үлкен үйде тұрды, бірақ өзін жат сезінді. Барлық заттар оған бөтен болды. Ол өзінің балықшы өмірін еске алды – сол кезде ол бақытты еді.
Өзінің өмірде ғана емес, осы үйде де жалғыздығын қатты сезді. Аңғал-саңғал үйде көңілі құрғыр құсаланып, аңдаусызда бір жерін сәл түртіп қалса да аңырағалы тұрған-ды. Абзалы, аш бол, тоқ бол адам жаны қашанда жетім ғой.
Жәдігер көршілердің үйіне қарады. Онда той болып жатты. Әзім келген еді. Жәдігер терезеден Бәкизаттың көлеңкесін көрді. Ол Әзіммен бірге тұрды. Жәдігердің жүрегі қатты ауырды.
Адай шалға барып, шешемен сөйлесу
Кешке Адай шал Жәдігерге қонаққа келді. Ол түйе фермасынан келген еді. Адай шал Жәдігерге жақсы қарады, олар ұзақ сөйлесті. Адай шал Жәдігерге көшу туралы айтты.
Жәдігер анасымен сөйлесті. Ана оған көшу керектігін айтты. Ол туған жерді қимағанын, бірақ балалар үшін көшу керектігін түсіндірді. Ана Жәдігерге даналық сөз айтты – ел көшсе, сен де көш деді.
Жәдігер анасының сөзін тыңдады. Ол көшу туралы ойлады. Бірақ әлі де шешім қабылдай алмады. Оның жүрегі туған жерге байланған еді. Ол теңізді, даланы, балықшыларды тастағысы келмеді.
Түнде Жәдігер ұйықтай алмады. Ол Бәкизат туралы ойлады. Оның Әзіммен кездесіп жүргенін білді. Бұл оның жанын өртеді. Ол өзінің өміріне қарады – барлығы бұзылған еді.
Соңғы ой-толғаныс және шешім
Жәдігер таңертең үйден шықты. Ол мұз үстіне кетті. Ол өзінің өмірін ойлады. Барлық қателіктері, барлық қиындықтары көз алдынан өтті. Ол өзінің ит мінезін, қызғаншақтығын, жігерсіздігін түсінді.
Ұзын қара кісі соңында шұбалаңдап жатқан ізіне қарап тұр... Неге бүйтті? Оны өзі білген жоқ; бар білгені – соңына салған мына сілбу іздің қимылынан сөлекет бірдеңе сезе ме, қалай?
Жәдігер мұз үстінде ұзақ тұрды. Ол өзінің тағдырын ойлады. Теңіз тартылды, халық көшті, отбасы бұзылды. Ол өзін кінәлі сезінді. Бірақ енді ештеңе өзгерте алмайтынын білді.
Жиырма жылда суы он метр төмен түскен кәрі теңіздің қазір шықпаған жаны. Әсіресе, биыл санаулы күні қалған үмітсіз науқастай... Жақында бір көріпкел сәуегей он бес жылдан кейін телегей теңізден сыңар тамшы қалмайды деп көкіп еді
Жәдігер теңіздің тартылуы туралы ойлады. Ол ғалымдардың айтқанын еске алды – теңіз толығымен кебеді, тұз қалады, халық қиналады. Ол ата-бабалардың сандырағын еске алды – ақырзаман келеді, су тартылады деген болатын.
Жасаған Ие-ау, сонда осы елдің әлгі кір сақал жаман шалдарының 'Ақырзаман боларда су тартылар, қарап тұрған жігітке қыз артылар' деген сандырағы рас болғаны ма? Солар айта беретін сол ақырзаманның басы осы болмаса не қылсын?
Жәдігер мұз үстінде соңғы шешімін қабылдады. Ол өзінің өмірінің мағынасын жоғалтты. Отбасы бұзылды, теңіз тартылды, халық көшті. Ол өзін кінәлі сезінді және өзінің тағдырына мойынсұнды. Мұз үстінде жалғыз тұрған Жәдігер өзінің соңғы парызын орындауға дайындалды.