Сақау бәтеңке (Жүнісов)
Өте қысқаша мазмұны
Бөтен үйдің босағасына жаңа келген бәтеңке жан-жағына қарап, табалдырықта шашылып жатқан ескі-құсқы аяқ киімдерге таң қалды.
Оның алдында тұрған қисық өкшелі, беті салтақ бір көне бәтеңке сөйлеп қойды. Екеуі де Алматы аяқ киім фабрикасынан шыққан, екі айлық, жерлес және құрдас екенін білді.
Көне бәтеңке өзінің тартқан азабын баяндай бастады. Оны Шолақ деген бала киіп жүрді.
Шолақ жаңа бәтеңкесімен мақтанып, балаларға көрсетті, бірақ содан кейін оны жаңбырдың қағына батырып, балшыққа малды. Бір күні бәтеңкені қазықтың басына іліп қойды да, балалар оған тас атып, жыртып-жаралап тастады. Шолақ одан кейін өгіздің тоқпақ жілігінің басын тауып алып, күнде соны тепкілеп жүрді.
Жаңа бәтеңке көне бәтеңкенің сыңарын іздеді. Көне бәтеңке оның қисайып жатқанын көрсетіп:
Е, ғаріптің күні менен төмен, қайтесің оны, кінәлама, сақау ол... Тілі жоқ... Сол рогаткеге былғары таба алмай, оның тілін суырып алып, соған салған.
Жаңа бәтеңке бұл сөздерді естіп, тітіркеніп кетті. Ол Шолақ сияқты ұқыпсыз баланың қолына түспегеніне қуанды.
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу шартты түрде жасалған.
Жаңа бәтеңкенің келуі және ескі бәтеңкемен танысу
Бөтен үйдің босағасына жаңа келген су жаңа бәтеңке таңданып қарады. Табалдырықтан төр үйге қарай өңшең ұсқынсыз, ескі-құсқы аяқкиімдер шашылып жатты: табаны сөгіліп, тістері ырсиған салпы ауыз етік, бір жақ жамбасына қисайған құныс бәтеңке, қонышы бүктетіліп мыжырайған пима. Қалай болса солай үйме-жүйме боп жатқан мұндай аяқкиімдерді бұрын көрмеген жаңа бәтеңке таң қалды.
Бір кезде оның тап алдында тұрған беті салтақ-салтақ, қисық өкше бір бәтеңке сөйлеп қоя берді. Ол жаңа бәтеңкеден қайдан келгенін, кімнің бәтеңкесі екенін сұрады. Жаңа бәтеңке Болаттың бәтеңкесі екенін, көрші ауылдан келгенін айтты.
Ескі бәтеңкенің азап толы тарихы
Ескі бәтеңке өзін осы үйдегі Шолақ деген баланікі деп таныстырды, ал шыққан жері Алматы аяқкиім фабрикасы екенін айтты. Екеуі жерлес, құрдас болып шықты. Жаңа бәтеңке сыпайы сөзге көшіп, ескі бәтеңкенің әлпетіне қарағанда, одан екі-үш жас үлкен шығар деді. Көне бәтеңке ренжіп, жер басып жүргеніне екі ай болғанын айтты. Жаңа бәтеңкеге де солай екені белгілі болды.
Көне бәтеңке сол екі айдың ішінде тартқан азабын айтып берді. Дүкеннен сатып әкелісімен, Шолақ оны киіп алып, далаға шықты. Көршінің балаларын айғайлап шақырып, жаңа бәтеңкесімен мақтанды. Балалар да оны құптады, әдемі деп, айнадай жарқырайды деп мадақтады. Көне бәтеңке де күн сәулесіне шағылысып, жымыңдап қойды. Бірақ қуанышы ұзаққа бармады.
Бір бала былғарысы жақсы екен, суға да өтпейтін шығар деп еді, Шолақ жолға жиналған жаңбырдың қағына перді де кетті.
Қойны-қонышым суға толып, қоймалжың батпақ көзіме тығылып, тұншығып барамын. Шолақтың қаперіне түк кірмейді. — Су түгілі, дым білінген жоқ, — деп, қақты кешіп, шалпылдатып жүр.
Сол күннен былай табаны сыздан, көзі балшықтан бір арылып көрген емес екенін айтты көне бәтеңке. Бір күні Шолақ оны шешіп алып, бұзау байлайтын қазықтың басына іліп қойды. Күздің бір жазға бергісіз шуақты күні еді. Ұлтанына жылу тиген соң, тұла бойы бусанып, маужырап, қалғи бастап еді. Әлдебір нәрсе тап өкше тұсынан зу етіп өте шықты. Оң жақ езуінен бір нәрсе сарт ете түсті.
Көзім қарауытып кетті. Одан арғысын шала-шарпы білемін: жұдырықтай-жұдырықтай тас тұмсығыма, жұлығыма, табаныма, көзіме сарт-сұрт тиіп жатыр. Сөйтсем, мені кептіруге ілмей, қарауыл ғып атуға қойған екен.
Өне бойын тасқа жыртқызып, жаралап, қисайта-мисайта қабырғасынан басып қайта киіп алды Шолақ. Бәтеңке шиқ-шиқ етіп, мұңын шағып кете бардым деп еді, Шолақ бәтеңкесі қалай сықырлайды деп масаттанып қояды екен. Жыртылған қабақ ішкі ұлтанға тиіп, үйкеліп жүргенін қайдан білсін. Кейінгі кезде Шолақ өгіздің тоқпақ жілігінің басын тауып алды. Күнде мектепке жеткенше, одан үйге келгенше, әлгі жіліктің басын тепкілейді келіп.
Тұмсығымнан тұмсық қалмады. Әуелі ақ жем боп жұқарып еді, енді тесілуге айналды. Е-е, айта берсем, көрген қорлық толып жатыр. Осындай тепкінің астында жүріп, қалай тозбассың.
Көне бәтеңке көзінің жасын сығып-сығып алды. Жаңа бәтеңке аяп кетіп, осынша азапқа салғанда, бір мезгіл кремдеп те қоймай ма деп сұрады. Көне бәтеңке крем дегенді түсіне алмай қалды. Жаңа бәтеңке крем деген май екенін, оны жақса, денең жадырап, өңің кіріп қалады, тез тозбауға жақсы деп түсіндірді.
Сақау сыңар туралы әңгіме және жаңа бәтеңкенің реакциясы
Көне бәтеңке ондай майды жақпақ түгілі, тұмсығына бір иіскетпей қойды ғой деп жауап берді. Жаңа бәтеңке одан әрі ештеңе дей алмай, көне бәтеңкенің сыңарын іздей бастады. Көне бәтеңке сыңары жатқан шығар осында деп, шашылып жатқан аяқкиімдерге қарады. Сыңары қисайып жатыр екен. Үйге келгенде екеуінің басы қосылып көрген емес. Шолақ босағадан өте бере, бауларын да шешпестен екі жаққа лақтырады. Содан қашан қайтып келгенше, бір-бірін көру жоқ.
Жаңа бәтеңке оған жылы шырай білдіріп, аман ба, бауырым деп еді, ол үндеген жоқ. Көне бәтеңке ғаріптің күні менен төмен, қайтесің оны, кінәлама, сақау ол деді. Жаңа бәтеңке сақауы қалай деп сұрады. Көне бәтеңке тілі жоқ деп жауап берді. Тілі қайда кеткен деп сұрағанда, Шолақ таспен ататын рогатке деген нәрсеге былғары таба алмай, оның тілін суырып алып, соған салған екен.
Жаңа бәтеңкенің тұла бойы тітіркеніп кетті. Бір жағынан Шолақ сияқты ұқыпсыз, салақ баланың қолына түспегеніне қуанып, билей жөнелгісі де келді.