Сарыарқа (Мөңкеұлы)
Өте қысқаша мазмұны
XIX ғасыр, Қазақстан. Беріш руының елі Сарыарқадан Маңғыстауға қоныс аударуға мәжбүр болды. Олар Сағыз бен Жем өзендерін басып өтіп, жаңа жерге барды. Ақын бұл көшті еріксіз деп атады - Тәңір айдап, адам өлтіріп қашып келген жоқ, орыстардың қысымынан кеткенін айтты. Адай руымен бірге жүріп, жиенді-нағашылы сүйектес жұрт болып күн көрді.
Маңғыстау - жеті жұрттың кетіп, ноғайдың көшіп талақ салған қонысы екен. Бұл жерден Қазтуған, Асан Қайғы, Орақ, Мамай да кетіпті. Орыс алдымен Еділді, Сарытау мен Астарханды алды. Содан Нарынды, тоғайларды басып алды. Исатайды қуалап өлтірген соң заман тарылды. Махамбет те жазым болды. Орал суын алып, Өтен батырды да өлтірді. Қажы, Жалмұхамбет, Беркін қашты. Алдаш сексен үймен кетті.
Ақын бұрынғы Сарыарқадағы өмірді еске алды. Сағызды, Топырақшашты жайлап, Тайсойған мен Орал бойында мал өсірген. Жылқы, қой, түйе - төрт түлік мал молайып, ел шалықтаған. Бие сойып қонақ күткен, самауырдан шай ішкен.
Халқымның салтанаты еске түссе,
Жүрегім өртенеді оттай жайнап.
Қудайдың құлы болсаң бізге күлме,
Боларсың сенде біздей сорың қайнап.
Ақын адайларды сегіз арыс араладым дейді, бірақ өз елінің бұрынғы дәулетіндей береке көрмедім деп мұңайды.
Толық мазмұны
Өлеңді бөлімдерге бөлу — шартты.
Сарыарқадан көшу және өткен заманның бай өмірі
Ақын өз халқының Сарыарқадан көшкен тарихи кезеңін еске алады. Қазақтар бұрын осы киелі жерде мекендеп, Сағыз бен Жем өзендерін басып өтіп, ат мініп, киім киіп, сүйектес жақын жұрттармен араласып өмір сүрген. Бірақ уақыт өте келе олар осы туған жерлерінен көшуге мәжбүр болды.
Біз көштік Сарыарқадан бермен асып,
Көлденең Сағыз бенен Жемді басып.
Ат мініп, киім киіп, тұқым алдық
Сүйектес жақын жұрт деп араласып.
Сарыарқа жеті жұрттың мекендеген қоныс орны болған. Ноғайлар да осы жерден көшіп кеткен. Қазтуған, Асан Қайғы, Орақ, Мамай сияқты тарихи тұлғалар да осы жерлерден өткен. Бұл қоныс көптеген халықтардың тарихында маңызды орын алады.
Бұл қоныс жеті жұрттан қалған қоныс,
Ноғайдың көшіп талақ салған қоныс.
Қазтуған, Асан Қайғы, Орақ, Мамай,
Біз түгіл солардан да қалған қоныс.
Өткен заманда қазақ халқы осы жерлерде мол дәулетпен өмір сүрген. Мал жайылымдары кең болып, төрт түлік мал молшылықпен өсіп-өнген. Ақты қой, қылаң жылқы, қып-қызыл нар - барлығы да тең түсіп, халық байлықта жүрген. Сонша мал болғанкі, кең далаға сыймай, бір торы тай да артық болмаған.
Сыймаған маң далаға сонша малдан
Қудайым тастамады бір торы тай.
Алланың құлы болсаң бізге күлме,
Боларсың құдай қылса сен де сондай.
Сол кездегі өмір салтанатты болған. Халық бір-біріне бие сойып, қонақ шақырып, ақсақалдар кеңес ойлап тарқатқан. Мырзалар ат мініп, алма мойын жібек жауып, бұлағайлап шығатын. Төре-хандай бір-бірімен сыйласып, ағайынмен күліп ойнап жүретін.
Орыс отарлаушылығы және жерлерді басып алуы
Орыс империясы қазақ жерлерін біртіндеп басып ала бастады. Алдымен Еділді алды, содан соң Сарытау мен Аштарханның жерін де қолға түсірді. Артынан Еділден кейін Нарынды алып, тоғайдың ағаш, қамыс, талын да иемденді. Аржақтан Қайыбалды мен Науша қашып, тарлықтың сонан бері қабынуы басталды.
Орыстар барлық су мен нуды ұстап алды. Қазақтың содан жұтап шалынуы басталды. Исатайды қуалап өлтірген соң заманның сонан бері тарылуы басталды. Үш Оймауыт пен тоғыз Торғай - кең қоныс мұсылманға қалынбады. Үш қиян жеті жұртты тоздырған жер болып, жер үшін қайыры жоқ тарылмалы жағдай туындады.
Шекшекей мен Құтым қашып, Әбенді ұстап алынды. Ерлерге ерегескен не қылмады деген сұрақ туындайды. Замана қауіп етем қырланғаннан қазақты айналдырды, Сырды алғаннан кейін жағдай одан әрі нашарлады. Ақырып асау тайдай Орал суын кешегі Бекқожа мен Тұрлан алған.
Бұрынғы кеткен жұрттың әдетінше, адыра құтсыз қоныс кімді алмаған деген сұрақ қойылады. Заманға тура билік тыңдалмаған жағдайда халық мұңданып, бәйіт жазуға мәжбүр болды. Қажы Жалмұхамбет пен Беркін қашып кетті, өзінің кетем деген сертімен. Кіндігін кескен жерден қысылмай ер кете ме еркімен деген сұрақ туындады.
Шұбырып сексен үймен Алдаш кетті, кәуірдің қорлығына тұлданғаннан. Сырда шауып Қаныбекті тоздырды. Тілеу, Қабақ, қалың Шекті үш Алшынның салмағындай мақтанса да, жағдай өзгермеді. Мәмбет көп әскермен қуып, Орынборға ер Есетті әкелді. Бұл сөзді біреу айтса нанбас едік, көзіміз көріп туды сол өсекті.
Орыстар Әлім мен Табынды алды, ақсүйектің тағын да алды. Әленді Күсеппенен Сібірге айдап, бұл жұрттың қара түгіл ханын да алды. Қазақтың хан-шегесі, жер-мұрасы, тағынан хан тайған соң бақыры қалды. Ұршықты, Қарашоқы, Бәкі, Балқы, Машырық, Теке, Сарық, Мәрі халқын да алды.
Ұлттық батырлардың күресі мен қарсылығы
Қазақ батырлары отарлаушылыққа қарсы күрес жүргізді. Махамбеттей ерлігі бір қазақтың оны да аңсыз жерде жазымдады. Өтендей ерлігі бір жігіттің оны да жазым қылды бұлғаңдаған. Дәуіттей ерлігі бір жігіттің өлтіртті ол да орысқа ер Бөлекті.
Бұл жерден дін мұсылман жеті кетті, біреуі екі келіп, екі кетті. Кеткен жұрт жетеу емес алтау екен, біреуін екі санап жеті депті. Әуелі осы жерден ноғай кетті, баласы мұсылманның нобай кетті. Қазтуған, Асан Қайғы, Орақ, Мамай әрі өтіп Тесіктаудан солай кетті.
Артынан Телағыс пен Нәрік кетті, өзіне ерген жұртын алып кетті. Жер қарап он екі жыл желмаямен Асан би жердің үстін танып кетті. Ақыр да қыл жалаулы қалмақ кетті, қуалап Дәулеткерей солдат кетті. Су қарап он екі жыл қайықпенен Асан би жердің үстін барлап кетті.
Жылады көшерінде шайқылар, қайғының сонда білдім айтыларын. Қонысты жұрттан қалған менікі деп бұл күнде ие болған қайсылар деген сұрақ туындайды. Артынан қазақ жұрты кетем деген, соңынан Асан бидің жетем деген. Айтса да кетем деп ол кете алмаған, соңынан Асан бидің жете алмаған.
Саураннан Тезен тауға қайта көшіп, әрілеп Тесіктаудан өте алмаған. Бұл жерге сонан қайтып қазақ қонған, әдірә талай жұртқа азап болған. Бас қосып Кіші жүздің ақсақалы бойына үш қиянның қарап қонған. Екі адам қарай шыққан ауылынан, кеңесіп Әлімұлы, Байұлынан.
Тарихи жерлер мен қоныстардың сипаттамасы
Ақын өз халқының мекендеген жерлерін жан-жақты сипаттайды. Тайсойған мен Орал бойы - бұл оның өскен жері, кір жуып, кіндігін кескен жері. Құрбымен жағаласып бірге жатып, жарты құрт татулыққа жескен жері болған.
Тайсойған, Орал бойы өскен жерім,
Кір жуып, кіндігімді кескен жерім.
Қурбымен жағаласып бірге жатып,
Жарты құрт татулыққа жескен жерім.
Наршөккен, Топырақшашты жылқыға жай болған, Саралжын, Маңғытпенен бәрі де сай болған. Сыймаған маң далаға сонша малдан Құдай тастамады бір торы тай. Бар еді тәуір қоныс Тайсойғандай, ақ шөбі семіртеді жайған малды. Шақырып бір-біріне бие сойып, ақсақал тарқаушы еді жанаралдай.
Күз болса қонушы едік Қаракөлге, ащылы екі жағы жайлы жерге. Көкпегін іргесінен сүйреп жағып, мол дәулет бітіп еді біздің елге. Нарқозы - құдығы еді Есболайдың, отырған күнін көріп жарлы-байдың. Жылқыны Түзбұлаққа айдап тастап, суы еді жалдандырған құлын-тайдың.
Базарбай, Қабыршақты, Кенен, Құрмас - адыра құдық еді суы сырлас. Ат мініп алма мойын, ақ үй тігіп, демеңіз әлі де бізді кеңес құрмас. Қабанбай, Қарақалпақ, Малайсары, Кенжеден көрінеді елдің бәрі. Су ішіп Көтібайдан өрген жылқы асушы ед басып өтіп Мәтеш байды.
Адыра мал кеткен соң иесіз қалды,
Қаз қонған баттауықты көлдеріміз.
Төртқұдық, Тұзжағасы, Алдаберген,
Қайран ел қонушы еді көлденеңнен.
Өткен дәуіретке деген сағыныш пен түңілу
Ақын қазіргі жағдайын өткен заманмен салыстырып, терең сағыныш білдіреді. Бұл күнде елін айтып зарығады, сағынып қайран жұртты шөлдегеннен. Шыңырау құдығы еді Жақсыбайдың, төрт түлік айналасы малға жайлы болған кездерді еске алады.
Бұл күнде елімді айтып зарығамын,
Сағынып қайран жұртты шөлдегеннен.
Шыңырау құдығы еді Жақсыбайдың,
Төрт түлік айналасы малға жайлы.
Алланың құдіретіне шараң нешік, Құдай жалғыз жылда қылды мұндай деп таңданады. Мол дәулет қарағаштай елден кетіп, кісімен бірдей болдық жаңа туған. Сегізбай, Қаратал мен Көшен, Тымық жерлерінде алқада сөз сөйледім базар қылып дейді.
Алланың құдіретіне шараң нешік,
Қудайым жалғыз жылда қылды мұндай.
Жоқ еді тәуір құдық Балталыдан,
Шарт өріс айналасы алты алуан.
Ақын өлеңін Адайды сегіз арыс араладым, көрмедім сіздің елден әлі ондайды деген жолдармен аяқтайды.