Прописка (Алтай)
Өте қысқаша мазмұны
Көктемгі Алтай тауларында, Өскемен-Күршім жолында. Архат туған жеріне жеті жылдан соң оралып келе жатты.
Ол төрт ай бойы паспортқа тіркелуге тырысып, сергелдеңге түсті. Желтоқсан көтерілісіне қатысқаны үшін ауылсовет те, Алматы әкімшілігі де оны тіркеуден бас тартты. Мемлекеттік қауіпсіздік органдары тексеріп, кінә таппаса да, Николай бригадир жазған арызынан кейін оған «желтоқсаншы» деген таңба жабысты.
Ал әйгілі Желтоқсанның жөні тіптен бөлек. Ол үшін өліп кетсең де арман жоқ. Қойша қамалып, тырнаша жұлынған, көк мұз алаңда жер жастанған қай жайсаң қыз-жігіттен жаның артық?!
Ұлан асуында қатты боран басталды. Автобус жолда тоқтап, жолаушылар қақаған аязда тоңды. Үш жас жігіт боранға қарамай автобустан түсіп кетті. Автобус қиындықпен жолын жалғастырып, Самарға жетті. Кеткен жігіттер туралы полицияға хабарланды, бірақ олар табылмады. Ертіс өзенінен өте алмай, жолаушылар қайта оралды. Архат туған жеріне жете алмады.
Борандағы жоғалған жігіттер оралмады, ал Архат ертең тағы да талпынатынына сенімді болды.
Толық мазмұнын баяндау
Мазмұнын тарауларға бөлу шартты.
Өскеменнен Күршімге жол және туған жер туралы ойлар
Наурыз айының басында Архат Өскеменнен Күршімге қарай жол тартты. Сары автобус Ұлан асуы арқылы Самарға бет алып, Ертіс өзенін кесіп өтуге дайындалды. Көкек келгенімен қыстың салқыны әлі де үстемдік етіп, жол бойы мұздай тайғақ болып жатты. Автобустағы аз ғана жолаушылар суықтан қатып, үнсіз отырды. Олардың арасында нәресте құшақтаған жас келіншек баласын уатумен әлек болып жүрді.
Архат терезеге таянып, сыртқа қарап отырды. Алтайдың ақ қарлы шыңдары көзге ілікті. Ол кеше ғана тастаған Алматыны еске алды - онда көктем келіп, қар еріп кеткен болатын. Бірақ мұнда, Алтайда, қыс әлі де билік етіп тұр екен. Архат туған жеріне жеті жылдан кейін оралып келе жатқанын ойлады. Бұл жолы ұзақ болмас деп ойлады - ең көбі үш ай. Екі мақсаты бар еді: жұмыс табу және пропискаға тұрақтану.
Шірікаяқта тұратын үлкен ағасы Дәуренге барып, оның үйінде тұрмақ болды. Ағасы ауру болса да, бауыры ғой, басқа қайда барсын. Жеңгесі орысша өскен, шайпау болатын, бірақ екі баласы бар екен. 1979 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін анасымен Алматыға көшкеннен бері ағасын көрмеген еді. Аттай жеті жыл өтіпті. Ең бастысы - пропискаға отырып, бес жүз сом ақша тауып, Алматыға қайту еді.
Ұлан асуындағы боран және автобустың қауіп-қатері
Автобус Ұлан асуына көтерілгенде қатты боран басталды. Жел күшейіп, қар борап, жолды көру мүмкін болмады. Автобус ішіндегілер үрейленіп, қауіптен қорықты. Шофер жігіт тәжірибелі болғанымен, жағдай қиын болды. Кенет автобус бір жағына қиғаш ауып, бір жамбасына құлады. Моторы өшіп, жолаушылар шу шығарды.
Шофер жағдайды басқарып, жолаушыларды тыныштандырды. Артқы есік ашылып, боранның аузы ішке кірді. Архат бірінші болып сыртқа шықты. Барлық ер адамдар бірігіп, қисайған автобусты түзеуге кірісті. Қатты еңбектеп, автобусты қалыпты күйіне келтірді. Бірақ мотор іске қоспады, шофер оны жөндеуге кірісті.
Осы кезде үш жас жігіт автобустан түсіп, өз бетімен жолға шықты. Олар боранға қарамастан кетіп қалды. Қалғандары олардың тағдырына алаңдады, бірақ ештеңе істей алмады. Боран күшейе түсті, автобус ішінде аяз басталды. Архат өз ойларына батып кетті.
Архат Ленинград маңындағы орманда әскери қызметте жүргенде ұқсас жағдайға тап болғанын еске алды. Сонда Ямов деген жолдасымен үш күн бойы қарда қалып, радиостанциясы бар ЗИЛ машинасын жөндеген еді. Сол кездегі қиындықтарды еске алып, қазіргі жағдайға шыдай алатынына сенімді болды.
Ақыры шофер моторды жөндеп, автобусты жүргізе алды. Олар асуды аман өтіп, Самар жазығына түсті. Күн батып, түн түсті. Бірақ асуда кеткен үш жігіт қайтып келмеді. Олардың тағдыры белгісіз болып қалды.
Желтоқсан көтерілісі және прописка мәселелерінің есі
Архат жолда отырып, өзін осы қиын жағдайға әкелген себептерді ойлады. Бәрінің басы - Желтоқсан көтерілісі еді. Әскерден келген соң Алматыға іргелес ауылға пропискаға тұрақтануға тырысқан, бірақ сол оқиға кедергі болды.
Сол бір Желтоқсанның бұрқағы болмағанда, құда да тыныш, құдағи да тыныш, Алматыға іргелес ауылына паспортқа отыра қояр еді.
Жетісу ауылының ауылсоветі Қақатаев оны пропискаға алудан бас тартты. Себебі - Желтоқсан оқиғасынан кейін РОВД-дан арнайы нұсқау келген екен. Декабристердің дүрбелеңіне байланысты қала маңындағы ауылдарға тұрақтануға тыйым салынды.
Алматыға барып подполковникпен кездескенде одан да қатты қарсылыққа тап болды. Подполковник оны тікелей Желтоқсанға қатысты деп айыптады және қаладан кетуін талап етті. Архат өзінің Совет азаматы екенін айтып қарсы тұрды.
Қайда барсаң – онда бар. Мен сені шақырғам жоқ. Давай, марш отсюда! — деп зілденді. — Сіздің олай деуге хақыңыз жоқ. Мен — Совет азаматымын.
Архат Желтоқсан көтерілісіне қатысқанын жасырмады. Ол 18-і күні дәрігер жездесін ертіп барып, оқиғаға белсене қатысты. Таяқ та жеді, бірақ өкінбеді.
Өкініш жоқ бірақ, көтеріліске 18-і күні дәрігер жездесін әдейілеп ертіп барып тұрып қатысты. Таяқты да жеді... жегізді де!
Ағасы Дәуренге қарсы Николай бригадир донос жазған екен. Ол КГБ мен ІІО-ға Архаттың Желтоқсанға қатысқанын және ағасының оны жасырып отырғанын хабарлаған. Базиев капитан Архатты тергеп-тексерді, бірақ дәлел болмағандықтан қоя берді.
Ертіс өзенінде кешігу және сапардың сәтсіз аяқталуы
Автобус Ертіске жеткенде түн түнегі қымтап, ай туған еді. Кәрі өзен үстінде аяз күшті болуы керек еді, бірақ бүгін қалың қар мен көк мұзды астынан өлкек соғып, қызыл су жүріп жатты. Алып өзеннің арғы жағасы көрінбеді, олардың күтіп тұрған көлігінің жарығы да көзге ілікпеді.
Бұрқақта бұлаңытып кеткен бұландай жігіттер сол бойы оралмады... Архат ымырт аязынан тітіркеніп қойды.