Парасат майданы (Әбдікұлы)
Қысқаша мазмұны
Аурухана, қазіргі заман. Жүйкесі тозған бір жігіт емдеуге жатты. Ол күнделік жазып жүрді. Бірнеше күн өткен соң палатасында бейтаныс адамнан хат тапты. Хатта ізгілік пен зұлымдық туралы философиялық ойлар айтылды.
Күнделік иесі бейтанысқа жауап жазды. Ол ізгілікті жақтап, зұлымдықты теріске шығарды. Бейтаныс құрбы болса, дүниені ұстап тұрған екі күш — ізгілік пен зұлымдық деп санады.
Хат алмасу бірнеше апта жалғасты. Бейтаныс адамзаттың бақытсыз екенін, ізгілікке сенудің босқа кеткенін дәлелдеді. Күнделік иесі қарсы шығып, рухани тоқыраудың себебі адамгершілік қағидаттарын орындамағаннан екенін айтты.
Күнделік иесі бейтанысты қолға түсіруді шешті. Кездесуді подвалда белгіледі. Қараңғы дәлізде жүргенде кенет бейне көріп, шошып айғайлады. Қолы айнаға тиіп, сындырды. Ұрғаны қабырғадағы айнадағы өз бейнесі болып шықты.
Дәрігер шындықты ашты: хат жазысқан бейтаныс адам сыртқы әлемнен келген жоқ, ол күнделік иесінің ішінде еді. Әр үш-төрт күн сайын таңертең ол басқа тұлға болып оянатын. Бұл — адам тұлғасының екіге бөлінуі деген құбылыс.
Түнде аутотренинг жүргізуші дәрігер қыз келіп, күнделігін оқығанын айтты. Күнделік иесі өзін тәжірибе көжегіндей сезінді. Ол ваннаға түсіп, күре тамырын қиып жіберуді ойластырды. Күнделік М.Мақатаевтың өлеңімен аяқталды:
Жауыздықтардың, жамандықтардың барлығын
Көрге алып кетем керексе.
Адамның бүкіл айыбын
Арқалап алып,
Азабын өзім көрер ем.
Жамандық басқан денемен
Жандырып жатқан, ... тамұққа
Жамандығыммен төнер ем.
Күнделік жазбалары бойынша толық мазмұны
Жазбалардың атаулары редакциялық.
Кіріспе: күнделіктің тарихы және автордың ескертуі
Автор бұл күнделікті таныс дәрігерден алды. Ең таңғажайыбы, күнделік иесін автор білетін болып шықты. Жас кезде олар аз-кем күн аралас-құраластау болған еді. Күнделік иесі ұзын бойлы, арық, ақсары жігіт болатын, жүйкесі жұқалау, әзіл сөзге қызарып кететін. Зиялы отбасынан шыққаны, кітаби тәрбиені көбірек көргені байқалатын. Мінезі жұмсақ, бірақ өзіне әлдебір шарасыздық әкелетін секілді еді. Кейін автор оны көрмей кетті.
Жазба 1. 13 наурыз: өзгеріс сезімі және жад проблемалары
Күнделік иесінің өмірінде үлкен бір өзгеріс болған секілді еді. Не өзгеріс екенін өзі де анық білмейтін. Жүйкесі біршама тозған. Ойлаған ойларын тез ұмытатын. Мәселен, күнделігінде 3 наурыз күнгі жазбалары бар, ал 4, 5, 6 наурыз мүлде жоқ, одан кейін 7 наурыздан бастап жазбалары әрі қарай жалғасатын. Жазылмаған күндерде не істегенін, қайда болғанын есінде жоқ еді. Адамның жадынан өшіп қалатын сәттердің болатынын бұрында да естіген, бірақ ол неге байланысты — ол жағы маған беймәлім деп жазды.
Жазба 2. 15 наурыз: күнә мен қылмысқа үйрену қатері
Күнделік иесі газет оқудан қалды. Баспасөз беттерінде жарияланып жүрген хабарлардан әлдебір жан түршігерлік рухани күйреудің нышандары сезілетін. Адамдардың соларға еттері үйреніп, тітіркенбеуі, шімірікпеуі, ештеңе болмағандай жайбарақат жүруі одан бетер зәремді алатын. Газет оқысымен лоқсығы келетін.
Мен бұзылған бірдеңе жеп қойған адамдай лоқсудамын. Жиіркеніштен қан-тамырларым тас боп қатып, ішек-қарыным сіресе, ышқына лоқсимын. Былғаныштан құтылар амал жоқ. Дәретхананың түбіне құлаған адамдаймын.
Газет-журнал беттерінде адам зәресін ұшыратын хабарлардың басқа да түрлері бар еді: ядролық, экологиялық катаклизмдер, метеорит жаңбыры секілді космостық апаттар, әлемдік топан су. Бұлардың бәрі болу мүмкіндігі ғылыми-теориялық тұрғыдан делелденген қисынды тұжырымдар болатын.
Жазба 3. 25 наурыз: ауруханаға түсу және алғашқы күндер
Кермек ойдан жаны ауырған күнделік иесі ауруханада жатқанына жетінші күн болды. Тәннің ауруы астан дейді, ал кермек ойдан жаның ауырайды деп жазды ол. Палата әркімнен қалған ескі киімдей жүдеу, көңілсіз еді. Көшеге қараған терезені қарсы беттегі биік үй көлегейлеп тұратын. Тек оң жақта екі үйдің арасынан тау шыңының кіп-кішкентай бөлігі қылтиып көрінетін.
Таңертеңгі астың алдында дәрі ішуге стақанға қолын соза бергенде, шкаф үстінде бүктеулі жатқан хатқа көзі түсті. Сарғыштау қағазды төрт бүктеп, сыртына айбақ-сайбақ қолын қойыпты. Жазылуында маған таныс бірдеңе бар деп сезді. Қағазды ашып, ішіндегі жазуды оқыды.
Хатта «Бейтаныс құрбым!» деп басталып, күнделігін оқып, үлкен ойға қалғаны жазылған еді. Тіршіліктің мағынасын іздеу деген бір қиын іске бел буған екенсіз деп жазылған. Хатта адам өмірі — жақсылық пен жамандықтың мәңгілік қақтығысы деген қалыптасқан тұжырым әлі де ойлануды қажет етеді деген пікір айтылды. Жақсы мен жаманның достығы немесе жақсының екінші жақсыны жек көруі өмірде аз ба деген сұрақ қойылды.
Жазба 4. 26 наурыз: қорқынышты түс
Түнде өте жайсыз түс көрді. Қараңғы дәлізбен келе жатыр екен деймін. Жолда жатқан кедергілерді айналып өтіп, құлап қалмау үшін қолын қабырғаға тіреді. Бір кезде өткір зат мойнын орып өтті. Еш жері ауырмаған соң, ілгері жүре берді, кенет басының бұлғақтап кеткенін сезіп, қолымен ұстай алды. Басы боп-бос бір теріге ғана ілігіп тұр еді. Бір қолымен қабырғаны сипалап, бір қолымен басын ұстап, ілгері жылжыды.
Жазба 5. 27 наурыз: өзінен өзі қорқу
Дүниедегі ең жаман нәрсе — адамның өзінен-өзі қорқуы деп жазды күнделік иесі. Ондайда ішкі әлемің қатері көп қалың орманға ұқсайды. Адасқан сайын қорқынышың ұлғайып, өзіңді-өзің бөтен адамдай сезінесің. Ақыры өз інінен өзі шошыған тышқандай мен де өзімнің жан сарайымнан сыртқы әлемге қашып шығамын деді ол. Сыртқы ортамен өзіңді байланыстырып тұрған бір тамырды өз бойыңнан сезген кезде әу бастағы табиғи түйсік-таным қайта оралып, онымен бірге үмітшіл тілек, мақсат та қайта ұялайды деп жазды.
Жазба 6. 31 наурыз: бейтаныс құрбыдан бірінші хат
Күні бойы өзімді-өзім тежеп жүргенмін деп жазды күнделік иесі. Бесін кезінде үстелге келіп, астыңғы қуысына қолын созғанда, саусағына іліккен хатты көріп, сілейді де қалды. Мені бір нартәуекел сезімнің иектегені рас еді деді ол. Менің көзге көрінбейтін қарсыласым алдымды орап кетті деп жазды.
Хатта бейтаныс құрбы жауап алмаған соң, екінші рет хат жазып отырғанын айтты. Менің ұққаным сіз ізгілікке сенесіз де, зұлымдыққа сенбейді екенсіз деп жазды. Меніңше, екеуіне де сену керек. Дүниені ұстап тұрған осы екі күш қой деді ол. Хатта өлім туралы философия айтылды: өлім болмаса, жер бетінде қандай тіршілік болар еді, ауру өлмесе, кәрі өлмесе, қарақшылар өлмесе, не болар еді деген сұрақтар қойылды.
Хаттың соңында күйеуін өзіне адал деп қателесіп, асылып өлген әйелдің тарихы мысалға келтірілді. Күйеуі қатты қайғырыпты. Оған ең қатты батқаны — өзін керемет таза көріп, соған лайық бола алмағаны үшін, өзін-өзі өлтірген әйелінің сұмдық өкінішті қателігі еді. Күйеуі әйелін ешқашан өлімге қимайтын, кешіруге әзір еді. Өйткені ондай тазалық оның өзінде де болған емес. Ғажайып таза болмай-ақ, пенделік кемшілікпен-ақ бақытты болып тұра беруге болатын еді деп жазылған.
Жазба 7. 1 көкек: бірінші жауап хаты
Күнделік иесі жауап хаты жазды. Ол бейтаныс құрбыға өзінің дүниетанысында оның жанын, сезімдерін қорлайтын нәрселер көп екенін айтты. Сізбен араласпақ түгілі, ой бөлісудің өзі маған тым ауыр тиіп отыр деп жазды. Хатта ізгілік пен зұлымдықтың табиғаттағы арасалмағы бірдей емес екені дәлелденді.
Адамгершілік – адами қарым-қатынастың қағидасы. Онсыз адам өмір сүре алмайды. ... қиянат жасаудың мың түрі бар, ал қиянат жасамаудың түрі біреу-ақ, ол — тек қиянат жасамау... Сондықтан қолыңнан келсе, жасайтыныңды ізгілікке жаса.
Күнделік иесі жақсы мен жаманның достығы немесе жақсының екінші жақсыны жек көруі өмірде аз ба деген сұраққа жауап берді. Сондықтан өмір — ізгілік пен зұлымдықтың қақтығысы ғана емес, ізгілік пен ізгіліктің де, жамандық пен жамандықтың да қақтығысы деген пікірге қарсы шықты. Жақсы-Жаман деген ұғымдар — шартты ұғымдар емес, олар нақты және айқын деп дәлелдеді.
Хаттың соңында ол бейтанысқа: өзіңізбен пікірлес, бағыттас адам тапқаныңыз жөн болар еді деп жазды.
Жазба 8. 2 көкек: түнгі мазасыздық
Бейтаныс құрбым өзіме дәл осылай бәле болып жабысар деп ойламаған едім деп жазды күнделік иесі. Тура бір ғашығым секілді — күндіз-түні ойымнан кетпейді деді ол. Оның өзімді төңіректеп жүргенін қатар тұрған адамның демін сезгендей, жүрек лүпілін естігендей бір түйсікпен аңғаратын тәріздімін деп жазды. Түнде әлдебір дыбыстан оянып кетті. Көше жақтан біреулердің жүрген дыбысын естіп, терезеден қарады, бірақ ешкім көрінбеді.
Жазба 9. 3 көкек: екінші хат және жауабы
Таңертең тумбочка үстінде жатқан хатты көрді. Жүрегі зырқ ете қалды. Үрей оты тамыр-тамырын қуалап, лезде жан дүниесін шарпыды. Хатты оқи бастады. Бейтаныс құрбы жауап жазғаныңызға рақмет деп бастады. Сіз қалыптасқан тұрақты көзқарастың адамы екенсіз деп жазды. Болмыс ұшы-қиыры жоқ базар секілді, әркім сол базардан өзіне керегін ғана алады деген пікір айтылды.
Хатта адамзаттың бақытты болды деп айту мүмкін емес екені айтылды. Жер бетіндегі қырғын соғыстар, аштық, апат, індет, адам баласының бойынан арылмаған қиянат, қайыршылық — мұның бәрінің дәлелі деп жазылған. Сан ғасыр бойына ізгілік пен адалдыққа үмітіңді артсаң да, сол үміт өмір шындығымен бетпе-бет келгенде, баланың ойыншығындай быт-шыт болатынын тарих қанша рет дәлелдесе де, ештеңе ұқпайтын нақұрыстай алған бетімізден қайтпаймыз деген сын айтылды.
Жазба 10. 7 көкек: үшінші хат және қарсылық
Күнделік иесі бейтаныс құрбыға жауап жазды. Ол хатта адамзаттың осы кезге дейінгі жүріп өткен рухани жолы жалған емес екенін дәлелдеді. Адамдар осы кезге дейін қалыптасқан адамгершілік қағидаттарын орындағаннан емес, керісінше, орындамағаннан рухани тоқырауға ұшырап отыр деп жазды. Рухани ғибадатханаларды қате салғаннан емес, керісінше, қасиетті орындарды қадірлемегеннен, құндамағаннан, ластағаннан бақытсыз болып отыр деді ол.
Хатта бостандық туралы философия айтылды. Рас, дүниеге келген жан иесінің бәрі де бостандыққа ұмтылады. Бірақ қолды тек жамандық қана байлай ма екен? Парыз, обал, сауап, ар-ұят деген ұғымдар бар емес пе? Сонда ар-ұяттың қолбайлауынан босанған кезді де бостандық дейміз бе? деген сұрақтар қойылды. Адамгершілік деген, қалаған кезде кіре салатын есігі ашық тұрған иесіз үй емес, үлкен рухани жігерді, төзімді қажет ететін, шарты қатал, кіруі қиын сәулетті ғибадатхана деп дәлелденді.
Жазба 11. 8 көкек: аутотренинг және жаңа танысушылық
Сағат 11-де аутотренингке барды. Сеансты мен көрмеген бір аққұба жас қыз жүргізді.
Сөйлегенде жұқа еріндері сәл-пәл түріліп, маржандай аппақ тістерін көрсете, күлімсіреп тұрды. Жанары жанарыңа түйіскенде жүзіңді нұрымен шарпып, әлдебір жылы ағынға бойың балқып, жаныңмен шомылғандай боласың деп жазды күнделік иесі. Музыка үні естілді. Жер бетіндегі тіршілік сазына ұқсамайтын әуен еді. Адам жанына қуат беретін құдіретті күш бұл өмірде бар екен деп сезді ол.
Ол дәрігер қыздың қолынан ұстады. Жанға жайлы қоңыржай жұпар иісті сезді. Оның дымқыл тартқан қолынан болмашы діріл байқалды. Кенет әлдебір астамшыл, тентек сезім қан иісін сезген акуладай ой-қастап, айбаттана түскендей болды. Мен өзіме-өзім түсінбей, бейтаныс біреуді көргендей аңырып қалдым деп жазды ол. Ақыры әлгі бейтаныс біреуді танығандай болды — ол менің бір сәттік пенделігімді пайдаланып, көңіл түбіндегі зынданнан бас көтерген хайуани сезімдер екен деп түсінді.
Жазба 12. 9 көкек: күнделіктен қашу және қайта оралу
Бойыма қуат жиналған кезде Бейтаныс құрбымен текетірес ішімде қайта басталады деп жазды күнделік иесі. Оны қолға түсірудің жаңа айла-тәсілдерін ойластыра бастадым деді ол. Ауладағы адамдардың әрқайсысының жүзіне зер сала қарадым. Бетіме бір қараса-ақ болды, жазбай танитын секілдімін деп жазды. Бір байқағаным — біз шын мәнінде өмірге тым атүсті қарайды екенбіз деген қорытындыға келді.
Жазба 13. 13 көкек: жалғыздық философиясы
Жалғыздық жайында көп ойландым деп жазды күнделік иесі. Қиындыққа да, қиянатқа да, зорлық-зомбылыққа да, жала мен бәлеге де төзуге болатын секілді. Төзуге қиын жалғыз нәрсе жалғыздық деді ол. Адам өмірі құнсызданған кедей елдерден гөрі төрт құбыласы түгел дәулетті елдерде адамдардың өзіне-өзі қол салу әрекеттері көп дейді. Себептері әртүрлі: айықпас дерт, алданған махаббат, адасқан арман, түзелмес тұрмыс. Бұлардың бәрін де бір ғана жалғыздық деген ұғымға сыйдыруға болады деп жазды.
Төңірегіңде қасіретіңді бөлісетін, тіршіліктегі әр сәтіңе қуанатын қалың қауым қаумалап тұрғанда ешқашан да өзіңе-өзің қол жұмсай алмас едің. ... Ондай кезде жалғыз әміршің Жалғыздық. ... Етегінен ұста да, о дүниенің ызғарлы да тұманды кеңістігіне сүңги бер.
Жазба 14. 19 көкек: кітапханада жаңалық
Бесін кезінде кітапханаға соқты. Кітапханашы адамға қарамай сөйлейтін, әлгінде ғана біреумен ұрсысып қалғандай тырсиып, кісікиіктеніп отырған кәріс әйел екен.
Күнделік иесі Бодлердің өлеңдер жинағын сұрады. Кітапханашы бар, бірақ қолда деді. Тапсыратын уақыты өтіп кетіпті. Кітап 10 палатада деді. Күнделік иесі селк ете қалды. 10 палата — менің палатам ғой. Мен ондай кітапты алған да, көрген де емеспін деді ол. Кітапханашы карточканы көрсетті. Күнделік иесі үлкен бір қатерді сезді. Бірақ оның не екенін айыруға шамасы жетпеді.
Жазба 15. 20 көкек: кездесу алдындағы дайындық
Күнделік иесі бейтанысқа хат жазды. Ол хатта кездесуді ұсынды: ертең кешкі сағат 8.30-да подвалдың шаруашылық бөлімшесі жағынан күтемін деп жазды. Хатты келісімді жерге апарып тықты. Ертеңгі кездесер сәтті асыға күтетін секілдімін деп жазды. Көрмеген жаудан қауіпті жау жоқ деді ол.
Сағат сегіз жарымда подвалға түсті. Киім-кешек, төсек-орын, шаруашылық жабдықтары сақталатын бөлмелер жағы жайшылықта жарқырап тұратын. Шамасы, шамдары жанып кеткен дәліз қап-қараңғы еді. Мына жағдай мені тіпті абыржытып тастады деп жазды. Қараңғы дәліздің ішінде жүремнен отырып, есімді жинадым деді ол. Кенет дәл қасымнан әлдекімнің бейнесі көлбең ете қалды. Тұла бойым түршігіп, айғайлап жібердім деп жазды. Қолымның әлдебір қатты затқа тиіп, іле-шала салдыр-гүлдір етіп сынған әйнектің жерге шашылғанын естідім деді.
Жазба 16. 21 көкек: кездесудің сәтсіздігі
Ұрғаным қабырғадағы айнаға түскен өз бейнем болып шықты деп жазды күнделік иесі. О, тәңірім, осынша азапқа салғандай, не жаздым? деді ол. Палатама кірген кезде, іле-шала медбике де кірді. Мені көріп: Ойбай, не болды?! деді шошынып. Есік алдында сүрініп құлап қалдым, дедім деп жазды. Медбике жүгіріп шығып кеткен. Ақыры кезекші дәрігерді ертіп қайтып келді.
Роллан гулял по заснеженному пустырю со своим сыном. Затем они навестили отца. Он с теплотой встретил своего внука и крепко прижал его к себе. Пройдёт много лет, и Дархан вспомнит об этой встрече на улицах Кёнигсберга, где прежде воевал его дедушка.
Жазба 17. 22 көкек: шындықтың ашылуы
Дәрігер күнделік иесін қабылдады.
Дәрігер адам психикасы медицина әлеміндегі ең бір күрделі, сыры терең, жұмбағы көп айрықша сала екенін айтты. Адам тұлғасының екіге бөлінуі деген құбылыс бар. Бір адамның бойында кезектесіп бір-біріне ұқсамайтын екі тұлға пайда болады деп түсіндірді. Содан кейін ол күнделік иесіне шындықты айтты.
Сізбен бір айға жуық хат жазысқан бейтаныс адам ешқайдан келген жоқ, ол өзіңіздің ішіңізде. ... Сіз әр үш күн сайын, кейде төрт күн салып, таңертең басқа бір адам болып... яғни бейтаныс құрбы болып оянасыз.
Жан дүниемді қалтыратқан үрей тасқыны тағы да басталды деп жазды күнделік иесі. Үлкен апаттың жақындап қалғанын сезіп, одан әріге шыдауға менің сорлы жүйкем шыдамады деді ол. Есімнен танғанымды есімді жиған кезде бір-ақ білдім деп жазды. Дәрігер оның гипноз терапиясын ойластырып жүргені туралы айтты. Бейтаныстың міндетті түрде таңертеңгі ұйқыдан оянған кезде ғана пайда болатын ерекшелігін айтқан кезде үрей дауылы қайта көтеріліп, тынысымды тарылтқандай болды деп жазды.
Кешке қарай ауа райы бұзылып, аздап жаңбыр жауды. Кешкі кездесуді ойлаған менің де жан сарайым ұйқы-тұйқы деп жазды. Түнде палатама аутотренинг жүргізуші дәрігер қыз келді. Біз бәріміз де бұл жағдайдан хабардар болатынбыз деді ол. Сіздің жүйкеңізді толық зерттеу үшін дәрігер есебінде күнделігіңізді де оқуға тура келді деді. Күнделік иесі өзінің тәжірибе жасалған көжек секілді осындағы көрінгеннің ермегіне айналғанын сезді.
Біз бәріміз де басқа адамға айналдық... Сәбилік періште күйін сақтап қалған ешкім жоқ. Шайтанға жанын сатқан Фауст секілді өмірдің пендешіл қағидасына арын сатқан миллиондаған жандардың біріміз.
Түннің бір уағында палатама аутотренинг жүргізуші дәрігер қыз келді. Ол қызара білетін жаны жұқа жандардың өн бойынан теңдесі жоқ сұлулықтың, имангершілік пен шыншылдықтың лебі еседі деп айтты. Күнделік иесі оның айтқан сөздеріне аса үлкен мән бере қойған жоқ. Өйткені ойыма онымен үнсіз сырласқан сәттер орала берді деп жазды.
Ол түнде ваннаға түсіп, білек тұстағы күре тамырды алмас жүзбен қиып жіберуді ойластырды.
Қазір ваннаға түсіп, білек тұстағы күре тамырды алмас жүзбен ақырын ғана қиып жіберемін. ... Содан кейін боқ дүниені боққа былғай түспек болған кесапат бейтаныс, сен де қайтып оянбайтын мәңгі ұйқыға кетесің...
Күнделік осылай ақын М.Мақатаевтың өлеңімен аяқталды. Тазалықты тәңірі тұтқан қорғансыз жанның одан арғы тағдыры маған беймәлім деп жазды автор. Ғайыптан-ғайып тірі жүрген болса, бағы жансын, ізгілікке деген сенімінен айырыла көрмесін деп тілек білдірді.