Он алты жасар чемпион (Соқпақбаев)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1940-50 жылдар. Сегіз жасар Мұрат нәзік, аурушаң бала болатын. Ата-анасы оны қатты қорғап, суықтан, ыстықтан сақтап өсірді. Бір күні жаңбыр астында қалып, ауырып қалды. Дәрігер ата-анасына баланы шынықтыру керектігін айтты.
Мұрат мектепке барып, жақсы оқыды. Жеті жылдық мектепке физкультура мұғалімі келді. Мұғалім физкультура алаңын жасатып, секциялар ашты. Мұрат бокс секциясына қатысты. Ол үнемі жаттығып, күшейе бастады.
Аудандық жарыста Мұрат екінші орын алды. Мектеп директоры бокс секциясын таратқысы келді, бірақ Николай Трофимович оны өз үйінде жалғастырды. Мұрат Садықпен кездесіп, оны жеңді.
Николай Трофимович Алматыға көшті. Мұрат оған қонаққа барып, қалада қалды. Ол қалалық спорт мектебінде оқып, бокспен шұғылданды. Жасөспірім боксшылардың республикалық жарысында бірінші орын алды.
Мұратты Парижде өтетін дүниежүзілік жарысқа қатысуға таңдады. Ол Москвада екі ай даярлықтан өтті. Парижде американдық журналист оны сатып алуға тырысты, бірақ Мұрат бас тартты.
Жарыста Мұрат американдық боксшы Сандереспен кездесті. Үшінші раундта Мұрат қарсыласын нокаутқа түсірді.
Қолтығынан қанат біткендей болып, әсем сазды ыстық сезімге шомылды. Қыялы шартарапқа жосылып, қуаныштың құшағында балқыды... Жеңіл салмақтылар бойынша дүние жүзінің чемпионы атағын Мұрат Батырбаев алды.
Стадионда КСРО-ның туы көтерілді, Совет Одағының гимні ойналды. Халық қуанышпен шапалақтады. Мұрат Отанының даңқын арттырды.
Николай Трофимович Мұратты құшақтап, бетінен сүйді. Мұрат өзін бақытты сезінді.
Толық мазмұны
Аурушаң бала
Сегіз жасар Мұрат шешесі Ұлжанмен екеуі ғана шай ішіп отырды. Бала екі кесе шай ішіп тойып, есікке қарай ептеп басып барды. Шешесі байқамай қалды. Мұрат есікті білдірмей ашып, тысқа шығып кетті.
Мұрат жолдасы Садықты үйінен шақырып алып, футбол ойнап жүрген балаларды іздеуге шықты. Бірақ олар шекаралық заставаға қарай жөнелді — әскерлердің ат ойнатқанын көргілері келді. Заставаның қасындағы төбешіктің үстіне бір топ бала жиналып, шекарашылардың жаттығуын тамашалап қарады.
Заставаның начальнигі Николай Трофимович ақбоз атпен шауып келіп, қылышпен шыбықтарды турап өтті. Мұрат таңданып қарап: «Солдат болған жақсы ғой», — деді. Садық оған: «Сені әскерге ала қоймас, өйткені әскерлер дәу-дәу, сен кішкентайсың, арықсың», — деп жауап берді. Мұрат намыстанып қалды.
Түсінбеймін
Балалар бір-бірімен күресуге дайындалды. Садық Мұраттан толық және күшті болатын. Олар қол қысысты, Садықтың саусақтары Мұраттың саусақтарын сығымдап ауыртты. Достай араға түсіп, Садықты кейін итерді. Балалар екеуін күресуге мәжбүрледі. Садық Мұратты жерге топ еткізді.
Күн күркіреп, жаңбыр жауды. Мұрат үйге қарай жүгіріп келе жатып, қара жолдың үстінде тайғанап, жамбастап жығылды. Үйге келгенде судан шыққан тышқандай үрпиіп, қалшылдап тұрды. Шешесі оны көтеріп алды.
Мұрат үш күннен бері ауру болды. Еті күйіп-жанып, төсек тартты. Дәрігер келіп қарады. Ол Мұраттың аурушаң, арық болып өскеніне ата-анасының өздері кінәлі екенін айтты.
Балаларыңыздың аурушаң, арық болып өскеніне өздеріңіз айыптысыздар. Баланы жас күнінен шынықтырып, ыстықтан да, суықтан да қорықпайтын, төзімді ету керек. Таза ауада ойнауына бөгет жасамаңыздар.
Тұңғыш табыс
Уақыт өтті, Мұрат өсті. Ол бастауыш мектепті бітірді. Жазғы демалыста пионер лагеріне жіберілді. Лагерьден қайтқанда іштей де, сырттай да жаңғырып келді. Ертемен терезенің тұсында зарядка жасап тұрды. Шешесі таңданды.
Оқу жылы басталды. Мектепке жеті жылдық мектеп ашылды. Николай Трофимович дене шынықтыру пәнінен мұғалім болып келді. Ол физкультура мен спорт ісін көркейтуді міндетіне алды. Мектепте физкультура коллективін құрды, жеңіл атлетика, гимнастика және спорт ойындарының секциялары іске кірісті.
Физкультура алаңын жасау жұмысы басталды. Мұрат жеңіл атлетика секциясына қатысты. Аудандық жарысқа дайындалды. Жүз метрге жүгіруден жаттығып жүрді. Бір күні ол жүз метрді он үш жарым секундте жүгіріп өтті. Балалар қуанып, қолдарын шапалақтады.
Аудандық жарыста мектеп командасы бірінші орынға ие болды. Мұрат жүз метрге жүгіруден аудан бойынша екінші орынға ие болды. Жарыс соңында Николай Трофимович шәкірттерімен сүйсіне әңгімелесті.
Адам баласы жеңбейтін қыйындық, алмайтын қамал жоқ... Еңбек жеңбейтін ешнәрсе жоқ. Орыстың атақты қолбасшысы Суворов жасында сен сыяқты нәзік, аурушаң бала болған.
Николай Трофимович Мұратқа Суворовтың, Сандовтың, Русселдің өмірбаяндарын айтты. Олар бәрі де жасында нәзік балалар болған, бірақ үнемі жаттығып, өздерін шынықтырып, күшті адамдарға айналған еді.
Бокстың қолғабы ғой
Мектептің физкультура залында гимнастика секциясының мүшелері жиналды. Мұрат келіп, екі секцияға бірдей қатынасқысы келетінін айтты. Николай Трофимович оған бір секцияны таңдауды ұсынды. Мұрат гимнастика секциясына қатысамын деді.
Николай Трофимович кенеттен: «Сенің боксер болғың келе ме?» — деп сұрады. Мұрат үндемей тұрып қалды. Николай Трофимович оған бокс секциясына қатынасуды ұсынды. Жақында бокс секциясын ұйымдастырамын деді. Бокс секциясы іске кірісті.
Мұрат боксқа зор ынтамен қатынасты. Үйде де ертенді-кеш көлеңкесімен соғысып, жіптен секіріп, әр түрлі жаттығулар жасады. Ол күн өткен сайын толығып, тұлғасы кесектеліп келді.
Бір күні Мұрат мектептен бокс қолғабын ала келді. Шешесі таңданды. Мұрат оған бокстың қолғабын киіп, басына ұрып көруін өтінді. Шешесі киіп алды. Сол кезде плитаның үстіндегі сүт тасып төгіліп жатты. Ұлжан кострюльді көтеріп алмақ болды, бірақ қолғап киген қолы тұтқасынан ұстай алмады. Сүт төгіліп кетті.
Керісу
Батырбай қария Мұратты дедектетіп жетектеп, директордың кабинетіне келді. Мұраттың бір танауы қанға боялған еді. Батырбай директорға: «Әлгі Николай дейтін мұғалімдерің балаларды бір бөлмеге қамап алып, қолдарына добалдай бірдеме кигізіп төбелестіретін көрінеді», — деп шағымданды.
Директор Тоқмолда Николай Трофимовичті шақырып алды. Ол бокс секциясын таратуды бұйырды. Николай Трофимович екеуміз кеңірек отырып сөйлесуіміз керек деді. Тоқмолда: «Сөйлесетін түкте жоқ! Таратылсын бокс секциясы!» — деді. Николай Трофимович: «Бокс секциясы таратылмайды», — деп жауап берді.
Тоқмолда Николай Трофимовичті мектептен қуамын деп қорқытты. Николай Трофимович үйіне кетіп бара жатты. Тоқмолда физкультура залына кіріп, таңырқап тұрды. Қабырғаға бірнеше суреттер ілінген еді. Ол завхозды шақырып: «Бүгіннен бастап физкультура залына от жағылмасын», — деді.
Хабарландыру тақтасына Николай Трофимовичтің хабарландыруы ілінді: «Бокс секциясы уақытша таратылады». Үзіліс кезінде Николай Трофимович балаларға: «Жаттығуды біздің үйде өткізейік», — деді. Бокс секциясының сабағы Николай Трофимовичтің үйінде өткізіле бастады.
Келісу
Тоқмолда ауданға кетті. Аудандық оқу бөлімінің физкультура және спорт істерін басқаратын инспекторы Іргебаев онымен сөйлесті. Іргебаев мектептерде физкультура және спорт ісінің нашар күйде екенін айтты. Ол Николай Трофимовичті мақтады: «Физкультура пәнінен сабақ беретін мұғалімдеріңіз өте іскер, ынталы адам деп естимін», — деді.
Тоқмолда қайтып келді. Үзіліс кезінде Николай Трофимовичке қасына келіп, қолын берді. Кешке педсовет пен ата-аналар комитетінің біріккен мәжілісі шақырылды. Тоқмолда өзінің өткендегі қателерін мойындады. Аудан стадион жасауды ұсынды деді.
Николай Трофимович сөз алды. Ол дене шынықтыру ісінің маңызын айтты. Стадионның сырт көрінісі қандай болатынын сипаттады. Шығып сөйлегендер көмегімізді аямаймыз деп ниет білдірді. Жаз шығысымен стадион жасау ісі қолға алынсын деп ұйғарылды.
Алғашқы айқас
Жыл жарым уақыт өтті. Боксшылардың аудандық жарысы өткізілмекші. Николай Трофимович бас болып, Мұрат пен бірнеше колхозшылар соған кетіп барды. Жарыс болатын күні аудандық клубтың маңына жұрт жиналды. Барлық билеттер сатылып болған еді.
Жарыстың программасы жарияланды. Он екі адам кездеседі екен. Оның төртеуі оқушы балалар. Мұрат ең соңында шықты. Халықтың шапалағы клубтың ішін жаңғырықтырды. Алдымен кездескендер орта, ауыр салмақтағы колхозшы боксшылар еді.
Мұрат шыққан кезде Батырбайдың денесі ду етіп, ысып кетті. Мұратпен ұрысатын жуан мойын, сойталдай қара бала еді. Мұратқа қарағанда иықты да, білектері де толық. Гонг сыңғыр ете түсті, бокс ойыны басталды. Анау бала қорғанумен жүрді. Мұрат қатаң шабуылға шықты. Анау Мұраттың иегінің астынан соғып қалды да, Мұратты шалқасынан құлатты.
Тұмсығыңның қышуы қанған шығар
Мұрат мектепке келді. Балалар оны қоршап алды: «Неше боксшымен төбелестің? Қаншасын жеңдің?» — деп сұрады. Садық тақтаға сурет салған еді — бір боксшы ілгері адымдап, екіншісі оның соққысынан шалқасынан түсіп құлап жатыр. Садық: «Мұраттың боксшылар жарысында қалай болғанын мен айтып берейін. Әбден масқара болып қайтыпты», — деді.
Мұрат қып-қызыл болды. Ол тақтадағы суретті өшіріп, Садыққа жақындады: «Кімді мазақтағың келеді? Мен қапылыста жығылып түстім, бірақ есімнен айрылған жоқпын», — деді. Садық: «Мен барсам жеңіп қайтатын едім», — деген сөзді айтпақшы еді. Мұрат: «Көрсетермін!» — деді жұдырығын салмақтап.
Сабақтан тарағаннан кейін Мұрат Садықты тысқа шығуға шақырды. Олар мектептен ұзай беріп, жан-жаққа қаранды. Мұрат: «Сен мені жұрттың алдында неге келемештейсің? Шыдасаң, кездесіп көрейік», — деді. Садық келісті. Балалар Николай Трофимовичтен рұқсат сұрады. Ол келісім берді.
Қош, қош, Николай Трофимович!
Кешкі серуен кезінде балалар тоғайға барды. Мұрат пен Садық боксер формасына түсті. Гонг даңғыр ете түсті, ойын басталды. Екеуі де аянбай ұрысты. Мұратта тәсіл мол еді. Садық болдырып, босаңсыды. Мұрат Садықты бір бұрышқа қамап алды. Садық шалқасынан құлады. Мұрат оны құшақтап, көтеріп алды.
Қаһарлы қыстың аязды күні. Стадион беті көк айна мұз. Топ бала хоккей ойнап жүр. Стадионнан ары қатпарлы қырқалар созылып жатыр. Шаңғы жарысына қатысқан мектеп оқушылары сөре мектеп үйіне қарай келеді. Николай Трофимович топтың соңында келе жатыр.
Николай Трофимович Мұратқа жетіп, оған: «Самғата түс!» — деді. Екеуі қатар самғап келеді. Сөреге жеткенде Николай Трофимович Мұратқа: «Мен аз күнде көшемін. Алматыға», — деді. Мұрат жұлып алғандай: «Неге?» — деді. «Республикалық физкультура және спорт комитеті қызметке шақырып отыр», — деп Николай Трофимович жауап берді.
Балалар шулап: «Николай Трофимович, кетпеңіз!» — деді. Ол: «Кетпеуге болмайды, партия жұмсап отыр», — деп жауап берді. Ертеңіне Николай Трофимович көшті. Бүкіл ауыл адамдары қоштасқалы келді. Батырбай қарт: «Әлгі Николай балам қайда?» — деді. Николай Трофимович оған қолын созды. Балалар қайталап келіп қоштасты.
Аңсаған Алматыға
Мұрат комсомол мүшесі болды. Шешесі оны құттықтады. Николай Трофимовичтен хат келді. Ол Мұратты Алматыға шақырды: «Жазғы демалысыңды осында өткіз», — деді. Мұрат қуанып кетті. Батырбай қария: «Барсаң бар, тамашалап қала көріп кел», — деді. Соңғы сынақ болатын күн жетті. Мұрат жеті жылдық мектепті үздік бітірді.
Той өткеннің ертеңіне Мұрат қалаға бара жатқан колхоз председателінің машинасына отырып жолаушы шықты. Машина жүйткіп келеді. Мұрат айналаны қарап отырды. Жол бойындағы қайың мен тал жаңа бүршіктеп келеді. Жазықтың беті қыбырлаған мал. Машина жылқының арасымен өтіп барады.
Мұрат қала өміріне тез үйреніп кетті. Қаладағы мәдениет орындарынан оның бармағаны қалмады. Николай Трофимович бір күні Мұраттан: «Бір айдан кейін жасөспірім боксшылардың қалалық жарысы болады, соған қатысуға қалайсың?» — деп сұрады. Мұрат бокс секциясына зор ынтамен қатынасты.
Москваға
Жасөспірім боксшылардың қалалық жарысында Мұрат жеңіл салмақтылардың ішінен үздік шығып, бірінші орынға ие болды. Қыста республикалық жарыста да бірінші орынға ие болды. Март айында республикалық комитетке Москвадан телеграмма келді: «Июнь айында Париж қаласында жасөспірім боксшылардың дүниежүзілік жарысы өткізіледі. Соған қатысу үшін төрт қазақ жасын әзірлеңіздер».
Төрт адам таңдалып алынды. Төрттің бірі Мұрат еді. Олар Алматыға шақырылып, жаттығу жұмысына кірісті. Тренер Николай Трофимович болды. Комиссия мүшелері төрт боксшыны сынады. Комиссия өздерінің қорытындыларын жариялады: төрт боксшының біреуі ғана екі айлық даярлықтан өту үшін ертең Москваға жүрмек. Ол Мұрат Батырбаев еді.
Батырбай қария мен Әли Николай Трофимовичтің үйіне келді. Анна Григорьевна есікті ашты. Ол: «Николай Трофимович пен Мұрат екеуі Москваға кетті. Осыдан бір сағат бұрын ғана аэродромға кетті», — деді. Батырбай қария санын соқты. Олар аэродромға жүгірісті. Бірақ самолет ұшып кетіп қалған еді.
Газет хабарлары
«Правда» газетінде хабар жарияланды: «Жасөспірім боксшылардың дүниежүзілік жарысына қатысу үшін алты оқушы боксшымыз Париж қаласына ұшып кетті». Американың «Нью-Йорк Таймс» газеті де жасөспірім боксшылардың жарысына алты американ боксшысының Парижға ұшып кеткенін хабарлады. Журналист Хикерсон мақала жазды. Ол американ боксшысы Питер Сандересті мақтады.
Жарыс басталды. Мұрат бірнеше кездесулерде жеңіп шықты. Совет боксшылары озып келеді. Мұраттың тренері Николай Трофимович те Парижға бірге келген болатын. Олар қонақ үйдің бір номеріне орналасты. Совет Одағынан көптеген құттықтау телеграммалар келіп жатты.
Тілдей сары қағаз
Ерте тұрып зарядка жасап болып, Николай Трофимович жуынғалы жатқанда, есік қағылды. Хат тасушы бір топ телеграммаларды ұстатты. Телеграммалардың үстінде көк конвертті бір хат тұр екен. Николай Трофимович оны ашты — орысша бір сөйлем ғана жазылған тілдей сары қағаз шыға келді: «ЧЕМПИОН БОЛЫП ШЫҚСАҢ АЗАППЕН ӨЛТІРІЛЕСІҢ!»
Николай Трофимовичтің денесі дір ете түсті. Ол хатты қалтасына салды. Мұрат алдыңғы бөлмеден шықты. Николай Трофимович телеграммаларды Мұратқа ұсынды. Олар екеулеп оқып тұрды. Бір телеграмма Тоқмолдадан, екіншісі Садықтан, үшіншісі Ұлжаннан еді.
Мұрат қатты қалжырап шаршады. Ағылшын боксері Джимді жеңді. Үйге келген соң душқа шомылып, демалуға жатты. Телефон шылдыр ете түсті. Американ журналисі Хикерсон келді. Ол Мұратты Америкаға барып, сонда тұруға шақырды. Алтын сағат сыйлағысы келді. Мұрат: «Сағатыңыздың керегі жоқ! Қымбатты Отаным бар. Мен оның адал ұлымын», — деді.
Шешуші айқас
Дүние жүзіндегі халық Парижға қотарылғандай, қала адамға лық толған. Зор стадионның қақ ортасында ринг тұр. Сығылыса отырған халық үйілген дәндей құжынайды. Стадионда совет адамдары отыр. Олар дүние жүзінің алдында өз боксшыларының тамаша табысын мақтаныш ету үшін келген.
Радио: «Бүгін он төрт жас боксшы дүние жүзінің чемпионы атағын алу үшін төбелеске шығады. Бірінші кездесетіндер жеңіл салмақтылардан үздік шыққан Сандерес (АҚШ) пен Мұрат (ССРО)», — деді. Рингтің екі бұрышында екі жалау тұр. Бірі ССРО-нікі, екіншісі АҚШ-тікі.
Екі боксшы рингте, өз бұрыштарында тұр. Николай Трофимович Мұраттың аға секунданты еді. Ол Мұраттың бокс қолғабын киген қолдарын ұстап қарады. Гонг шыңғыр ете түсті, бокс ойыны басталды. Екі жас тая қыймылдайды. Мұрат бір айла істеді. Сандерес ілгері шапшып, тура соққы жұмсады. Мұрат оның мұрнына бірді тапсырды. Сандерес нокаут болып, арқанға асылып қалды.
Бірінші раунд өзгеріссіз аяқталды. Екінші раунд басталды. Сандерес батыл шабуылға шықты. Ол он төрт мың сомнан айырылып қалмас үшін жанын салып қыймылдады. Мұрат Сандересті соққының астына алып, бір бұрышқа тықсырды. Жұрт айқайлады: «ССРО жасасын! Сталин үшін!»
Үшінші раунд шиеленіскен шабуылдармен басталды. Екі боксшы да бірнеше реттен сүрініп, тез тұрысты. Сандерестің мұрнынан қан көрінді. Мұрат зымп беріп, артқы бұрышқа жетті. Сандерес бұрыла берген. Мұрат атылып келіп, жақтан соқты. Соққы жойқын еді. Сандерес иектен көтере ұрылды. Ол рингтің сыртына құлап түсті.
Сандерес тұрған жоқ. Рингтегі судья: «Жеңіл салмақтылар бойынша дүние жүзінің чемпионы атағын Мұрат Батырбаев алды», — деп оның қолын көтерді. Ду қошамет асқақтап кетті. Стадионның төбесіне ССРО-ның қызыл туы желбіреп көтерілді. Радио Совет Одағының Гимнін ойнады.
Масаттанған Мұратқа Николай Трофимовичтің құшағы Отанның аясындай сезілді. Гимннің шалқып шыққан қуатты үні... бүкіл ата-ана мен халықтың қуанышты, мейрімді лебізі осы үнде тұрғандай совет боксшыларын тіпті арқаландырып жіберді.