Нағыз әже қайда? (Ақыш)
Өте қысқаша мазмұны
Қазіргі заман, қала. Азат екі қызына нағыз қазақи әжені көрсетуге уәде берген еді. Ол балаларына өз әжесі туралы - кимешек киген, ұршық иіретін, ертегі айтатын мейірімді қария туралы әңгімелеп беретін.
Ая мен Райхан балабақшада өсіп, әженің не екенін білмейтін. Олар әкелерінің әңгімелерінен әже деген ерекше, қасиетті адам деп түсінетін.
Бір күні Азаттың жолдасы Жолдастың қызы оқуға түскен қуанышына шақырды. Елден Жолдастың шешесі келіпті. Азат бұл мүмкіндікті пайдаланып, қыздарына нағыз әжені көрсетпек болды.
Қонақүйде шешей заманауи киім киіп, арақ ішіп, қалалықтармен еркін араласып отырды. Ол намаз оқымайтын, бата білмейтін «современный кемпір» болып шықты. Балалар күткен дәстүрлі әже емес еді. Райхан:
Папа, айтшы. Ол өзі әже емес қой деймін, ә?... Жоқ, папа. Ол — әже емес. Ол — жай ғана бабушка. Өйткені бәрі «бабушка» деді ғой. Мен білем, әже деген ондай болмайды.
- деді.
Толық мазмұндама
Бөлімдерге бөлу шартты.
Балалардың әже туралы сұрақтары және әкенің балалық естеліктері
Екі бөлмені астан-кестен етіп мазаны ала бастаған балаларды тыныштандыру үшін Азат оларға ертегі айтып беруді ұсынды. Қос тентек «ертегі» деген кезде еріксіз жуасып, айтқанға оңай көнетін. Осылай алдап-сулап жүріп, бұл екеуін ертегі тыңдауға дәндетіп алған - менің өзім деп ойлады ол.
Енді қымс етсе болғаны: «Папа, бізге ертегі айтып берші. Біз бұрын естімеген қызық ертегі» деп ай-шайға қарамастан, тақымдап келіп отырғаны. Тіпті, кейде мезгілсіз уақытта құмарта қалатындары бар. Менің оларға айтатыным, көбінесе «Ер Төстік», «Құйыршық», «Түлкі мен тазы» сияқты киіз туырлықты көшпелі елдің баласының құлағына сіңісті халық ертегілері болды.
Перзентханада өмірге келіп, балабақшада өсіп-өніп жатқан бүгінгі заманның сәбиі үшін қызық та, тосын дүниелер еді. Ая мен Райхан балабақшада мұндай ертегілер естімейтінін айтты.
Тәтелерің сендерге «Айболит», «Қызыл телпек», «Кірқоймас» деген ертегілерді айтады деді балалар. Азат оларға өзінің ауылдағы кәрі әжесінен естіген ертегілерді айтатынын түсіндірді. Райхан «Әже деген кім?» деп сұрады. Үстірттеу ұққан кісіге сорақылау көрінгенімен, кішкентайдың бұлайша сауал беруінің өз мәнісі бар еді.
Бұл екеуі — тек әженің ғана емес, жалпы қарт адамның мейірім-шапағатын сезінбей, балабақшаның бағымында, папасы мен мамасының қасында өсіп келе жатқан балалар.
Сол түні өз әжесі Азаттың түсіне кірді. Отыз жыл бұрынғы қалпы, басында аппақ кимешегі бар еді. Ескі мақаммен ыңылдап ән айтып, ұршық иіріп отыр. Азат болса әжесінің бүйіріне басын тығып, еш алаңсыз ірімшік жеп жатыр екен.
Осы күннен бастап кішкентайлар «Бізге енді әже деген кісіні көрсет» деп қыңқылдауды шығарды. Азат жан-жағын байқап көрді, бірақ араласып жүрген таныстардың арасында кемпірі бар ешкім жоқ екен. Мақсаты - қыздарына өз әжесі сияқты нағыз қазақи кейіптегі кейуананы көрсету еді.
Нағыз әжені іздеу және Жолдастың отбасының тойына дайындық
Әже — сендер сияқты балалардың папалары мен мамаларын өсірген кісі... Өзі мейірімді де, ақылды адам. Ешкімге ешқашан ұрыспайды, ұрса қалса, орнымен, теріс қылығыңа өзің ұялатындай етіп ұрсады.
Азат балаларына әже туралы айтып берді: үні де, қолы да, көзқарасы да жұмсақ, жұрттың бәрімен «Қарағым, айналайын» деп жылы сөйлесетін иман жүзді қария. Өзі ылғи шаруа істеп, күйбеңдейді де жүреді. Тіпті, ештеме істемеген күннің өзінде ұршық иіріп отырады. Әжейдің үстіне қамзол, басына кимешек, шылауыш киетінін айтты.
Менің суреттеуімдегі «әже» деген — жер-көкте жоқ бір керемет адам. Аузын ашып тыңдаған екі кішкентай, әже туралы бар білгенімді сұрақпен суыртпақтай отырып, сарқа тыңдайды.
Бір күні зайыбы Балқыз Жолдастың Ажарасы оқуға түсіп, конкурстан алдыңғылардың бірі болып өткенін айтты. Соның қуанышына сенбіге бәрін шақырып отыр деді. Азат жиынға бармай-ақ қойсам қайтеді деп ойлады, өйткені ғылыми еңбегін бітіру үшін жанталасып жүрген еді.
Балқыз бұл жолы бармасақ болмайын деп тұр деді. Елден Жолдастың шешесі келіпті. «Нағыз әжені» көрсетем дегенің қайда деп еске салды. Сонда ғана барып, есіне сарт ете түсті. Бұл жолы шақырылған жерге ерекше бір ажармен дайындалды. «Әжеге барамыз, әжені көреміз» деп балалар өздерінше мәз-мейрам жасады.
Тойда заманауи әжемен кездесу және көңілдің күйзелісі
Жеткенде қонақтардың бас-аяғы бүтінделіп қалыпты. Құшақ жайып қарсы алған үй иелеріне тиісті тілегін айтып, дастарқанның бір жақ шетіне жайғасты. Қуанышқа жиналғандардың бір-екеуінен басқасы өздері күнде көріп жүрген жора-жолдас, таныс-білістер болып шықты.
Жолдас республикалық ғылыми-зерттеу институтының филиалында қатар қызмет істегелі таныс еді. Былтырдан бері беделді қызметтің тізгінін ұстаған. Сөзге де, іске де алғыр, өжет жігіттің бойында кез келген адамда табыла бермейтін ірілік те бар еді. Табанының астындағы паркетті сықырлата қозғалатын жігіттің мінез-құлқы дене бітіміне онша үйлесе бермейді.
Есіктен кірісімен, кідірмей іздегені - елден келген шешей еді. Дастарқан басына келіп жайғасқаннан кейін ғана байқады ол кісіні. Иығына көгілдір жемпір іліп, басына жаздық гүлді орамал салған егде кісіні ала шұбар топтың ішінен бірден ажырата алмады. Ауылдан келген шешей зиялы қауымның ортасына сіңісіп еркін отырсын деп, келін-баласы әдейі осылай киіндірген болар.
Көңілді отырған жұрттың пейілін ішімдік жарықтық өз ырқына алып, иіте бастады. «Алып қой», «қалдырма», «ішсеңші енді» деп наз айтқан, әмір еткен дауыстар жиілеуге айналды. Әсіресе төргі жақтан «Алсаңызшы. Балаңыздың қуанышына» деп қолқалаған дауыстар еріксіз назар аударды. Қалың жұрттың ішінен тақ Жолдастың шешесі ішпей қойса, дүние қараң қалатындай-ақ, бәрі өлердегі сөздерін айтып, кеу-кеулеп әкеткен.
Жолдастың жұбайы Әсия: «Біздің бабушка ішкісі келсе, сендерден сұрамайды. Үлкен кісіге сонша жабылғандарың не?» деп қатқыл да жіңішке үнмен айтты. Жан-жағына жалтақтай қарап, қиналыңқырап отырған шешей бір кезде: «Апыр-ай, балалар, қоймадыңдар-ау» деп қабағын кіржите түсті де, жіті қимылмен қолындағы рюмканың түбін жалғыз-ақ жалт еткізді.
Жарықтық, біздің әжелеріміз бұл кісінің қасында дүниеден түк қызық көрмей, бос өткен екен ғой әншейін... Жолдастың шешесі... қала адамдарының ортасында еш қысылып-қымтырылатын емес.
Азат шешеймен ауылды жердің сөйлеу мәнерімен әңгімелесе бастады. Шешей жиырмасыншы жылдары алғашқылардың бірі болып хат таныған, мұғалімдіктен бастап әр түрлі кеңес қызметінде істеген. Ауылдық Советте, аудандық халық ағарту бөлімінде отырып, ел де басқарған. Кезінде беделді болған, көпке сыйлы адам. Қазір ауылдағы кенже ұлының қолында тұрады екен.
Шешей немерелерін бағу туралы сұрағанда, реті келсе бағамыз ғой деп жауап берді. Бірақ кіші келіні балаларды детсадқа берген. «Өкімет өзі бағады, керек өнерін үйретеді. Тамағы тоқ. Сізді әуре қылып қайтеміз» деп баласы да көнбеді. Баладан шыққанымыз қашан, қолымыз да қатып кетті ғой деді шешей.
Райхан шешейдің тізесіне жайғасып алған еді. «Әже, осы сіз шын әжесіз бе?» деп сұрады. «Тіфа, жерге түкіріңіз» дей жаздап, Азат ернін қымқыра қойды. Шешей «Әже дейді мені. Жас келіп, балалар өсіп жатқан соң, қайтіп әже болмассың» деді. Ая «Әже болсаңыз, онда бізге ертегі айтып берші» деп сұрады.
Біздің бабушка құрлы жоқсыңдар ма? Әйда, тартып жіберіңдер... Біздің апа нағыз современный кемпір ғой... Намаз оқып, дәрет алмайтын современный кемпірден бата сұраған сендер де қызықсыңдар.
Жолдас шешесінен бата сұрауды ұсынды, бірақ ол намаз оқып, дәрет алмайтын заманауи кемпір деп күлді. Дастарқан басында ұшқын тиген қу шеңгелдей ду ете қалған қалың күлкі шалқып кетті. Іштерін басқан күйі бірінің алдына бірі домалап, құлап, серейіп жығылған жұрт.
Тойдан кейінгі ой-толғаныстар және балалардың нағыз әжені табу үмітi
Қайтар жолда трамвайды ұзақ тосты. Райхан мен шешесі тым көңілді, қонақтан алған әсерлерін жарыса бөлісіп, сөзден дес берер емес. Балқыз сөзуарланып, ашылып кетіпті. «Жақсы кісілер. Тіпті, айтары жоқ, оңды адамдар» деді ол. Біреуден ұрыс естіген адамдай болып, тымырайып үнсіз тұрған Ая екеуі еді.
Сәбидің алдында өтірікші болдым-ау... Жанымды қинаған жайсыз сезімді ашып айта алмай, қуыстанатын секілдімін... Қызымның тұнжырау себебін сезіп тұрсам да, ой түкпірін анық тани алмай, дағдардым.
Райхан «Аликтің әйбат кітабы көп екен. Бірақ бізге көрсеткен жоқ» деді. Ая «Папа, айтшы. Ол өзі әже емес қой деймін, ә?» деп сұрады. «Жоқ, папа. Ол - әже емес. Ол - жай ғана бабушка. Өйткені бәрі бабушка деді ғой. Мен білем, әже деген ондай болмайды. Өзің айтқансың» деді ол.
Папа, сен бізге бәрібір нағыз әжені көрсетесің ғой. Айтшы, көрсетесің бе?... Аялы жанарларында тұтанған үміт ұшқынын жасырмай, сәбилік сеніммен бетіме тура қарайды.
Мен уәде еттім. Бірақ оны қалай орындайтыным туралы сол сәтте ойланған жоқ едім.