Нарынқұм зауалы (Шаханов)
Өте қысқаша мазмұны
Махамбет өлімінің алдында қорқынышты түс көрді. Түсінде өз басы иығынан ұшып, Ақжайық бойымен домалап барады. Ол бұл түсті бостандық үшін күрескен өзінің соңғы сәті деп түсінді.
Махамбет туған еліне қоштасу сөзін айтып, ертең елдің оянатынына, ақымақтар азайып, зұлымдар қорқақ тартатынына сенім білдірді. Ол ақындарды сұлтандардан артық сыйлайтын заман келетініне үміттенді.
Екінші бөлімде бір жігіт әкесіне Баймағанбет сұлтанның сыйлығын - сұр ішікті әкелді. Ұлы мақтанышпен Махамбетті алдап өлтіріп, басын кесіп сұлтанға сыйға тартқанын айтты. Әкесі қатты қайғырып, баласының залымдығына қынжылды. Ол кезінде Махамбетті қызғанғанын, бірақ кейін ұлы ақынға бүкіл қазақтың ғашық болуы айып емес екенін түсінгенін айтты.
Әкесі ұлының қылмысы үшін болашақ ұрпақ оған түкіретінін, ақынды өлтіру ел дәстүрін қорлау екенін түсіндірді.
Дала заңы - баба заңы, қарағым,
Деп әкесі қолына алды садағын...
Мына жолмен өткен жұрттың аузынан
Махамбеттің жырын тыңдап жат енді
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлім 1. Махамбеттің соңғы сөзі
Поэма Махамбет Өтемісұлының өмірінің соңғы күндерінен басталды. Ұлы ақын өлерінен екі күн бұрын айналасындағыларға өзінің жан шошынарлық сұмдық түс көргенін айтып берді. Түсінде иығынан үзіліп түскен өз басы өзіне қоштасу айтып тұрғанын көрді.
Махамбет өз халқына соңғы сөзін айтты. Ол зұлымдықтың жасырынып келетінін сезгенін, өзінің тіршілікпен қоштасар сәті жеткенін білгенін мойындады. Ақын туған еліне, бостандыққа шақырған өзінің жанашырлығын білдірді.
Батырлығы жоқ адамнан
Үлкен ақын шыққан емес ешқашан.
Туған елім — арман, мұңым,
Енді сені жетелейді жол қалай?
Менің бассыз қалғандығым
Сенің бассыз қалғандығың болмағай!
Махамбет шындықтың ащы даңқы туралы сөйледі. Ол шындық үшін жалғыз түсіп егескеге қарсы тұрғанын айтты. Ақындықтың басты шарты - басты алса да шындықты айту екенін мәлімдеді. Өлімге сан жақын барғанына қарамастан, шындықты айтқан ақындардың жолы қашан болғанын ойлады.
Шындықты айтқан ақындардың,
Бірақ жолы болып еді қай кезде?
Көрде де енді сен жайлы ойға батамын
Бұл іңкәрлік созылады қаншаға?
Ақын өз елінің болашағына деген сенімін білдірді. Ол күні ертең ұлы өлкесінің нұрлы үмітпен оянарына, ел наласының тарқарына, ақымақтардың азайып, сұмдардың қорқақ тартарына сенетінін айтты. Махамбет ертең ақыл-ойды пір тұтатын заман келерін жөн көрді.
Мен сенемін, күні ертең
Нұрлы үмітпен оянар деп ұлы өлкем.
Күліп жайсаң күн ғажайып
Ел наласы тарқар деп.
Ақымақтар күрт азайып,
Сұмдар қорқақ тартар деп
Махамбет ертең ақындардың сұлтандардан артық сыйлар көретін заман келерін, шындап құлай сүйе алмауды қылмыс санайтын кез келерін айтты. Ол туған елін құдіретті аңсаған деп атады. Алдан жарқын күн шыққанша, пасық ойлар тұншыққанша жер астынан қарап жататынын мәлімдеді.
Бөлім 2. Әке үкімі
Шомбал жігіт үйге ентелеп кіріп келді. Ол әкесіне бұрын оған өкпелі болып, мал болмайсың деп кекетін болғанын еске салды. Енді сол сөзін қайтып аларын айтты. Баймағанбет сұлтанның берген сыйлығын көрсетті - алтын жіппен әдіптелген сұр ішікті.
Төрде отырған әкесі қандай ерлік көрсеткенін, екі ай бойы қайда жол шеккенін сұрады. Шомбал төрт адаммен топ бастап, Махамбеттің жақынын ықыласты үгіттеп, мақтап, қағып арқаға қосып алғанын айтты. Қапысызда қармақ салып, Махамбетті алдап соғып, басын кесіп сұлтанға сыйға тарттығын мәлімдеді.
Әкесі ұлының сөзін естіп, жас үйірді жанарға. Ол ұлын жүзіқара залым деп атады, мұнша залым екенін қалай танымағанын айтты.
Ой,залым-ай,
Жүзіқара залым-ай,
Мұнша залым екеніңді қалай келгем танымай.
Бұдан өткен зор қасірет болар ма,
Бұдан өткен зор қасірет болар ма
Шомбал әкесінің неге мұңайып тұрғанын сұрады. Ол бала күнінде әкесінің Махамбетті жек көретінін айтқанын еске салды. Әкесі рас айтылған сөз оқпен тең екенін мойындады. Бір кезде Махамбетті жек көргенін, бірақ бұл пенделік болғанын түсіндірді.
Әкесі Махамбетті жек көруінің себебін ашты - ұлының анасы жасынан сол Махамбет ақынға ғашық болған. Қызғаныштың қанжарын қайрай алмай, іштен тынып жүре берді. Ақын өзін шексіз құлай сүйген жан барын сезген жоқ. Анасы марқұм Махамбетке деген іңкәр сезімін көрге бірге ала кетті.
Сенің анаң жасынан -
Гашық болған сол Махамбет ақынға.
Азаппенен атса да асау таңдарым,
Қайрағам жоқ қызғаныштың қанжарын
Әкесі тым кеш ұқтым деп өкінді. Махамбеттей батырға бүкіл қазақ ғашық болса айып па деп сұрады. Ақын деген киелі аққу самғаған екенін айтты.
Тым кеш ұқтым,
Махамбеттей батырға
Бүкіл қазақ ғашық болса айып па?!
Құдіретті шындығынан танбаған,
Парасатын ізгілікке жалғаған
Ақын деген киелі аққу самғаған
Әкесі ұлын бірінші надан деп атады, ел дәстүрін, ер дәстүрін қорлаған деп айыптады. Мұндай қасиетсіз оқиға бұрын қазақ топырағында болмағанын мәлімдеді.
Нақ мынадай қасиетсіз оқиға
Бұрын қазақ топырағында болмаған.
Қандай қиын кезеңде де Туған ел
Ақындарын жанын салып қорғаған
Әкесі ұлын құтқарайын деп, бір төбенің қасына апарды. Ол мына төбе саған соңғы шығар шың болатынын айтты. Шомбалды төбе басына шығарып, осы арада қалдырамын деді. Мына жолмен өткен жұрттың аузынан Махамбеттің жырын тыңдап жат деп бұйырды. Дала заңы - баба заңы деп айтып, қолына садағын алды.