Менің атым Қожа (Соқпақбаев)
Өте қысқа мазмұны
Қазақстан ауылы, шамамен 1960-жылдар. Қожа Қадыров алтыншы сыныпта оқып жүрген он үш жастағы тентек, қиялшыл бала болды. Ол әкесіз өсіп, мінез-құлқы үшін мектепте жиі сын еститін.
Қожа жазғы демалыста сынып жетекшісі оны тәртіпсіздігі себепті пионерлік лагерьге жібермей қойған соң, досы Сұлтанмен бірге жайлауда жүрген анасына жетпек болды. Жолда екеуі елдің затын ұрлап, кейін одан ұялып қалды. Жайлауда анасының қасына келіп, анасына сөз салушы ер адамды жаратпай, оны жек көретіндігін сезінді.
Мектепке оралған соң Қожа сыныптасы Жанар Балабековаға ғашық болып, оған арнап өлең жазды. Бірақ өзі тәтті сезімдермен жүргенде, тағы да тәртіпсіздігі үшін ұятқа қалды.
Кейін Сұлтанның шақыруымен екеуі өздерін "қарақшы" санауды ұйғарып, ауылдың бір қазын ұрлап, тағы да беделдеріне қатты нұқсан келтірді. Осы жағдайдан соң мектепте оның тәртіпсіздігі мұғалімдер кеңесінде талқыланып, ол мектептен қуылуға шақ қалды. Анасын күйзелткен бұл оқиғадан кейін Қожа өзіне-өзі уәде берді:
Осы айтылғандарды жүзеге асыру мен үшін ұлы сын. Егер осы сыннан өте алмайтын болсам, онда маған бұдан былай оқу оқып қажеті жоқ. Анам байғұсқа күйігімді тартқыза бермей, адам болатын басқа бір жолды іздеп жоғалуым керек.
Ақырында, Қожа өткен қателіктерін саралай отырып, ендігі жерде жақсы тәртіпті оқушы және жауапты ұл болуға бел буып, жарқын болашаққа үміт артты.
Толық қысқаша мазмұн
Тарауларға бөлу шартты.
Қожаның өзін және өмірін таныстыруы
Қожа Қадыров бесінші сыныпты бітіріп жатқан он екі жастағы бала болды. Ол өз атын айтқанда тілі таңдайына жабысып қалатынын, адамның атының сүйкімді болуы да зор бақыт екенін айтты. Қожаның шын аты Қожаберген болатын, бірақ уақыт өте келе оның “құйрығы” үзіліп түсіп қалған. Сыныпта екі Қожа болғандықтан, оқушылар оларды шатастырмас үшін, өңіне қарап, оны Қара Қожа, ал екіншісін Сары Қожа деп атайтын.
Менің атым... Атымды айта бастасам, тілім таңдайыма жабысып қалғандай болады да тұрады. Адамның атының сүйкімді болуы да зор бақыт па деймін.
Қожаның әкесі Қадыр майданға аттанғанда, ол екі жаста болатын. Әкесі соғыстан оралмады. Қожа әкесіз өскен жетім бала болғандықтан, өзін тентек деп санады. Ол әкесінің қандай адам екенін білмейтінін, бірақ әке деген сөзді айтқанда жүрегі қарс айрыла жаздайтынын айтты. Қожа әкесі тірі болса, өзі бұдан гөрі басқадай болар ма еді деп ойлады.
Ex, қайран әкем! Егер сен тірі болсаң, мүмкін, мен бұдан гөрі басқадай болар ма едім. Кім біледі, жер-әлемді шулатып, сотқар Қожа атанып жүргенім әкесіз жетім өскендігімнен де шығар.
Қожаның анасы Миллат сауыншы болып жұмыс істейтін. Ал әжесі оны қатты жақсы көріп, қорғаштайтын. Қожа әжесімен Құдай жөнінде керісіп қалатын кездері болатын. Әжесі Құдайға сенсе, Қожа дүниені ешкім жаратпағанын, адам маймылдан жаралғанын айтатын. Қожаның өзі болашақта жазушы болғысы келетін, бірақ бұл арманын басқаларға айтуға ұялатын.
Мектеп тәртіпсіздігі және лагерьдегі бақталастық
Қожа мектепте тәртіпсіз оқушы болып саналатын. Оның сынып жетекшісі Сәбира Майқанова оны жиі сынап, директорға шағымданатын. Олардың арасындағы кикілжің Майқанова мектепке жаңа келген кезде басталды. Қожа дүкенде кезексіз кіріп кеткенде, Майқанова оны тоқтатқан, ал Қожа өтірік айтып, қант алатынын айтқан. Бірақ ол кітап сатып алуға келген болатын. Майқанова оны танып қойып, сабақта оған қатал қарайтын болды.
Жазғы демалыс кезінде Майқанова пионер лагеріне жолдама беретін оқушылардың тізімін жасады. Қожа тізімге енбегенін білгенде, ол қатты ашуланды. Майқанова оған лагерьге үлгілі, тәртіпті оқушыларды жіберетінін айтты. Ал Қожаның сыныптасы Жантас лагерьге баратын болды. Жантас Қожаны келемеждеп, оны ызаландырды.
Қожа лагерьге бармай, ауылда қалды. Бригадир оны шөп шабысқа шақырды, бірақ Қожа бармады. Ол жайлауға, анасына барғысы келді. Бұл үшін ол ат керек екенін түсінді. Қожа жылқыларды жайылымнан ұстап мінбекші болды, бірақ жирен ат оны теуіп жіберді. Сол кезде Сүгір жылқышының баласы Сұлтан келіп, оны көмектесуге шақырды.
Сұлтан Қожаны жайлауға апаруға уәде берді. Ертеңіне ол құла дөненді әкеліп, оған екі ер ерттеп, екеуі мінгесіп жолға шықты. Жолда Сұлтан Қожаға шылым тартуды үйретпек болды, бірақ Қожа шылымды жұтып қойып, қатты ауырып қалды. Содан бері ол темекіні аузына алмайтын болды.
Жайлау оқиғалары және Сұлтанмен достық
Жайлауға келген Қожа мен Сұлтан Жұмағұл қойшының үйіне тоқтады. Үйде тек Дәулет деген бала ғана болды. Сұлтан оған өтірік айтып, жүктің астындағы қымызды ішуге рұқсат сұрады. Дәулет алдымен қарсы болғанымен, Сұлтан оған ақша беріп, көндірді. Олар қымызды ішіп, тамақтанып алды. Кетерде Сұлтан Дәулеттің көзіне түспей, оның қаракөл малақайын ұрлап алды.
Жолда олар қойшымен кездесті. Сұлтан өздерін “Калининнің” балаларымыз деп таныстырды. Қожа неге өтірік айтқанын сұрағанда, Сұлтан қаракөлді ұрлағандарын қойшы біліп қойса, оларды қуып жетуі мүмкін екенін айтты. Сөйтіп, олар Қожаның анасы жұмыс істейтін бірінші бригадаға келіп жетті.
Қожа анасының жаппасының қасында Қаратайдың мотоциклін көріп, жүрегі дір ете қалды. Қаратай көрші колхоздағы комбайншы болатын. Ол Қожаның анасына құда түсіп жүрген. Қожа Қаратайды ұнатпайтын, оны “тажал” деп атайтын. Қожа анасының Қаратайға күйеуге шықпауын қалайтын.
Жайлауда Қожа Сұлтанмен бірге уақыт өткізді. Сұлтан оған ат мінуге, балық аулауға көмектесті. Бір күні малшылар күніне арналған тойда Сұлтан мен Қожа көкпарға түспек болды. Той кезінде Жұмағұл қойшы Қожаны танып, қаракөлін ұрлағаны үшін айыптады. Сұлтан қашып кетті, ал Қожа ұятқа қалды.
Жақсымен жолдас болсаң, жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа деп қазақ атам осындайдан айтқан екен ғой.
Қожа жайлаудан ауылға қайтуға шешім қабылдады. Колхоздың машинасымен ол ауылға оралды. Жолда ол табиғатты тамашалап, өз Отанын мақтан тұтты. Ол қазақ жерін, оның поэзиясын, Абай мен Қасымның өлеңдерін, Құрманғазы мен Дәулеткерейдің күйлерін сүйетінін айтты.
Мен табиғатты сүйемін. Мен шынайы поэзияны сүйемін. Абай мен Қасымды қанша оқысам да, менің сусыным қанбайды. Қайталап оқи бергім келеді, оқи бергім келеді.
Ауылға келгенде, Қожа шөп шабысқа барған балалардың қайтып келгенін көрді. Олардың арасында Жанар да болды. Қожа оны көргенде қатты қуанды. Әжесі оған қызыл бұзауды тауып әкелуді тапсырды. Қожа бұзауды қуып жүріп, оны Жанардың үйінің қорасына кіргізіп жіберді. Осылайша ол Жанармен сөйлесуге мүмкіндік алды.
Жанарға деген сезімдер және мектептегі атақ-даңқ
Қожа Жанарға ғашық болды. Ол Жанарды сағынып, оған арнап өлең жазды. Бірақ өлеңнің соңғы шумағы Абай атасының өлеңінен алынғанын кейін байқады. Қожа бұл әдеби ұрлық екенін түсінді, бірақ өлеңді өзгертпеді. Ол Жанарға хат жазуға да талпынды, бірақ ойындағысын қағазға түсіру оған қиын болды.
Бір күні Қожа “Қазақстан пионері” газетінен өз суретін көрді. Суретте ол колхоздың шөп шабу науқанында үлгілі еңбек еткен оқушылардың арасында тұрған. Шындығында, Қожа шөп шабысқа қатыспаған болатын. Ол ұялып қалды, бірақ кейін бұл суретті мақтаныш етіп, өзінің жұмыс істегеніне газет куә деп айтатын болды. Осылайша ол республика жұртшылығына танылды.
Оқу жылы басталғанда, Қожа жаңа формасын киіп, мектепке келді. Ол Жанармен қатар отырғысы келді, бірақ Жантас оның жоспарын бұзды. Қожа ашуланып, Жантасты теуіп жіберді. Сол кезде Жанар кіріп келді. Қожа оған амандаса алмай қалды, ал Жанар басқа партаға отырды.
Орыс тілі сабағында Анфиса Михайловна оқушылардан Пушкиннің “Қысқы кешін” жаттап келуді сұрады. Қожа үйге берілген тапсырманы орындамаған еді. Ол қатты қобалжыды, бірақ қоңырау соғылып, сабақ аяқталды. Қожа аман қалғанына қуанды. Ол Анфиса Михайловнаны жақсы көретін, өйткені ол Қожаның орыс тілін жақсы білетінін бағалайтын.
Қызғаныш оқиғалары және қарым-қатынастар
Сұлтан Қожаны тағы да кездестіріп, оны балық аулауға шақырды. Қожа сабақ оқуы керек болса да, Сұлтанның ұсынысын қабыл алды. Олар тоғайға барып, балық аулады. Сұлтан Қожаға қарақшы болуды ұсынды. Олар тоғайда күрке жасап, қарақшылық өмір сүрмек болды. Сұлтан мен Қожа бір-біріне опасыздық жасамауға серттесті.
Бір күні Майқанова сабағы болмай қалды. Оқушылар волейбол ойнауға шықты. Қожа жақсы ойнап, өзін көрсетуге тырысты, өйткені қыздар оларды қарап тұр деп ойлады. Бірақ Жанар олардың арасында болмады. Қожа класқа кіргенде, Жанар мен Жантасты бір партада отырып, журнал оқып отырғанын көрді. Ол қызғаныштан не істерін білмей қалды.
Қожа Жанарға хат жазуға тағы да талпынды, бірақ ойындағысын қағазға түсіре алмады. Ол екі нәрсені жазудың қиындығына көзі жетті: бірі - қызға хат жазу, екіншісі - шығарма. Қожа өзінің повесть жазып жатқанын, бірақ оны аяқтау қиын екенін айтты. Ол шығармашылық еңбектің нәзік жақтарын түсінуге тырысты.
Жазу қиындықтары және қарақшылық әрекеттер
Сұлтан мен Қожа сенбі күні тоғайға қонуға келуге келісті. Олар аң аулап, қарақшылық жасамақ болды. Сұлтан мылтық пен азық-түлік әкелді. Тоғайда олар қаз атып алды. Кейін білгендей, ол дүкенші Әбдібайдың қазы болып шықты. Олар қазды пісіріп жеп, күн батқанша тоғайда болды.
Тоғайда жүргенде, оларды Ахметовтың әкесі Ахмет шал көріп қалды. Ол қаздың жабайы емес, үй қазы екенін бірден байқады. Шал оларды ұрлықшы деп айыптады. Қожа мен Сұлтан қарақшылық өмір жайында қайта ойланды. Олар бұл ойларынан бас тартып, үйге қайтты. Бұл олардың қарақшылық өмірінің бірінші және ең соңғы күні болды.
Үйге келгенде, Қожаны Әбдібайдың қатыны күтіп тұрды. Ол Қожаны ұрлықшы, қарақшы, баскесер деп айыптады. Әбдібай қазының орнына Қожаның әжесінен қара қозыны алып кетті. Сонымен қатар, ол Қожаны директорға алып барды.
Салдарға тап болу және мұғалімдер кеңесі
Мектеп директоры Ахметов Қожаны қатал қабылдады. Ол Қожаның анасын жайлаудан шақыртты. Қожа анасының келгенін күтіп, қатты уайымдады. Ол өзін кінәлі сезінді және анасының алдында ұялды.
Қожаның анасы жайлаудан келді. Ол баласының тәртіпсіздігіне қатты ренжіді. Қожа анасының жылағанын көріп, қатты қайғырды. Анасы оған егер тағы бір шулыған шығаратын болса, үйден кететінін айтты. Қожа анасына енді тәртіпсіздік жасамауға уәде берді.
Маматай, қойшы. Ендігәрі... Жолама. Мама деуші болма мені. Құдайдың сендей бала беріп, азапқа сап қойғанынан да, қу бас тастағаны артық еді ғой.
Мұғалімдер кеңесінде Қожаның тәртіпсіздігі қаралды. Ахметов оны мектептен шығару мәселесін көтерді. Қожа кешірім сұрап, енді тәртіпсіздік жасамауға уәде берді. Мұғалімдер кеңесі Қожа жөніндегі мәселені класс жиналысында қарауға шешім қабылдады.
Класс жиналысында Қожаның тәртіпсіздігі талқыланды. Жантас Қожаны мектептен шығару керек деп ұсыныс жасады. Ол Қожаның қыздарға хат жазатынын айтып, оны ұятқа қалдырмақ болды. Бірақ басқа оқушылар Қожаны қолдап, оны мектепте қалдыруға дауыс берді. Жантастың ұсынысын тек өзі ғана қолдады.
Өзін-өзі қайта бағалау және шешімдер
Қожа өзінің тәртіпсіздігі туралы ойланып, өзін-өзі қайта бағалады. Ол анасының жайлауға қайтар алдында айтқан сөздерін есіне алды. Анасы оған күйеуге тимейтінін, оның адам болғанынан артық бақыт жоқ екенін айтқан.
Мамам жайлауға жүріп кетті. Мен мектепке келе жатырмын. Көңілім көтеріңкі, бойым сергек. Мамамның: "Адыра қалсын күйеуі. Мен үшін сенің адам болғаныңнан артық ешқандай да бақыт жоқ" деген сөзі құлағымнан кетер емес.
Қожа өзімен өзі құпия кеңес өткізіп, бұдан былай тәртіпті болуға шешім қабылдады. Ол тәртіпсіздік кісіні жексұрын көрсететінін, оның келешегіне зиян екенін түсінді. Қожа бұдан былай ешкімге тиіспей, жайына жүретініне, сабақты жақсы оқитынына, Сұлтанмен жолдастық қарым-қатынасын үзетініне өзіне-өзі уәде берді.
Тәртіпсіздік кісіні жексұрын көрсетіп бітеді екен. Оған көзім әбден жетті. Әрі бұл адамның келешегі үшін зиян. Тәртіпсіз болсаң, комсомолға да алмай қоюы мүмкін. Сондықтан, қалай еткенде де, тәртіпті болуым керек.
Әжесі мен Әубәкір шал Қожаның жалғыз өзі сөйлесіп отырғанын көріп, оның ауырып қалғанын ойлады. Бірақ Қожа сап-сау екенін айтып, тысқа шығып кетті. Ол ай жарық кешті тамашалап, болашаққа үміт артты.
Шіркін, бүгінгі кеш қандай әсем еді. Ай жарық. Аспанның тұп-тұнық көк жібек шатыры бар жиһазын тағынып мөлдіреп тұр. Лаула! Лаула, жігер оты! Самға, қиял құсы! Асығатыным да, аңсайтыным да ертеңгі болашағым.