Махамбеттің жебесі (Әлімжанов)
Өте қысқаша мазмұны
Ресей империясы, XIX ғасырдың бірінші жартысы. Хиуа ханы Аллақұл өзіне сыйға тартылған ауған қызы Нұрбалды Беріш руынан шыққан ақын Махамбетке береді. Махамбет қызды үйіне әкеледі, бірақ оған көп көңіл бөлмей, достарымен бірге ханға қарсы күрестің жоспарын құрады. Бірнеше аптадан кейін Махамбет Нұрбалды керуенге қосып, еліне қайтарады.
Махамбет Өтемісұлы Жәңгір ханның сарай ақыны болған, бірақ ханның озбырлығына шыдамай, еліне оралады. Ол Жәңгірдің жазалаушы жасақтарымен шайқасып, Қайыпғали сұлтанның көтерілісіне қосылады. Алайда, көтеріліс жеңіліске ұшырап, Махамбет Хиуаға қашуға мәжбүр болады.
Хиуада ол Адай батыры Сүйінқарамен және басқа да сенімді серіктер табады. Исатай батырдың Жәңгірге қарсы көтеріліс бастағанын естіп, Махамбет еліне оралады. Ол Жәңгір ханға ашық қарсы шығып, оны халықтың қас жауы деп жариялайды:
Хан емессің — қасқырсың,
Хас албасты басқырсың,
Достарың келіп табалап,
Дұшпаның сенің басқа ұрсын!
Хан емессің — ылаңсың,
Қара шұбар жылансың.
Хан емессің — аянсың,
Айыр құйрық шаянсың.
Махамбет Исатайдың көтерілісіне қосылып, оның бас кеңесшісі болады. Олар бірнеше шайқаста жеңіске жетеді, бірақ Тастөбедегі шайқаста патша әскерінен жеңіліп, Исатай қаза табады. Махамбет аз ғана сарбазымен қоршаудан аман шығады.
Ол бірнеше жыл бойы жасырынып жүріп, халықты күреске шақыруын тоқтатпайды. Ақыры, Баймағамбет сұлтанның адамдары оны алдап қолға түсіріп, өлтіреді. Махамбеттің өлімінен кейін оның ісін шәкірттері Құрманғазы мен Шернияз жалғастырады.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары және олардың тарауларға бөлінуі — редакциялық.
Бөлім 1. Хиуадағы оқиғалар
Нұрбалдың тағдыры: Махамбетпен кездесу және хан сарайындағы сынақ
Хиуадағы сарайда жас ақын Махамбет Өтемісұлы өзін тастап кете ме деп қорыққан ауған қызы Нұрбалмен сөйлесіп тұрды. Қыз онымен бірге кетуді өтінді, бірақ Махамбет келіспеді. Нұрбал өзін басқаның қолына түсіп, қор болғанша, Махамбеттің қолынан өлуге дайын екенін айтты.
Сүйетінің рас болса, өлтіріп кетесің! Бақыт деген осы ғой, мырзам. Ризамын бұған да... басқаның қорлық-зорлығын көрсетпей, абыройымды ақ сақтау үшін сен мені өлтіріп кетесің...
Махамбет оның сөзіне ашуланып, әкесіне сәлемін өзі айтатынын айтып, сыртқа шығып кетті. Ол достарымен бірге шаба жөнелді. Нұрбал болса, Хиуаға келген күндерін есіне алды. Ауғанстаннан келген он бес қыздың ішіндегі ең сұлуы болғандықтан, саудагер оны Хиуа ханы Аллақұлға тарту етті. Хан сарайында Нұрбалды ханның өзіне, бекзадалар мен байларға көрсетті. Осы кезде сарайға Беріш руының ақыны Махамбет келді. Ол ханға бағынбай, өр мінез танытты. Хан оған ауған қызын сыйға тартпақ болды, бірақ Махамбет одан бас тартты. Алайда, уәзірдің кеңесімен хан Махамбетті босатып, Нұрбалды оған қосып жіберді. Осылайша Нұрбал Махамбеттің үйінде күң болып қалды.
Хиуа базарындағы қақтығыс: Махамбеттің намысы мен халықтың мұңы
Махамбет Нұрбалды атына мінгестіріп, достары Жантас пен Балабекпен бірге Хиуаның тар көшелерімен базарға қарай беттеді. Жолда олар Айдос бидің тұтқынға түскен қарақалпақ сарбаздарын кездестірді. Балабек оларға араша түспек болып, жендеттермен қақтығысып қала жаздады. Махамбет оны тоқтатты.
Базарда Махамбет құл саудасын көріп, екі қазақ жігітін сатып алды. Бірақ олардың бірі, Ноян есімді жас жігіттен басқасы, сатқынның ақшасына алынған бостандықты қабылдамайтынын айтты. Бұл сөз Махамбеттің намысына тиді. Ол қазақ қыздары сатылып жатқан жерге барып, оларды босатпақ болды, бірақ ханның миршабтары келіп, оған тоқтау салды. Олар Махамбетке ханның сыйы – күміс табақшаны ұсынып, оның бос екенін, ешкім тиіспейтінін айтты. Ызаланған Махамбет Нұрбал мен босатылған жігітті Жантасқа тапсырып, өзі Балабекпен бірге қала сыртына шауып кетті.
Еркек кіндік қазақ та құрыған ба,
Ту түбінде табысар жолдас қайда?!
Оу, алла, өзің жар бол жетімдерге,
Бізге енді елім артық өмірден де —
Хиуаның қорқаулары қан жұтқызып
Әңгір таяқ ойнатар кәріп елге...
Махамбеттің ішкі күресі және Сүйінқарамен кездесуі
Махамбет өзінің өткен өмірін, Жәңгір ханның сарайындағы күндерін, Исатаймен достығын, халықтың ауыр жағдайын ойлап, ішкі күйзеліске түсті. Ол өзінің Хиуаға не үшін келгенін, Қайыпғали сұлтанмен одақтасуының дұрыс-бұрыстығын саралады. Осы ойлармен ол Хиуадағы досы, ақын әрі мұрап Мүниске барды. Екеуі ұзақ сұхбаттасып, бишілер үйіне барып, көңіл көтерді. Келесі күні Махамбетті адайлардың «құдайы» атанған Сүйінқара батыр шақыртты.
Сүйінқара Махамбетті құрметпен қарсы алып, оған Қайыпғали сұлтанның екіжүзді саясаты туралы айтып берді. Ол Махамбетке сақ болуды, елдің бірлігін ойлауды өсиет етіп, оған өзінің наркескен семсерін сыйға тартты. Осы кездесуден кейін Махамбет Исатайдың Жәңгірге қарсы қол жинап жатқанын естіп, еліне қайтуға шешім қабылдады. Ол Нұрбалды ауған керуенімен еліне қайтарып, өзі достарымен бірге жолға шықты. Жолда олар Сүйінқараның сарбаздарымен, Мүниспен және зынданнан қашып шыққан түрікпен ақыны Зелілімен кездесіп, қоштасты.
Бөлім 2. Құрманғазының тағдыр жолы
Күйші Құрманғазының өнері және Алдиярдың батасы
Жиделі ауылында Сағырбай атты қойшының Құрманғазы есімді ұлы өсіп келе жатты. Бала кезінен «қисық», «ақымақ» атанған ол, шын мәнінде, туабітті дарынды күйші еді. Оның күйлерінде халықтың мұңы мен зары, сонымен қатар батырлық рух пен бостандыққа деген ұмтылыс жатты. Ауыл ақсақалы, көпті көрген батыр Алдияр оның ерекше талантын бірден таныды.
Алдияр Құрманғазының күйлерінен халықтың басынан өткен қиындықтар мен болашаққа деген үміттің үнін естіді. Бірде Құрманғазының жаңа күйін тыңдап отырып, Алдияр қатты тебіреніп, оған өзінің бала бүркітін сыйлап, батасын берді. Ол Құрманғазының енді тек Сағырбайдың ғана емес, бүкіл елдің перзенті болатынын айтты. Бұл оқиға жас күйшінің өміріндегі маңызды белес болды.
Дулат байдың зорлығы және Құрманғазының қашуы
Көп ұзамай Жиделі ауылын Жәңгір ханның жарлығымен Дулат есімді бай иеленді. Байдың баласы ауылға келіп, Құрманғазыдан күй тартуды талап етті. Құрманғазы оған қарсы шығып, екеуінің арасында жанжал туды. Бай баласы оны жазаламақ болды, бірақ ауыл жігіттері араша түсті. Сол түні әкесі Құрманғазыға ауылдан кетуге кеңес берді. Құрманғазы сүйген қызы Ақшолпанмен қоштасып, түнде Дулат байдың ақбоз атын мініп, ауылдан қашып кетті. Ол Махамбетті іздеп табуды мақсат етті. Жолда қатты ауырып, бір ауылға тоқтайды. Онда оны Зарбай есімді жылқышы мен оның қарындасы Сақыш күтіп алады. Дулаттың қуғыншылары оны таба алмайды.
Құрманғазының қашуы ауылда үлкен дау туғызды. Дулат бай оның отбасына қысым көрсетті. Құрманғазының өзі болса, жолда түрлі қиындықтарға тап болды. Ол Нарынқұмдағы Тас орманның гуілін естіп, одан ерекше шабыт алды. Ақыры ол Ақбай деген байдың ауылына жетеді, бірақ сол жерде ұсталып, Дулаттың қолына түседі. Оны Ордадағы абақтыға айдамақ болады.
Ақшолпанның басынан кешкендері және Степанмен кездесуі
Бұл кезде Ақшолпан да Дулат байдың зорлығынан қашып, ауылына жаяу қайтып келе жатқан еді. Жолда оған Құрманғазыны айдап бара жатқан жандарм мен орыс солдаты Степан кездеседі. Жандарм қызға тиіспек болғанда, Степан оны құтқарып қалады. Степан Ақшолпанға өзінің басынан өткен оқиғасын, қарындасы Катя мен қазақ жігіті Есболдың махаббаты туралы айтып береді. Ол Құрманғазыны да танитынын, оны достарының босатып алғанын айтады. Екеуі Жиделі ауылының шалғыншыларына келіп қосылады.
Құрманғазы Ақшолпанның аман-есен оралғанын естіп, шалғыншыларға келеді. Олар қайта қауышып, махаббаттарын жаңартты. Құрманғазы Ақшолпанға Алдиярдың «Ақсақ құлан» күйі туралы айтқан өсиетін еске алып, оған осы күйді тартып береді. Ол күйдің күші ажалдан да мықты екенін, халықтың рухын көтеретінін түсінеді.
Арманы бар ма жігіттің—
Қапылыста тап берген
Тайталасса жауымен
Туып өскен жері үшін?!
Жау тоқтатып айқаста
Құрбан болса елі үшін?!
Жиделідегі қақтығыс, Алдиярдың өлімі және халықтың көтерілуі
Құрманғазы мен Ақшолпан оңашада сырласып отырғанда, ауылға Дулаттың нөкерлері мен солдаттар басып кіреді. Олар Исатай көтерілісіне қосылмақ болған жылқышыларды ұстап, жазаламақ болады. Зарбайды діңгекке байлап тастайды. Құрманғазы бұл сұмдыққа шыдай алмай, ауылға шауып келіп, Зарбайды босатады. Қақтығыс басталып кетеді. Дулаттың баласы Мыңбай Сақышты зорламақ болғанда, Алдияр оны мылтықпен атып өлтіреді. Қақтығыс кезінде Алдиярдың өзі де қаза табады. Дәл осы кезде Ноян бастаған жылқышылар көмекке келіп, жауды талқандайды. Бұл оқиғадан кейін Жиделі ауылы түгелдей көтеріліске шығып, Исатайға қосылу үшін құм ішіне көшіп кетеді. Құрманғазы олармен бірге аттанады.
Бөлім 3. Исатай көтерілісі және оның талқандалуы
Хан ордасындағы кеңес және Қиғаштағы жеңіс
Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің жеңістері туралы хабар хан ордасына жетіп, үлкен дүрбелең туғызды. Жәңгір хан барлық билер мен сұлтандарды жинап, кеңес құрды. Баймағамбет пен Қарауылқожа сұлтандар көтерілісшілерді аяусыз жазалауды талап етті. Алайда, ақылды уәзір Шомбалдың кеңесімен Жәңгір хан Исатайға елші жіберіп, оны келіссөзге шақырып, он күн уақыт сұрады. Бұл уақытты ол орыс әскерін көмекке шақыру үшін пайдаланбақ болды.
Исатай ханның уәдесіне сеніп, күтуге келісті. Махамбет бұған қарсы болды, бірақ Исатай өз шешімінен танбады. Күткен уақыт сарбаздардың жігерін жасытып, араларында сенімсіздік туғызды.
Сатқындық және Тастөбедегі шайқас
Келісілген мерзім бітуге үш күн қалғанда, Беріш руының старшындары Нәдір мен Еске үш жүз жігітті ертіп, көтерілісшілерді сатып, хан жағына өтіп кетті. Бұл оқиға сарбаздар арасында үлкен алауыздық тудырды. Асау батыр да өз жігіттерімен бірге кетіп қалды. Осы кезде ханның жансызы Төкенің өлтірілгені және патша әскерлерінің қаптап келе жатқаны туралы хабар жетті. Исатай енді күтудің бекер екенін түсініп, Тастөбеге қарай аттанды.
Тастөбеде полковник Гекке бастаған патша әскері мен ханның қалың қолы көтерілісшілерді күтіп тұрды. Күш тең болмаса да, сарбаздар жауға қаймықпай шабуыл жасады. Олар айла қолданып, алға жүк артқан түйелер мен жайдақ аттарды айдап салып, жаудың қатарын бұзды. Қиян-кескі шайқаста Исатайдың сарбаздары ерлікпен соғысып, қоршауды бұзып шықты. Алайда, олар көп шығынға ұшырады. Балабек, Ноян, Ерсары сияқты батырлар қаза тапты. Құрманғазы мен Шернияз тұтқынға түсті. Исатай мен Махамбет аз ғана жігітпен аман қалып, Жайықтың арғы бетіне өтіп кетті.
Құрманғазы мен Шернияздың тұтқындалуы және Исатайдың өлімі
Тұтқынға түскен Құрманғазы мен басқа сарбаздарды Баймағамбет сұлтанның ауылына айдап әкелді. Сұлтан Құрманғазыдан өзін мадақтап күй тартуды талап етті. Бірақ Құрманғазы оған бағынбай, керісінше, Исатай сарбаздарының ерлігін паш ететін «Адай» күйін тартты. Ашуланған сұлтан оны және басқа тұтқындарды темір сүмбемен дүрелеуге бұйырды. Көптеген сарбаздар осы жазадан қаза тапты. Шернияз да сұлтанның алдында өр мінез танытып, оны өлеңмен шенеді. Сұлтан оны өлтірмей, қасында алып қалды.
Көктемде Исатай қайтадан қол жинап, күресті жалғастырды. Алайда, 1838 жылдың шілдесінде Ақбұлақ өзенінің жанындағы шайқаста Геккенің әскері Исатайдың жасағын толықтай талқандады. Исатай Тайманов осы шайқаста ерлікпен қаза тапты.
Эпилог. Күрестің жалғасы және Махамбеттің қазасы
Исатай өлгеннен кейін Махамбет күресті жалғастырды, бірақ көп ұзамай ол да ұсталып, Орынборда сотталды. Достарының көмегімен түрмеден қашып шыққан ақын туған жерінен кетуге мәжбүр болды. Арада төрт жыл өткен соң ол ордаға қайта оралып, халықты тағы да көтеріліске шақырды. 1845 жылы Жәңгір хан қайтыс болғаннан кейін, жаңа билік Махамбеттің көзін жоюға тырысты. Баймағамбет сұлтанның жіберген адамдары Ықылас Төлеев бастаған топ Махамбетті өз үйінде опасыздықпен өлтірді. Оның әйелі Мақпал да қанішерлердің қолынан қаза тапты. Алайда, халықтың азаттық үшін күресі тоқтамады, Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс жалғасын тапты.