Махаббат, қызық мол жылдар (Нұршайыхов)
Өте қысқа мазмұны
Алматы, 1945 жыл. Соғыстан оралған жас жігіт Ербол университеттің тарих-филология факультетінің екінші курсына қабылданды. Студенттер арасында ол өзін біртүрлі, ұяң сезінді. Топта тек қыздар болды, олардың арасынан Ерболдың көңілі ақылды да мейірімді қыз Меңтайға ауды. Ерболдың оған сезімі арта түсті.
Уақыт өте Ербол мен Меңтай жақындасып, бірге емтихандарға дайындалып, әдебиет шығармаларын оқи бастады. Ербол оған деген сезімін білдірейін дегенде, Меңтайдың көзіне жас келді. Ол соғыста қаза тапқан ағасының досы Тұмажанға серт бергенін айтты. Ербол сертті бұза алмайтынын түсінді де, Меңтайдан алыстады.
Бірақ Тұмажанның опасыздық танытқаны көп нәрсені өзгертті. Ербол қайта оралып, сүйіктісіне қосылды. Олар Алматыда үйленді, бірге бақытты өмір сүрді. Бірақ көп ұзамай Меңтай перзентханада қайтыс болып, Ерболдың жүрегі жараланды. Ербол өткенді еске алып, онымен бірге өткізген бақытты шақтарын ойлады, достарының кейінгі тағдырымен бөлісті.
Өз естелігін қорытындылай келе, Ербол былай деді:
«Махаббат деген асыл жібекке түйілген отаншылдық, еңбекшілдік, достық, туыстық, бауырмалдық сезімдері әрбір жас жүректің жалынды туы болса екен деп тілеймін. Біз... Отанға да, махаббатқа да ақ жүрегімізбен адал қызмет еттік...»
Тараулар бойынша толық түйіндеме
Тарау тақырыптары редакциялық
Пролог орнына. Махаббат туралы ойлар
Романның басында махаббат тақырыбына қатысты ойлар баяндалды. Әдебиет зерттеушісі Тургеневтің емен ағашы мен махаббат туралы метафорасы келтірілді. Оның айтуынша, еменнің жапырақтары қыста түспейді, тек көктемде жаңа бүршіктер пайда болғанда ғана түседі. Сол сияқты, ескі махаббат та жүректе берік орын алады және оны жаңа махаббат қана ығыстыра алады. Жазушы Пришвиннің күнделігінен үзінді келтіріліп, жеке адамға деген махаббатты көпке деген сүйіспеншілікпен ұштастыру мәселесі көтерілді.
Тарау 1. Ерболдың университетке келуі және қыздар тобына кіруі
1945 жылы 14 қарашада Ербол Алматыдағы ҚазМУ-ге тарих-филология факультетіне студент болып қабылданды. Факультет деканы оның құжаттарын мұқият қарап, пединституттың бірінші курсын бітіргендіктен, бірден екінші курсқа қабылдады. Ербол университет үйінің баспалдағына аяқ басқанда Алатаудың шыңына шыққандай әсерде болды.
Декан оған сабақ кестесін көрсетіп, 33-аудиторияға баруын сұрады. Ербол аудиторияға кіргенде, барлық студенттер оған қарады. Ол өзін жаудың прожекторларына түскен самолеттей сезінді. Аудиторияда тек қыздар отырған еді. Ербол қыздарға сәлем берді. Қыздардың сәлемі оған гүл бағындай әсер етті.
Тарау 2. Алғашқы әсерлер және сын есім туралы лекция
Ербол ең артқы партаға келіп отырғанда, оқытушы келді. Ол алдыңғы партадағы қос бұрымды қыздарға қызыға қарады. Оған Абайдың өлеңі есіне түсті. Қос бұрымның арасындағы ақ желке оған ерекше әсер етті. Ербол өзін ұялшақ сезінді. Ол кішкентайында үлкендердің алдында сөйлемегенін, қыздардың бетіне қарамағанын еске алды. Соғыстан оралғанша өзінің ұялшақтығын сезбеген еді.
Оқытушы «Отырыңдар!» деді. Қыздар орындарына қайта отырды. Ербол да олардың артынан отырды. Оқытушы «Сын есім» деп жазуды сұрады. Ол сабырлы түрде сөйлеп, сын есімнің түрлерін түсіндірді. Ербол конспект жазуға тырысты, бірақ қолы қаламға икемделмегендіктен жаза алмады. Ол қыздардың конспект жазып жатқанын көріп, олар туралы ойлай бастады.
«Ұлы Отан соғысында біз жауды қаруымыздың - самолеттің, танктің, артиллерияның құдіретімен жендік. Сол сияқты алаулаған асыл махаббаттың күшімен де жеңдік. Біздің жүрегімізде Отанға, анаға, сүйген жарға деген шексіз махаббат болды.»
Тарау 3. Қанипамен танысу және қыздардың сұрақтары
Оқытушы кеткеннен кейін қыздар Ерболға қарай бұрылды. Ол өзін машинаның жарығына түскен қояндай сезінді. Қыздардың назарына түскен Ербол абдырап қалды. Ол әскердегі әдеті бойынша гимнастеркасын түзете бастады. Көмірдей қара шашты, жазық маңдайлы, қызыл шырайлы, күлімкөз қыз Ерболды студент болуымен құттықтады.
Қыз Ерболдан қайдан келгенін сұрады. Ербол Германиядан келгенін айтты. Қыз оны әзілдеді. Ербол Берлин түбінен келгенін айтты. Қыз Берлинде болған-болмағанын сұрады. Ербол Рейхстагты көргенін айтты. Қыз соғыста командир болатынын сұрады. Ербол кіші командир болғанын айтты. Қыз оның бойына қарап, «көрініп тұр» деді. Қыздар күлді. Ербол да күлді.
Тарау 4. Меңтайдың мейірімі және төгілген сия
Ерболды қоршаған қыздардың арасынан шашы бұйра, қос бұрымды, аққұба келген Меңтай есімді қыз шықты. Ол Ерболға Қанипаның қалжыңбас қыз екенін, оған ренжімеу керектігін айтты. Меңтай Ерболдың жағдайын түсініп, оны қыздардың күлкісінен құтқаруға тырысты. Ол Ерболдан жаңа лекцияны жаза алдыңыз ба деп сұрап, дәптеріне қарауға ұмтылды.
Қоңырау соғылды. Меңтай Ерболға өзінің қасына отыруды ұсынды, конспект жазуға көмектескісі келді. Ербол оның ұсынысына не дерін білмей қалды. Ол қызға ыммен ризашылығын білдірді. Меңтай Қанипадан артқа отыруды сұрады. Қанипа әзілдеп, Меңтайдың беделін түсіргенін айтты. Меңтай Ерболдың арманы орындалғанын, оны жалғыз қалдыру ұят екенін айтты.
Ербол Меңтайдың қасында отырып, конспект жазуға тырысты. Олардың қолдары бір мезгілде сияға тиіп, Ербол тоқ соққандай сезінді. Ол Меңтайдың саусақтарына қызыға қарады. Ақыры қаламды қисайтып, сияны Меңтайдың дәптеріне төгіп алды. Ербол қатты ұялды. Ол Меңтайдан кешірім сұрауға дайын болды. Бірақ Меңтай оған қысылмауды сұрады.
Тарау 5. Студенттік өмір және қызыл көрпе
Ерболдың студенттік өмірі басталды. Ол университет пен оқытушыларға үйреніп, сабақ кестесін жаттап, бірте-бірте көшелі студент атанды. Бұрынғыдай әркімге ыржия бермей, өзін-өзі ұстауға тырысты. Соғыста қолға жұмсақ зат ұстамағандықтан, аудиториядағы заттарды құлатып-қирату әдетінен арылды.
Ерболдың партаға сия төгіп алуы Меңтайды жақсы көруінің бастауы болды. Бұл оқиғаны екеуі де ұзақ уақыт ұмыта алмады. Ербол ұялғанынан ұмытпаса, қыздар қылжақ үшін естеріне алатын. Әсіресе Қанипа мен Зайкүл оны қатты мазақтайтын. Меңтай бірнеше күн сия төгілген свитерін киіп жүрді.
Соғыстан кейінгі бірінші Жаңа жыл қарсаңында Меңтай Ерболдан елге қайтпай ма деп сұрады. Ербол басын шайқады. Меңтай оның соғыстан келгенін, сондықтан бару керектігін айтты. Егер ешқайда бармаса, Меңтай Ерболды ертең өз бөлмесіне келуін сұрады. Ол Виноградов көшесі, 62-бөлмеде тұратынын айтты.
Ертеңінде Ербол жатақханаға барды. Ол 62-бөлмені тауып, есікті ақырын қақты. Іштен ешкім дыбыс бермеді. Ол есікті итеріп көрсе, ашық тұр екен. Ішке кірсе, Меңтай ұйықтап жатыр екен. Ербол қыздың бетіне сұқтана қарап, оның бұғағы мен мойнына көз салды. Жалаңаш иық пен аппақ кеудені көргенде жаны шығып кете жаздады. Қыз денесінің өзге жағын қызыл жібек көрпе жасырып жатты.
Тарау 6. Меңтаймен бірге Одиссеяны оқу
Ербол Меңтайдың бөлмесіне екінші рет келді. Ол есікті қағып, Меңтай ішке шақырды. Бөлмеге кіргенде Меңтайдың көйлегін үтіктеп жатқанын көрді. Меңтай оны төрге шақырды. Меңтай Ерболдан оны «сен» деп атауын өтінді, себебі оны туған ағасындай жақсы көретінін айтты. Ербол келісті.
Екеуі шай ішті. Меңтаймен ішкен шай Ерболға балдан да тәтті болып көрінді. Меңтай Ерболдың өзінің туған ағасы Жүніске ұқсайтынын айтты. Ол ағасының суретін көрсетті. Меңтай Ерболдан Сегізінші гвардия дивизиясынан келмегенін сұрады. Ербол Жүзінші бригадада болғанын айтты. Меңтай ағасының сол дивизияда болғанын айтты. Ербол оның тірі ме екенін сұрады. Меңтай «қара қағаз» келгенін айтты.
Шай ішілгеннен кейін Меңтай кітапханадан алған «Одиссеяны» оқуды ұсынды. Ол жазда емтихан тапсыру үшін керектігін айтты. Ербол келісті. Меңтай кітапты оқи бастады. Ол Пенелопаның қиыншылықтарын оқығанда қиналып қалды. Ербол онымен бірге қиналды. Кешқұрым олар «Одиссеяны» аяқтады.
Меңтай Ерболдан Одиссей сияқты соғыстан қайтқанын, елде оны күткен Пенелопасы бар ма деп сұрады. Ербол Сәлима есімді қызы болғанын, бірақ ол күтпегенін айтты. Ол Сәлиманың хатын оқып берді. Хатта Сәлиманың шешесінің оны Бүркітбайға тұрмысқа беруге мәжбүрлеп жатқаны жазылған. Ербол хатты оқып болғаннан кейін Сәлиманың тағдырына қатты қайғырды.
«Адамгершілік, ізгілік шарттарын бұзу өмірде көп кездескенімен, махаббаттан бас тарту сирек болады деуші еді. Бірақ бәрі жағдайға байланысты ғой.» Осылай деп, өзіне тән ұстамдылықпен, ақырын ғана басын шайқады да қойды.
Тарау 7. Ерболдың әңгімесі танылады
Ербол Меңтайға өлең жазып кеткеніне қатты ұялып, жатақханаға бара алмады. Ол өзін кінәлі сезініп, қатты өкінді. Екінші қаңтар өтті. Үшінші қаңтарда Ербол университетке баруға бел буды. Қыздардың оны мазақ ететінінен қорқты. Әскерде тәртіп бұзбаған ол, сабаққа бару керек деп шешті. Әсіресе, профессор Әуезовтың лекциясына қатысу маңызды еді.
Аудиторияға кіргенде өзін өртке түскендей сезінді. Меңтайға қарауға қорқты. Артқы партада Жомартбек отырды. Ол Ерболды жанына шақырды. Жомартбек екеуі курстағы жалғыз жігіт болғандықтан, бір-біріне үйір еді.
Профессор кірді. Студенттер оған құрмет көрсетті. Әуезов лекциясын бастады. Ол «Абайдың лирикасы» туралы айтты. Ерболдың ойы «Қызыл көрпе» өлеңінде болды. Қоңырау соғылды. Ербол тез шығып кеткісі келді. Меңтай оның жолын бөгеді. Ербол қатты қысылды. Меңтай оған: «Ағай, сіз ақын екенсіз», - деді. Ербол таң қалды.
Әуезов Ерболдан соғыста неше жыл болғанын сұрады. Ербол оқыған кітаптарын айтты. Зайкүл оның Әуезовтың «Ақын» романын оқығанын айтты. Әуезов қуанды. Әуезов Ерболдан Тоғжанның майдандағы әсерін жазуды сұрады. Ербол келісті. Зайкүл оның ақын екенін айтты. Ербол ұялды. Профессор оған келесі сабаққа дейін жазып келуді тапсырды.
Тарау 8. Редакциядағы қабылданбау және Меңтайдың қолдауы
Ерболдың жазғанының Әуезовке ұнауы курстастарын қуантты. Қыздар мен Жомартбек оны құттықтады. Зайкүл өзінің Ерболдың жетістігіне қосқан үлесін айтып мақтанды. Меңтайдың бір ауыз сөзі Ербол үшін Зайкүлдің мақтанышынан әлдеқайда қымбат болып көрінді. Қыздар Ерболды жазғанын редакцияға апаруға көндірді.
Ербол редакцияға жетті. Ол әдебиет және өнер бөлімін тапты. Бөлмеде екі адам отырды. Бірі - тарамыс арық, қара-торы кісі, екіншісі - қалың шашты, аққұба жігіт. Ербол Омаровты сұрады. Бұйра шаш жігіт оны нұсқады. Омаров телефонмен сөйлесіп шығып кетті. Бұйра шаш орнынан тұрып, бастықтың орнына отырды. Ол өзін Шалдуар Шалғынбаев деп таныстырды.
Ербол оған естелігін әкелгенін айтты. Шалдуар оны новелла деп атады. Шалдуар оның көкте жүргенін айтты. Ол оның жазғанын әңгіме деп атауды ұсынды. Шалдуар «Тоғжан» деген сөздің не екенін сұрады. Ербол Тоғжанның «Ақын» романының кейіпкері екенін айтты. Шалдуар оның романға рецензия емес пе екенін сұрады. Ол оның Әуезовтен артық жаздым деп ойлай ма деп сұрады. Ербол жоқ деп жауап берді. Шалдуар оны газетке басудың қажеті жоқ деді.
Тарау 9. Емтихан қиындықтары және стратегиялары
Жазғы емтихан жақындап, студенттердің уайымы артты. Курста Сақила есімді қыз бірінші болып емтиханға кірді. Ол XVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінен емтихан тапсырып, жылап шықты. Дәлізде кезек күтіп тұрған студенттер оның не болғанын сұрады. Сақила емтиханнан құлағанын айтты. Оқытушы оған «Бұхарды білесің бе?» деген сұрақ қойған. Сақила білетінін айтқан. Оқытушы Бұхардың жаңалығы неде деп сұрағанда, Сақила «Бұхардың жаңалығы самауыр мен ақ шәйнек қой» деп жауап берген.
Студенттер Сақиланың жауабына күлді. Зайкүл осы сұрақ өзіне келсе не деп жауап беру керектігін сұрады. Меңтай Бұхар жырау туралы мәліметтерді айтып берді. Оның өлеңдерінің аттарын атады. Зайкүл өлең аттарын жаттап ала алмайтынын айтты. Жомартбек Зайкүлдің Бұхар жырауды неғылсын, «Әй, қайда барасың?» деп өзіне айтып жатқанын қалжыңдады. Студенттер күлді.
Тарау 10. Ерболдың соғыс кезіндегі Тана туралы әңгімесі
Ербол алғашқы емтиханнан кейін курстастарының үлгерімі әртүрлі екенін байқады. Кейбіреулері жақсы оқыса, кейбіреулерінің үлгерімі нашар болып шықты. Сондықтан ол қыздарға бірлесіп сабақ оқуға кеңес берді. Ербол нашар оқитын қыздарға көмектесуді ұсынды. Жақсы оқитын қыздар нашар оқитындарды өз қамқорлығына алды. Меңтай, Майра және Ербол Зайкүл мен Сақилаға көмектесті.
Емтиханға дайындық күндерінің бірінде студенттер Калинин көшесіндегі жатақхананың жанындағы төбешікте демалды. Олар ағаш көлеңкесіндегі шөп үстіне жайылып, кезектесіп конспект оқыды, білгендерін бір-біріне айтты. Меңтай Ерболға көңіл көтеретін әңгіме айтып беруді сұрады. Жомартбек Ерболдың соғыс кезінде бір қызбен үш күн бірге болған қызық оқиғасы бар екенін айтты.
Тарау 11. Ерболдың ауылына сапары және Танамен қайта кездесуі
Ербол ауылға келгеннен кейін, үйіндегі жағдайды баяндады. Ол төр үйде Танамен бірге жатты, ал тәтесі балаларымен ауыз үйде қалды. Ербол мен Тана ұзақ әңгімелесті. Ербол Танаға Заман туралы айтты. Тана қайтадан жылады. Ербол Заманның әнін еске түсірді.
Ертеңінде Ербол ауыл аралап кетті. Ол жолда Төкешпен кездесті. Төкеш оған Тана туралы әңгіме айтты. Төкеш Ерболдан Тананың қалыңдығы ма деп сұрады. Ербол жоқ деп жауап берді. Төкеш оған қыздардың шырынын алу керектігін айтты. Ербол оған соғыстағы солдат екенін айтты.
Ербол Бүркітбайдың үйіне барды. Ол Бүркітбаймен сәлемдесті. Екеуі сөзге келіп қалды. Ербол оған Сәлима туралы сөз қозғады. Кешке Ербол үйге қайтты. Ол Тана туралы ойлады. Ол Танамен болған үш күнді ұрыстағы жағдаймен салыстырды.
«Махаббат пен сана бірін-бірі тындамайтынын, әрқайсысы тек өз дегенім ғана болсын дейтінін мен бірінші рет осы кеште ұққандай болдым.»
Тарау 12. Сессияның аяқталуы және мерекелік кеш
Жазғы сессия аяқталып, студенттер үшінші курсқа көшті. Осыған орай 33-аудиторияда сауық кеші ұйымдастырылды. Ішкісі келгендер шампан ішті, ішпейтіндерге лимонад берілді. Әркім өз өнерін көрсетті, үздік өнер көрсеткендерге сыйлықтар берілді. Меңтай ән айтты, Ербол оған деген сезімін ішінен білдірді.
Вокзал радиосы пойыздың жүруге бес минут қалғанын хабарлады. Қыздар мен жігіттер билеп жатты. Ербол Меңтайдың Жомартбекпен билегенін көріп қорқты. Пойызға отырарда Меңтай оның қолын тез тартып алды. Ербол вагонға жүгіріп барып, Меңтайға дәптеріне бірдеңе жазғанын айтты. Пойыз қозғалды, Меңтай қолын бұлғады. Ербол оның өзіне қол бұлғағанын білмей, көзіне жас алды. Жомартбек оны жұбатты, бірақ Ербол Меңтайдан айырылып қалудан қорқты.
Трамвайда Жомартбек Зайкүлді сүймек болып, қасындағы Нәзиләшті сүйді. Қыздар «Көкем-ай» әнін айтты. Ербол Абайдың өлеңдеріне түсінік жазғанын айтты, бірақ қыздар махаббат туралы оқуын сұрады. Ол Дандиннің кітабынан үзінділер оқыды. Майра Ерболға сыйлық ретінде қалаған қызын сүюге рұқсат берді. Ербол Меңтайдың мойнынан сүйді. Меңтай өзінің шешесінің жазбаларын оқыды. Онда қыздардың киімі, әйелдің рөлі, махаббат туралы ақылдар бар еді.
Меңтай сыйлықтан бас тартты. Ербол оған өкпелегенін сұрады. Меңтай оның ағасындай екенін айтты. Ербол оның жазбаларын көшіріп алуға рұқсат сұрады. Меңтай келісті, бірақ ешкімге көрсетпеуін өтінді. Ербол жатақханаға барып, Меңтайдың дәптерін оқыды. Онда махаббат, өмір, әйелдер туралы ойлар жазылған еді. Ол таң атқанша оқып, Меңтайға арнап өлең жазды.
«Мен сені екі ай көрмеймін. Екі күн көрмесем, есім шығатын басым екі айға қалай шыдаймын, Меңтай? Сол екі айға азық боларлықтай етіп, маған бір рет қиыла қарасаңшы, аясаңшы мені» деп жылағандай боламын.
Тарау 13-14. Тана мен Заманның махаббат тарихы және қайта қосылуы
Жомартбек трамвайдан түсіп, қаладағы туыстарына кетті. Ербол өзін жалғыз сезінді, себебі қалада да, ауылда да сүйенер ешкімі жоқ еді. Оның қаладағы жалғыз танысы - майдандас досының мүгедек ағасы болатын. Ербол оларға жиі бара алмайтын, бірақ алғаш келгенде паналатқанына риза еді.
Ербол жұмыс істеді. Ол жексенбі сайын жатақхана маңында көрінбей кететін. Ол Фурманов көшесіндегі сексеуіл базасында жұмыс істейтін. Жексенбі сайын базаға отын тиеген эшелон келетін. Ербол база жұмыскерлерімен бірге сексеуіл құлататын. Кешке ол 250 килограмм сексеуілдің талонын алатын. Соны сатып, ақшасын стипендиясына жалғайтын. Кешке жатақханаға әрең жететін. Қыс пен көктемді осылай өткізді. Тек жазғы емтихан басталғаннан бергі жексенбілер сабаққа әзірлікке кететін.
Бір күні Ербол жатақханаға кіргенде, оған келген телеграмма жатыр екен. Онда Заман Тананы күтетінін жазыпты. Ертеңінде Жомартбек екеуі Танаға барып, телеграмманы көрсетті. Одан соң Жомартбектің Жоғарғы Совет Президиумында қызмет істейтін туысына барып, келесі күні жүретін Алматы - Москва поезына билетке бронь алды. Сол бронымен Свердловскіге дейін деген билет қолдарына тиді. Тек Тананың Куйбышевта басқа поезға отыруына тура келді.
Тана жүретін күні вокзалға соңғы лекцияны тастап, бүкіл группа барды. Вокзал басында қыздар Танамен шетінен көрісіп қоштасты. Әсіресе, Тана мен Меңтай бірінен-бірі ажыраса алмай, көп жыласты. Меңтайдың Жайықтан жеке жөнелген Төлегендей болып, жалғыз аттандың-ау, құрбым деген сөзі бәрінің сай-сүйегін сырқыратты. Содан соң Тананы вагонға орналастырды. Алматының қою түні бүркеген поезд ішінде, вагон доңғалақтарының рельс қоспасына сарт-сұрт соғылған ырғағымен теңселіп, белгісізге бет қойып, Тана алысқа кетті. Аяулы ғашық аттанған поездың барлық дүрсіл-гүрсілін жүректерінде сақтап, олар перронда қалды.
Тарау 15. Махаббат мойындауы және жүрек жарасы
Ербол алғашқы емтиханнан кейін курстастарының үлгерімі әртүрлі екенін байқады. Кейбіреулері жақсы оқыса, кейбіреулерінің үлгерімі нашар болып шықты. Сондықтан ол қыздарға бірлесіп сабақ оқуға кеңес берді. Ербол нашар оқитын қыздарға көмектесуді ұсынды. Жақсы оқитын қыздар нашар оқитындарды өз қамқорлығына алды. Меңтай, Майра және Ербол Зайкүл мен Сақилаға көмектесті.
Никольск шіркеуінің қоңырауы естілді. Ербол қоңырауды ұнатса да, негізгі шаруасына көшті. Ол Меңтайға деген сезімін айтқысы келді. Ол Меңтайдың қолынан ұстап, құлағына жақындап: «Меңтай, мен сені сүйемін! Шексіз сүйемін!» - деді. Ербол көптен бері дайындаған сөздерінің бұлдыр болып кеткенін сезді. Оның тілі тұтығып қалды. Бірақ жүрегі мен денесі Меңтайға асыға баяндап жатқандай болды. Меңтай үнсіз отырып қалды. Ерболдың саусақтары терлеп, денесі қалтырады. Айнала тынышталды.
Меңтай Ерболдың сөзін тыңдап болған соң, төмен қарап, үнсіз отырды. Ол қызарып, бозарды, кейде дем ала алмай қалды. Ербол оның ауырып қалғанын ойлады. Меңтай Ерболдың сөзіне емес, басқа нәрсеге қиналып отырғанын айтты. Ол да Ерболды жақсы көретінін айтты, бірақ басқа біреуге уәде беріп қойғанын айтты. Ол Совет Одағының Батыры Мәлкен Ғабдуллаевтың қарамағында соғысқан ағасы Жүністің өсиетін орындауға уәде бергенін түсіндірді. Ағасының досы Тұмажан оған ағасының өсиетін жеткізіп, оған жар болуын сұраған. Меңтай келісімін берген.
Меңтай Ерболға Тұмажанды тастауын сұрай ма, жоқ па, оны өзі шешсін деді. Бірақ уәде бұзған адамның жақсы емес екенін айтты. Ербол қиын жағдайда қалды. Ол махаббаты мен адамгершілігінің арасында таңдау жасауға мәжбүр болды.
«Жоқ, Меңтай, олай болса... мен саған сертінді бұз дей алмаймын. Алтыбақан тепкен екі адамның бірі төмендегенде екіншісінің шырқап жоғары көтерілетініндей, таразының Меңтай жақ басы биікке бір-ақ шықты. Онда, буынсыз жерге пышақ ұрып, орынсыз қинағаныма ғапу ет...»
Тарау 16-17. Тұмажанның опасыздығы және Ерболдың кетуі
Ербол Меңтаймен қоштасқаннан кейін жатақхана ауласында карта ойнап отырған студенттерге қосылды. Ол карта ойнай білмейтінін айтты. Осы кезде Тұмажан және оның жолдасы келді. Тұмажан Ерболдан Меңтайды шақырып беруді сұрады. Ербол оның өтінішін орындауға келісті.
Меңтай театрда екен. Ербол Тұмажанды және оның жолдасын театрға апарды. Олар «Қобыланды» спектаклін көрді. Ербол Тұмажанның қылықтарына ашуланды. Ол театрдан шығып, жатақханаға қайтты. Кейінірек Меңтай Ерболға Тұмажанның өзіне қалай қарағанын айтты. Ол Тұмажанның опасыздығына қатты ренжіді. Меңтай Ерболға деген сезімін білдірді, бірақ Тұмажанмен бірге болуға шешім қабылдады.
Ербол Меңтайдан бас тартуға шешім қабылдады. Ол университеттің сырттан оқу бөліміне ауысып, газет қызметіне орналасу үшін көрші облысқа кетті. 1947 жылы шілде айында Ербол Алматыға жазғы сессияға келді. Поезда Тұмажанмен кездесті. Тұмажан Меңтайға қалай опасыздық жасағанын айтты. Ербол ашуланып, Тұмажанды ұрды.
Алматыға келгеннен кейін Ербол Зайкүлмен кездесті. Зайкүл Ерболға Меңтайдың қазіргі жағдайын айтты. Ол Меңтайдың Бүргенде екенін хабарлады. Ербол Бүргенге барып, Меңтаймен және Майрамен кездесті. Олар Ерболды жылы қарсы алды. Ербол қыздардың жағдайын сұрады. Ерболдың Меңтайға деген махаббаты қайта оянды. Бірақ Меңтай Тұмажанмен бірге болуға шешім қабылдады.
Тарау 18. Махаббат және адами қарым-қатынастар туралы әңгімелер
Ербол Бүргендегі қыздармен кездесуін баяндады. Әңгімесін тілшілердің ел аралауына теңеуден бастады. Майра мен Меңтай оның әңгімесін қызыға тыңдады. Ербол «Ақбота» ауылына барғанын, жездесі Жұмабайды көргенін айтты. Ертеңінде колхоз кеңсесіне, Бүркітбайға сәлем беруге барды. Бүркітбайды танымай қалды. Бұрынғы ширақ жігіттен үйелмендей сары шал қалыпты. Оның алдында бір әйел тұр екен. Бүркітбай оған дөрекілік танытып, жұмысқа шығуға бұйырды.
Ербол Бүркітбайдың сәлемін алмағанына ренжіді, бірақ Қанша апайға жасаған зорлығына шыдай алмады. Өзін әрең ұстап, қайтадан сәлем берді. Бүркітбай оны мысқылдап, тілшілердің қалада отырмайтынын айтты. Ербол оған жауап қайтарып, колхозшы әйелмен дұрыс сөйлесу керектігін айтты. Бүркітбай оған ақыл үйрететін кімсің деп жақтырмады. Ербол облыстық газет қызметкері екенін айтты. Бүркітбай үндей алмай қалды. Ербол қоштаспай шығып кетті.
Ербол қыздарға «Алатау жұлдызында» жарияланған ең соңғы мақаласын оқып берді. Ол махаббат туралы еді. Майра мақаланы оқыды. Онда махаббаттың не екені, оның басты шарты қайсы екені, сұлулық үшін ғана сүюге бола ма деген сұрақтарға жауап ізделді. Ербол қарт шопан Ілияш Қызырбаевпен әңгімелескенін, оның махаббатты әр үйдің алтын діңгегі деп атағанын айтты.
Мақалада кейбір жастардың махаббатқа жеңіл-желпі қарайтыны, махаббат мұраты не екенін алдын ала ойламайтыны айтылды. Махаббаттың алдында екі мақсат тұратыны, оның бірі табиғи тілек, екіншісі сана мұраты екені түсіндірілді. Қызқұмар жігіттің желекпе, жеңілтек, қызыққыш, құмартқыш келетіні, ал шынайы махаббат пен құмарлықтың екеуі екі басқа екені айтылды.
«Адам өз басына түскеннің бәріне көнуге де тиіс, оны көтеруге де міндетті. Өйтпесе оның несі адам?!» Осы сөзіңіз өмір бойы жанды жанитын жануыштай боп, көкірегімде қалды. Сіз бұл сөзді біздің бөлмеде, «Қызыл көрпені» шығарған күні айтып едіңіз.
Тарау 19. Бүргенге оралу және Меңтаймен қайта кездесу
Ербол Бүргендегі қыздармен кездесуінен кейін ештеңе бітіре алмады. Ол Меңтайдың жағдайын білгісі келді, бірақ оған сөз айтуға мүмкіндік болмады. Ол Меңтаймен кездескеніне қуанып, тоқтаусыз сөйлей берді. Ол тіпті облыстық газетте жарияланған мақалаларын да көрсетті.
Түнде жатақханада жатып, ол күні бойы неге көп сөйлегенін, Меңтайға оны сүйетінін айтпағанын ойлады. Ол өзіне-өзі ұрысып, өзін ақтауға тырысты. Ол Меңтайдың сұрағына жауап беруге мәжбүр болғанын, Майраның да қасында болғанын айтты. Ербол өзін әжуалап, майданнан келген жігіттердің үйленіп, балалы болғанын еске түсірді. Ол батылдығы жоқ болса, өмір бойы жалғыз қалатынын ойлады.
Ербол енді өйтпейтінін, ертең қайтадан баратынын айтты. Ол Меңтайға оны әлі күнге дейін сүйетінін айтып, оған жары болуды ұсынады. Ертеңінде Ербол Бүргенге тағы да келді. Ол ауылдың ортасындағы үйде Майра мен Меңтайды көрді. Майра оны қуанышпен қарсы алды. Меңтай оның келгеніне сенбей, таңданып қарады. Оның беті қызарып, бірақ ол тез өзін қолға алды.
Тарау 20. Түнгі мойындау және қайғылы оқиға
Ербол Майраның берген көрпесі мен жастығына жатты, бірақ ұйықтай алмады. Ол киімімен текеметке жатып, оң жағынан сол жағына аударылып, төбедегі шөпті басып, қайта орнына келді. Соңында киімін шешіп, трусиімен қалды. Ел ұйқыға кеткенше аласұрып, жолбарыстай ырғып тұрып, қыздардың ұйықтап жатқанын көрді. Майра бүркеніп жатса, Меңтай шашы ақ жастыққа шашылып, шалқасынан жатыр еді. Ербол оны сүйді, Меңтай оянды.
Ербол Меңтайды тұрғызып, үйдің төбесіне шығуға шақырды. Меңтай келісті. Олар қол ұстасып, сатыға қарай жүрді. Ербол Меңтайдың ақ мәрмәрдей мойны мен кеудесіне, ұзын қара шашына сүйсінді. Үйдің үстіне шыққан соң, Меңтай шоқиып отырды. Ербол оны құшақтап, ернінен сүйді. Олар ұзақ уақыт құшақтасып жатты.
Меңтай Ерболдан одан жиіркенбейтінін сұрады. Ербол жиіркенбейтінін айтты. Меңтай жылады, өзін Ерболға лайықсыз сезінді. Ербол оны жұбатты, оны ең тәтті алма деп айтты. Меңтай біраз үнсіз жатып, Ерболдың көңіліне келмесе болды деді. Ербол оны құшақтап, бақытты екенін айтты.
Кешке ауыл болып той жасады. Ертеңінде Меңтай, Майра және Ербол қалаға қайтты. Редакциядан хат келді, Ерболды жұмысқа шақырды. Ол қыздармен ақылдасып, редакцияға барды. Оған Шалғынбаевтың орнына жұмыс ұсынды. Ербол келісті. Меңтай екеуі Мичурин көшесінен бөлме жалдап алды. Олар бір-бірін қатты жақсы көрді. Бір күні Меңтай ішінің ауырғанын айтты. Оны перзентханаға апарды, бірақ Меңтай қайтыс болды. Ербол қатты қайғырды. Меңтайдың дәптерін алды, онда Меңтайдың соңғы хаттары жазылған еді.
Эпилог. Махаббат туралы ойлар және достардың тағдыры
Ербол Меңтайдың соңғы күнделігі туралы айтты. Ол Меңтайдың өлімінен кейін шашы ағарғанын, түстерінде оның даусын естігенін баяндады. Ербол өткен жылдарды еске алып, жастық шағының бекер өтпегенін айтты. Ол және оның құрдастары Отан үшін соғысып, ерлік көрсеткенін баяндады. Олар неміс фашистерінің оғына, танкілеріне, қасқырларына қарсы тұрды. Олар жауға жанын берсе де, арын бермеді.
«Біз майданда қандай адал болсақ, махаббатта да сондай пәк болдық. Әр жүректе асыл адамгершілік, айнымас махаббат болуын тіледік. Өйткені өмірден қол ұстасып өтер жан серік, жалғыз жарын шын сүйе білмеген адам жолдасын да жақсы көре алмайды...»
Ербол Меңтайдан басқа достарының қазір қайда екенін айтты. Университет бітіргеннен кейін әркім әр жаққа кеткен. Біреу ғылыми қызметкер, көпшілігі мұғалім болған. Қыздар күйеуге шығып, жігіттер әйел алған. Ербол Жомартбек Жолдиннің ғылым докторы атағын алғанын, Зайкүлдің кандидат болғанын, Қанипаның да кандидат екенін, Майра Абаеваның Ленин орденімен наградталғанын айтты.
Ербол Тұмажанның түрмеге түскенін айтты. Ол жинақ кассасында меңгеруші болып тұрғанда бірнеше облигацияға подлог жасап, мемлекеттің ақшасын жегені үшін сотталған. Ербол Тана мен Заманның қосылып, көп бейнеттерді бастарынан кешіріп, институт бітіріп, елге келгенін айтты. Қазір екеуі де мұғалім. Тана екі рет Жоғарғы Советке депутат болып сайланған. Олардың Білімбай, Ербол, Махаббат, Меңтай есімді төрт баласы бар.
«Кейде бір оңашада өткенді ойлап, мұңға батасың. Сонда "Құдай-ау, қайда сол жылдар?" деген Абай жолдары еріксіз еске түседі. Ойлап-ойлап келіп, жастық шағыңның орынсыз өтпегенін іштей медеу, мақтаныш етесің.»