Масғұт (Абай)
Қысқаша мазмұны
Бағдат қаласы, халифа Һарун-Рашид заманы. Қала сыртында бір шалға ұры шабуыл жасады. Өтіп бара жатқан жас жігіт Масғұт батыл әрекет етіп, шалды құтқарып қалды.
Разы болған шал Масғұтқа сыйлық бергісі келіп, оны бір құпия тамға алып келді. Онда үш жемісі бар гүл тұр еді. Ақ жеміс – ақылды, сары – байлықты, қызыл – әйел махаббатын беретінін айтты. Масғұт ойланып, әйелдердің сүйіспеншілігіне ие ететін қызыл жемісті таңдады. Себебін сұрағанда, Масғұт ақыл мен байлықтың адамға қайғы әкелетінін түсіндіріп, әйел досының болғаны әлдеқайда пайдалырақ деді. Шал оның таңдауына риза болып, ақ батасын берді.
Кейін Масғұт халифаға уәзір болды. Бір күні Қыдыр оған түсінде ескерту жасап, белгіленген күні жауған жаңбыр суы ішкендерді жеті күнге есінен адастыратынын хабарлады. Масғұт бұл туралы халифаға ескертіп, екеуі алдын-ала таза су жинады. Бірақ өзге жұрт жаңбыр суынан ішіп, жынды болған қалпында билеушілерін есінен адасқан деп өлтірмекші еді. Содан Масғұт пен халифа амалсыз жынды судан ішіп, ақылынан адасты.
Көрдің бе, көп тентектің қылған ісін -
Еріксіз есті екеуін есер етті.
Көптің бәрі осындай, мисал етсең,
Көп айтты деп алданып, уағда күтсең.
Толық қысқаша мазмұны
Тарауларға бөлу – шартты.
Масғұттың таныстырылуы және шалмен кездесуі
Аруан-Рашид халифа заманында Бағдат қаласында Масғұт есімді жігіт өмір сүрді. Бір күні ол қаладан тысқа шығып, бір шалды тонап жатқан ұрыға кездесті.
Масғұт шалды құтқару үшін ұрыға қарсы шықты. Ұры Масғұтты қылышпен шапты, бірақ жігіт аман қалды. Ұры қашып кетті, шал да құтылды.
Шалдың сыйы және Масғұттың таңдауы
Құтқарылған шал Масғұтқа алғысын білдіріп, ертеңгі күні кездесуге шақырды. Масғұт келісті. Келесі күні шал Масғұтты бұзылған тамға апарып, онда өсіп тұрған бір гүлді көрсетті. Гүлдің басында үш түрлі жеміс болды: ақ, қызыл және сары.
Шал Масғұтқа жемістердің қасиеттерін түсіндірді: ақ жемісті жесе, ақылы жаннан асады; сары жемісті жесе, дәулеті судай тасады; ал қызыл жемісті жесе, барлық әйел оған ғашық болады. Масғұт ойланып, қызыл жемісті таңдады.
Тегінде адам басы сау бола ма?
Бойында тексерілмес дау бола ма?
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып
Отырса, бұрынғыдай жау бола ма?
Шал Масғұттан неге ақ пен сары жемісті алмағанын сұрады. Масғұт түсіндірді: ақылды болса, басқалардан бөлектеніп, тыныштық таппайды; бай болса, адамдар оған қызығып, көз тігеді. Ал әйелдер оны сүйсе, олар оған көмектесе алады.
Еңбексіз мал дәметпек - қайыршылық,
Ақылды ерге ар болар ондай қылық.
Оны ойларлық бұл күнде адам бар ма?
Пайда ойламай қылады кім татулық?
Масғұттың таңдауының даналығы мен Қыдыр батасы
Масғұт өз таңдауын былай түсіндірді: еркектің қасында әйел болса, ол қиын жағдайда арашашы бола алады. Ханның қаһары мен қара кісінің қастығынан ұрғашы адам қорғай алады. Ері ашуланса, әйелі басу айтып, жанжалды тоқтата алады.
Шал Масғұттың жауабына риза болып, оған қызыл жемісті берді. Шал Масғұтқа бата берді, өйткені оның сөзіне, ақылына және қылығына разы болды. Шындығында, бұл шал қарапайым адам емес, Қыдыр еді.
Ақыл, дәулет әуелден өзіңде екен,
Өміріңмен артылсын, жаным, бағың!
Бұл шал бөтен шал емес, Қыдыр еді,
Ебін тауып даруға кезі келді.
Масғұт Қыдырдан бата алып, кейіннен Шәмсі-жиһан (дүниенің күні) атанды. Ол халифаға уәзір болып, көп пен топты алдынан тарқатты. Сол заманда да надандар шырыш бұзып, ақыл мен малды асырай алмай, әйелдерден арашашы іздеген.
Жынды су туралы аян
Бір күні Қыдыр шал Масғұттың түсіне кіріп, оған аян берді. Ол жауын жауатынын, сол жауынның суында кесапат бар екенін айтты. Бұл суды ішкен адам жеті күн жынды болып, содан кейін қайта оңалады. Ол судан барлық суға құйылып, бәрі кесел болады.
Қыдыр Масғұтқа ертерек таза судан жинап алуды кеңес берді. Масғұт бұл хабарды халифаға жеткізді. Халифа мен Масғұт таза судан жинап алды.
Уәделі күні жауын жауып, судан ішкен адамдар жынды болып, ақылдарынан айрылды. Олар күні-түні шулап, таласып, тамақ жеу мен ұйықтауды ұмытты.
Жынды судың әсері және халықтың есуастығы
Жынды болған халық бір күні ордаға келіп, хан мен уәзірді көрді. Хан мен Масғұт оларға ақыл айтып, үйлеріне қайтуды сұрады. Бірақ халық оларға өкпелеп, хан мен уәзірді жынды деп санап, өлтіргісі келді.
Халифа мен Масғұт қауіпті жағдайға тап болды. Масғұт халифаға олар да жынды судан ішу керек екенін айтты, әйтпесе жынды халық оларды өлтіреді. Екеуі жынды судан ішіп, халықпен бірге жынды болды.
Құтылар хал болмады мына дудан,
Біз де ішпесек болмайды жынды судан.
Өлтірер өңкей жынды бізді келіп,
Жынды деп есі дұрыс бізді қуған.
Жеті күн өткен соң, барлық адамдар қайта оңалды. Бұл оқиға көпшіліктің қаншалықты ақылсыз болатынын көрсетті. Көп адамның сөзіне еріп, ақылсыз іс жасау қауіпті екенін Масғұт түсінді.
Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған,
Жалғанның дәмін бұзып, қауіп қылғызған
Ақыл мен мал екеуін асырай алмай,
Арашашы іздепті қатын, қыздан.