Мартин Иден (Лондон)
Өте қысқа мазмұны
АҚШ, Окленд қаласы, шамамен XIX ғасырдың соңы. Қарапайым отбасынан шыққан жас теңізші Мартин Иден Артур Морз есімді жігітті төбелестен құтқарып қалғаннан кейін, оның үйіне қонаққа барды. Сол жерде ол Артурдың қарындасы Руфь Морзбен танысып, ғашық болып қалды.
Руфьтің ықпалымен Мартин өзін жетілдіре бастады, көп оқып, жазушы болуды армандады. Алғашқы шығармаларын журналдарға жібергенімен қабылданбады; ол қатты жоқшылық көрді, ауыр жұмыс істеді. Руфь Мартиннің жазушы болатынына сенбеді, оған тұрақты қызметке орналасуды ұсынды. Бірақ Мартин арманына берік болды.
Бірде шығармасы журналға қабылданды, алғашқы гонорарлары қолына түсе бастады. Әйтсе де, Руфь пен оның отбасы Мартиннің әлеуметтік жағдайына алаңдап, ақырында Руфь онымен ажырасып кетті. Көп қиындықтар мен жалғыздық көргеннен кейін, Мартиннің кітаптары кенеттен танымал болып, бүкіл әлемге аты жайылды.
Сәттілікке қол жеткізген соң, бұрын елемеген таныстары оны қайта жақын тартты. Тіпті Руфь те Мартинге қайтып оралғысы келді. Сол кезде қатты торыққан Мартин одан былайша сұрады:
Енді қайтадан бастайық деп отырсыз! Қосылайық, ерлі-зайып болайық дейсіз. Мен сізге енді керек болыппын! Сөзімді дұрыс түсініңіз, егер кітаптарым сәті түсіп жарық көрмесе, жұрт оны ұнатпаса, өзім өзгермей баяғы қалпымда қала берсем қайтер едіңіз?
Өмірдегі мәнін жоғалтып, бәрінен көңілі қалған Мартин Иден кемеге отырып, Тынық мұхитына саяхат жасады. Ақыры ол өзін иллюминатордан теңізге лақтырып, өмірімен қош айтысты.
Толық мазмұндама
Мазмұндама бөлімдері шартты.
Мартин Иденнің Морздардың үйіне алғашқы келуі
Жас теңізші Мартин Иден Артур Морздың үйіне алғаш рет келді. Ол паромда төбелесіп жүрген жігіттерден Артурды құтқарып қалған болатын. Мартин есіктен өтерде ыңғайсызданып, басындағы кепкасын шешті. Оның киімінен теңіз иісі аңқып тұрды. Үйге кіргенде өзін жайсыз сезінді. Ол жиһаздарды қағып кетуден қорқып, рояль мен кітаптар арасынан әрең өтті.
Бөлмеге Руфь кіріп келді. Артур оны мистер Иден деп таныстырды. Мартин қызға қарап, оның сұлулығына таң қалды. Ол қызды гүлге, періштеге ұқсатты. Руфь қолын созып, жігіттің қолын алды. Мартин бұрын мұндай әдепті қыздарды көрмеген еді. Қыз оған отыруын өтінді.
Мартиннің білім алуға ұмтылысы
Руфьпен кездескеннен кейін Мартин өзін жетілдіруге бел буды. Ол кітапханаға барып, сыпайыгершілік салты туралы кітаптар іздеді. Мартин өзінің сөйлеу мәнерін жақсартуға тырысты. Ол Руфьтің деңгейіне жету үшін көп оқып, білімін арттыруға ұмтылды.
Мартин өткендегі өміріне — сонау алыстағы елдер мен теңіздер, кемелер мен матростар және жезөкшелер өміріне көз жібергенде, соның бәрі енді сұмпайы, күйкі сияқты көрінеді; дегенмен оның да бір қыры көз алдында жаңада ашылған мына үлкен өмірмен қабысып жатқан сияқты.
Мартин Руфьпен жиі кездесіп тұрды. Қыз оған грамматика мен арифметикадан сабақ берді. Ол Мартиннің сөзді дұрыс айтуына көмектесті. Олар жаңа оқыған өлеңдері туралы әңгімелесті. Мартин Руфьтің кітап оқығанын ұнатты, оның әрбір сөзі жігіттің жүрегіне жол тапты.
Жазушылыққа алғашқы қадамдар
Мартин теңіз сапарынан оралғаннан кейін, жазушы болуға шешім қабылдады. Ол өзінің теңіз өмірінен алған әсерлерін қағазға түсіре бастады. Алғашқы очеркін "Інжу іздеушілері" деп атады. Мартин күні-түні жұмыс істеді, күніне бес сағат қана ұйықтады.
Ол шығармаларын журналдарға жіберді, бірақ олар қабылданбады. Мартин машинкаға басылған қолжазбаларды редакцияларға жіберіп, жауап күтті. Бірақ оның шығармалары қайтарылып жатты. Бұл оны қатты қынжылтты, бірақ ол жазуды тоқтатпады.
Мартин өзінің ең жақсы шығармасы деп санаған "Теңіз толғаулары" атты өлеңдер циклін жазды. Ол бұл туындысын ешкімге көрсетпеді. Мартин Руфьке өз шығармаларын оқып беруге асықты, бірақ әуелі олардың басылып шыққанын күткісі келді.
Руфьпен махаббат қатынастары
Мартин Руфьке ғашық болды. Ол қызды көргенде жүрегі алып-ұшып, оның сұлулығына таң қалатын. Руфь Мартинге өзінің шығармаларын оқып беруін сұрады. Мартин қызға "Теңіз толғауларын" және басқа да әңгімелерін оқып берді. Руфь оның шығармаларын жақсы деп бағалағанымен, олардың ақша әкелмейтінін айтты.
Мартин сөйлеп отырғанда Руфь оған таңырқай қарады. Жігіт қызуы жанына жылы тиді. Көп жылдан бері өзіне осындай жылы мейір жетіспей келгенін сезді. Жанар таудай жігері тасып төгілген мынау дені сау денесі палуан албырт жасқа асыла кеткісі келеді.
Руфь Мартинге қызмет етуін қалады. Ол жігіттің жазушылығына сенбеді. Руфь Мартинге әкесінің кеңсесіне жұмысқа тұруын ұсынды. Бірақ Мартин жазушылық жолынан бас тартқысы келмеді. Ол Руфьке екі жыл уақыт беруін сұрады.
Мен дегеніме жетемін, бақыт құсын қолыма қондырамын, деді ол қалшылдап, сыбырлап. Қыздың қалауласы мен боламын! Қайткен күнде де бақыт құсын қолыма қондырамын!
Күзде Мартин мен Руфь төбешіктің беткейінде отырып, кітап оқыды. Табиғаттың сұлулығына тамсанып, сезімдері оянды. Мартин Руфьті құшақтап, сүйді. Руфь бұл ғашықтық деп ойлады. Ол Мартинді сүйетінін түсінді. Екеуі ұзақ уақыт үнсіз отырды.
Руфьтің ата-анасы қыздың Мартинмен қарым-қатынасына қарсы болды. Олар Мартиннің әлеуметтік жағдайы мен кәсібіне алаңдады. Руфь ата-анасына Мартинге ғашық болғанын және оған қарсы тұра алмайтынын айтты.
Үздіксіз жұмыс және қаржылық қиындықтар
Мартин Солтүстік Оклендтен пәтер жалдап, тамағын өзі пісіре бастады. Ол күні-түні жазумен айналысты. Мартиннің ақшасы таусылып, несиеге азық ала бастады. Дүкенші қарызы көбейген соң, оған азық беруді тоқтатты.
Мартин машинаның жалын төлей алмады. Ол костюмін, велосипедін, сағатын ломбардқа өткізді. Ақшасы таусылған соң, ол "Қайнарбұлақ" деген арасан сулы курорттың жанындағы кір жуатын орынға жұмысқа орналасты.
Теңізде жүзіп жүрген шағында да ең ауыр бейнет ойлануына бөгет болмаған еді. Кеме иесі уақытының ғана қожасы екен ғой; ал мына қонақжай иесі ол аздай, ой-санасының да әміршісі болыпты. Ақылын да, жігерін де жегідей жеген ауыр еңбектен өзгені ойлауға уақыт жоқ.
Мартин Джо есімді жігітпен бірге жұмыс істеді. Олар күніне екі жүз ақ көйлек жуып, үтіктеді. Бұл ауыр жұмыс болды, ал қонақ үйдің верандасында демалушылар салқын сусын ішіп отырды. Мартин бұл жұмыстан хайуанға айналып кететінін түсініп, төрт аптадан кейін жұмыстан кетті.
Бриссенденмен достастық
Мартин Морздардың үйінде Бриссенденмен танысты. Бриссенден өте зиялы адам болып көрінді. Ол суреттер мен кітаптарды қарап, өзін еркін ұстады. Мартин Бриссенденді үйіне дейін шығарып салды. Жолда Бриссенден оны бірге тамақтануға шақырды.
Олар бірге шарапханаға барды. Мартин Бриссенденнің біліміне таң қалды. Бриссенден ғылым мен өнер туралы көп білді. Мартин оны өзінің ұстазы ретінде қабылдады. Бриссенден Мартинге теңізге қайтып оралуға кеңес берді.
Бриссенден Мартинге "Фани дүние" атты поэмасын көрсетті. Мартин поэманың керемет жазылғанына таң қалды. Ол поэманы журналға бастыруға рұқсат сұрады, бірақ Бриссенден бас тартты. Ол журналдарды жек көретін.
Редакторлардың кемі тоқсан тоғыз проценті мұратына жете алмаған, талабы жанбаған талантсыздар. Талантсыз жазушылар. Оларға творчество қуанышынан гөрі редакцияда бейнет шегіп, ми ашыту, журналының жұртқа тарауы мен баспашының жылпостығына кіріптар болу оғай ғой дейсіз бе.
Бриссенден Мартинді социалистер клубына баруға шақырды. Ол Мартиннің онда сөз сөйлеп, социализмге қарсы пікірін айтуын қалады. Бриссенден Мартинге жүз долларлық банкі билетін берді. Мартин ақшаны алып, қарыздарын төледі.
Идеялық көзқарастардың қақтығысы
Бриссенден Мартинді "нағыз адамдармен" таныстырды. Олар Маркет-стриттен оңтүстікке қарай бөлінетін жұмысшылар кварталындағы үйге барды. Онда Нортон, Гамильтон, Крейс сияқты зиялы адамдар жиналған еді. Олар философия, әдебиет, саясат туралы пікірталас жүргізді.
Мартин олардың ақылды, алғыр адамдар екенін сезді. Әрқайсысының өзіндік пікірі бар еді. Морздардың үйінде Мартин мұндай тынысы кең, талғамы мен тақырыбы бай сөз естіп көрмеген еді. Мартин олардың не турасынан болса да айрықша хабардар екеніне таң қалды.
Мартин социалистер клубында сөз сөйледі. Ол Спенсер мен Мальтустың сөздерін мысал етіп, дүние дамуының биологиялық заңын дәріптеді. Мартин құлдардан құралған мемлекеттің баянды болмайтынын айтты. Оның сөзінен кейін жұрт азан-қазан болды.
Алғашқы әдеби табыстар
Мартин "Трансконтиненталь айлығынан" хат алды. Онда оның "Қоңырау күмбірі" атты әңгімесі қабылданғаны хабарланды. Гонорары бес доллар болды. Бұл оның алғашқы әдеби табысы еді. Кейінірек Чикаго газеті оның "Қазына іздеушілері" атты әңгімесін қабылдап, он доллар төлеуге уәде берді.
Мартин ауырып қалды. Оған Мария Сильва көмектесті. Бір күні Мартинге "Ақ тышқан" журналынан хат келді. Олар оның "Иірім" әңгімесін жариялауға қырық доллар төлейтінін хабарлады. Мартин қуанып кетті.
Руфьпен ажырасу және психологиялық құлдырау
Мартин социалистер клубында сөйлеген сөзі газеттерде бұрмаланып жарияланды. Руфь оған хат жазып, олардың бірге бола алмайтынын айтты. Мартин Руфьке жауап жазып, өзін ақтауға тырысты, бірақ жауап келмеді.
Мартиннің жағдайы нашарлады. Ол ұйықтай алмады. Морздардың үйіне бара алмады. Бриссенден ауырып жатты. Мартиннің дүкенші несиеге азық бермеді. Көршілері оны жақтырмады. Мария ғана оған адал болып қалды.
Мартин Руфьті кездестіргенде, қыз оған газеттегі жарияланымдардан кейін таныстарымен кездесуге ұялатынын, Мартин оны масқара еткенін айтты. Мартин Руфьтің өзін ешқашан сүймегенін түсінді.
Мен аурумын, қатты ауырып жүрмін, деді Мартин өмірден бейілі қайтқан адамдай қолын бір сермеп. Бұған дейін дімкас екенімді байқамаппын. Бір нәрсе жетіспейді маған. Өмірден қорқып көрген емес едім, бірақ оның қызығынан жерінемін деп ойлағаным жоқ.
Әдеби даңқ пен танымалдық
Мартин "Парфенон" журналынан хат алды. Онда Бриссенденнің "Фани дүниесінің" қабылданғаны хабарланды. Гонорары үш жүз елу доллар болды. Мартин досына қуанышты хабар айту үшін оған барды. Бірақ Бриссенден өзін-өзі атып өлтірген еді.
Мартин "Парфенонға" поэманы басуға рұқсат беріп, телеграмма жіберді. Журналда "Фани дүние" жарияланды. Поэма төңірегінде үлкен дау туды. Мартин досының өліміне қайғырып, оның өлеңдерін жыртып, өртеп жіберді.
Мартиннің "Күн масқара болды" кітабы жарыққа шықты. Кітап үлкен шу тудырды, бұл оның қаржылық жағдайын жақсартты. "Синглтри, Дарнлей һәм К°" кітапты бірнеше рет басып шығарды. Мартиннің екі кітабы да ең өтімді дүниеге айналып кетті.
Буржуазиялық қоғамның екіжүзділігін ашу
Мартиннің атағы жайылғаннан кейін, оны бұрын елемеген адамдар енді қонаққа шақыра бастады. Мистер Морз Мартинді қонаққа шақырды. Мартин бұрынғы қарым-қатынастардың өзгеруіне таң қалды, өйткені кедей кезінде оны ешкім қонаққа шақырмаған еді.
Осының бәрін әлдеқашан жазып едім ғой! Сен мені бүгін қонақ етіп отырсың. Бір кезде аштан өлейін деп жүргенде де қараспап едің, үйіңнен қуып шығып, қызметке кірмесең қарамды көрме деп едің. Мен шығармаларымның бәрін сол кезде жазып бітіргенмін.
Мартин Бернард Хиггинботамға жеті мың доллар беріп, дүкенін сатып алды. Ол Гертрудаға ай сайын 35 доллар төлеп, үй шаруасынан босатуды ұсынды. Мартин Герман Шмидтке Оклендте велосипед дүкенін ашуға көмектесті.
Мартин Иденнің соңғы күндері
Мартин өмірден түңіліп, зерігеді. Ол ештеңеге қызықпайды. Бір күні Руфь оған келіп, өзін сүйетінін айтады және онымен бірге болғысы келетінін білдіреді. Мартин оның сөздеріне сенбейді және оның махаббатының шынайылығына күмән келтіреді.
Мартин Таитиге кететін кемеге билет алады. Ол Маркиз аралдарында тұрмысқа өте қолайлы аңғар барын, оны бір мың чили долларына сатып алуға болатынын білетін еді. Ол сол жерде өмір сүргісі келді.
Осы минутте қазіргі халінің үмітсіздігі айқын елестеді. Ол бүгін таңда Көлеңкелер Аңғарында, өлім көлеңкелерінің ортасында жүр. Дәурені өткен, өмірі күн санап өшіп барады, қалтырап сөніп барады. Соңғы кезде көп ұйықтайтыны, ұйқысы келе беретіні есіне түсті.
"Марипоза" кемесінде Мартин өзін бақытсыз сезінді. Ұйқысы қашты. Ол өмірден безіреді. Бір күні түнде ол иллюминатордан әуелі екі аяғын шығарып, өзін теңізге тастады. Ол суда тік жүзді. Аспандағы үнсіз жұлдыздарға қарады. Өкпесіндегі демінің бәрін сыртына шығарды. Мартин Иден осылай өмірден өтті.