Көшпелі алтын (Сұлтанбеков)
Қысқаша мазмұны
Көскөл совхозы, қазіргі заман. Сәмен деген оқушы тау ішінде ағасының үйіне барып қайтқанда жерден көтеріліп қалықтап келе жатқан ғажайып отты көрді.
Ол бұл көріністі атасынан естіген көшпелі алтын туралы аңызбен байланыстырды.
Көшпелі алтын! Бұл көшпелі алтын ғой. Ол ой түкірігін қазбалап, есіне аңызды түсіре берді.
Ауылда бұл хабар тез тарап, адамдар таң қалды. Каникул келгенде Сәмен досы Қажытаймен бірге құпиялы сырды ашу үшін Шайтантауға аттанды. Олар тауда найзағай ойнап тұрған кезде үңгірге тығылды. Кенет үңгірден комбинезон киген адам шықты - ол Галузо деген инженер екен. Балалар жасырын атмосфералық электр лабораториясына түсіп қалды. Лабораторияда Әйтиев пен Бежев деген ғалымдар жұмыс істеп жатыр екен.
Ғалымдар балаларға көшпелі алтын деген шындығында шар тәрізді найзағай екенін түсіндірді. Олар атмосферадағы электр қуатын зерттеп, найзағайды басқаруды үйреніп жатқан екен. Лабораторияда балалар найзағайдың жасанды түрін көрді. Әйтиев Шайтантаудың астында шын мәнінде алтын кені бар екенін де айтты. Балалар лабораториядан шыққанда көшпелі найзағайлардың тауды үңгіп, жол салып жатқанын көрді.
Тараулар бойынша толық мазмұндама
Тарау атауларына қосылған түсіндірмелер редакциялық.
Таудағы ОТ: Сәменнің көшпелі алтынды көруі және оның салдары
Арқарлы тауының биік жартасты бетінде арқарлардың шағын үйірі түнеп жатты. Олардың сақшысы тас мүсін сияқты қозғалмай тұрып, айналаны бақылап отыр еді. Кенет сақшы арқар селт етіп, алдыңғы аяғын сықыр етті - тау бұлағы жағынан жерден сәл көтеріле отырып, балқып жанып бір от келе жатты. Арқар отқа біраз қарап тұрды да, қатты пысқырынып алып, тыныштық белгісін берді.
Сәмен тау ішіндегі малшы ағасының үйіне қонаққа барып, дүйсенбі күні таңғы сағат бесте совхозға қайтып келе жатты. Астында жүрдек торы айғыр. Шымбулақ сайынан жортып өте бергенде кенет астындағы торы осқырынып жалт берді. Аяқ астынан үріккен аттың жалын құшып қалған ол әнтек құламай қалды.
Артына бұрылғанда тұла бойы түршігіп, шошып кетті. Қараса, сайды құлдилай жалт-жұлт еткен бір от келе жатыр екен.
Үлкендігі аттың басындай. Балқыған қызғылт сары. Жер бетінен бір метрдей ешбір сүйеусіз, ешкімнің көтеруінсіз қалықтап жүріп келеді.
Шайтантауға сапар: балалардың таинственную пещераға келуі
Бұл керемет көрініс Сәменнің ойына атасынан естіген көшпелі алтын туралы аңызды түсірді. Аңыз бойынша, бір кедей жігітке көшпелі алтын келіп, ол оны қуып, кездігімен қан тамызып, алтынды жерге сіңдіріп, қазып алып байып кеткен екен. Сәмен алтын қонған жерді белгіледі де, таңғы уақытта ауылына қайтты.
«Сәмен көшпелі алтын көріпті» деген хабар Көскөл орта мектебінің оқушыларын түгел дүрліктірді. Балалар тұрмақ мұғалімдер де таң қалды. Кейбіреулер «қорыққанға қос көрінген ғой, Сәмен өтірік айтады» десті. Хабар ауыл адамдарына да тарады. Қариялар «жарықтық кісі көзінен ұялады деуші еді, оны мыңнан біреу ғана көреді екен» деп пікір білдірді.
Сәмен жасынан зерек, сезімтал бала еді. Ол ғылыми көпшілік журналдар мен кітаптарды күніге оқып жүретін. Бірақ өз көзімен көрген бұл жұмбақ құбылыстың сырын бас қатырып, қанша ойлағанымен шеше алмады. Каникулды күтіп, бұл сырды ашуға алаңсыз кірісуді ойлады.
Каникул келгенде Сәмен ең жақын жолдасы Қажытайға ғана сыр шертіп көрді. Ол «ойбай, мені де ала кет» деп жік-жапар боп жабыса кетті. Екеуі ешкімге білдірмейіп, жасырын баруға уәделесті. Сапарға екі күн қамданды - екі-үш күндік азықтарын жинады, мектеп лабораториясынан үлкейткіш шыны, компас сұрап алды, екі мылтық сайлады.
Шайтантау қойнауы елсіз, күнсіз, иен шатқал, малшылар да қонып көрген емес. Етегі қып-қызыл қорым тас. Ел аузында бұл таудың ғажап құпия сыры талай аңыздар тудырған.
Шайтантау деген ат бұған тегін берілмепті. Мал қарап шыққан талай жылқышылар бұл таудың басынан, етегінен жарқылдаған оттар көрген.
Үңгірдегі сыр: ғылыми лаборатория және көшпелі найзағайдың құпиясы
Балалар Шайтантаудың шығыс жағына келіп өрлей бастады. Олардың таң қалдырған бір жағдайы - құмдауыт етекте шыны секілді түтіктер көп еді. Кенет бұлттың арасында сатыр-сұтыр етіп сытыла түзу сызықты бір оқ атылып, Шайтантаудың биік жартасына келіп соғылды да, жарқ-жұрқ етіп жалаңдай әп-сәтте ғайып болды.
Екеуі үңгірге жеткенде жауын дәсіріктеп жауа бастады. Айнала төңіректі бұлт басып кетті. Үңгірдің кіре беріс аузы еңселі, әрі жарық екен. Бірақ түн жағы түпсіз тұңғиық сияқты қап-қара. Найзағайлы бұлт пен жаңбыр қуған екеуі қараңғы үңгірді көріп, алғашында сезіктенген кейіпте, біраз кібіртіктеп қалды.
Найзағай жарқырап, күркіреп кеткені соншалықты үңгір үстіндегі жартас қақ жарылғандай жаңғырып, тау ышқынып қозғалғандай болды. Сәмен Қажытайға қарап еді еріксіз шошып кетті. Оның қап-қара қайратты шаштары тікенектене көтеріліп, жасыл от лаулап тұр екен. Қажытай да селк етті - Сәменнің басында жап-жасыл от жарқылдап тұр.
Сол кезде балалар отырған жазықта үңгірден екі жүз метрдей жерде тастардан бір метрдей көтеріліп қызыл-жасыл от кетіп бара жатыр. Қажытай көзін уқалап-уқалап жіберіп қайта қарап еді, жоқ елес емес, нағыз от, от көшіп бара жатыр оның алдында!
Қандай керемет! Қандай сұлу көрініс! Бірақ мұнысы қалай деп ойлады Сәмен.
Үңгірдің ішінен адам сөйлегендей дыбыс естілді. Үңгірдің түкпір жағында тұрған дәу жалпақ тас шалқайып ашылды да, жұпыны киінген бір адам шыға келді. Қолында көтеріп алған шағын темір жәшігі бар. Үстінде көнетоз комбинизон, басы жалаңбас. Селтиген сары шаштары үрпиіп-үрпиіп бұйраланып тұр.
Адам таза орыс тілінде сөйлеп қоя берді: «Бұл не сұмдық! Қайдан келдіңдер? Кімсіңдер сендер?» Ол балаларды тұтқынға алам деп айтты да, телефон трубкасын жұлып алды. «Алло, мен НП-3-тен сөйлеп тұрмын. Сералы Әйтиевич пе? Мына НП-3-те сіздің бір-екі туысыңыз келіп тұр» деді ол.
Галузо балаларды ішке кіргізді. Екеуі қара тастан аттап ішке кіргенде ғажайып кең залға тап болды. Залдың керегелері кесек-кесек қызыл тас. Қатпар-қатпар керегенің арасынан шоқ-шоқ болып ақшыл түсті жанып тұрған сан алуан неондық шамдар үңгірге ерекше нұр беріп тұр. Залда түрлі шкаласы, телевизиялық экрандары бар зор аппарат тұр.
Оң жақ бұрышта тұрған үлкен тас жөңкеріле қозғалды да аржағынан жарық бөлме көрінді. Ішінде көк киімді екі адам отыр. Екеуінің бірі қазақшалап: «Конақтар, төрлетіңдер, келіңдер мұнда» деді. Балалар шағын тас бөлмеге енді. Бөлме іші лабораториядан гөрі демалыс кабинеті сияқты.
Қазақ өзін Сералы Әйтиев деп, қасындағысын Борис Михайлович Бежев деп таныстырды. Сәмен оларға өзінің от көргенін, көшпелі алтын туралы ел аузындағы аңызды баяндап берді. Шайтантауға келгендегі мақсатымыз осы сырды ашу деп түйді ол.
Сендер атмосфералық электрдің биіктаулық лабораториясында отырсыңдар. Ал енді әңгімеге кірісейік.
Сендер көргендеріңіз, әрине, көшпелі алтын емес. Оның сырын осы тауға келгеннен кейін-ақ түсінген боларсыңдар.
Әйтиев балаларға көшпелі найзағай туралы түсіндірді. Ол кәдімгі найзағайдың бір түрі екенін, орысша шаровая молния деп аталатынын айтты. Электр туралы, оның оң және сол зарядтарының бар екендігін, олардың бірін-бірі тарту, тебу қасиеттері жөнінде түсіндірді.
Шар найзағай міне, осы разрядталу кезінде электрден ауада кейбір жағдайларда ғана пайда болады.
Әйтиев балаларды залға шақырып, «Молния б» аппаратын көрсетті. Бұл аппарат найзағай зарядтарын жасайтын және оны өз бойында шоғырлап ұстап тұрып, табиғи түрде атмосферада пайда болған зарядтарға күшті әсер ете алатын қабілеті бар екенін түсіндірді.
Әрине, алтын көшпейді. Бірақ аңызда негіз бар.