Көкшетау (Сейфуллин)
Өте қысқаша мазмұны
Сарыарқа, XVIII ғасыр. Абылай хан қалмақ елін шауып, көптеген олжа алып қайтты. Олардың арасында бір сұлу қыз болды. Батырлар оны бір-бірінен алуға талас қылды.
Абылай хан қызға өзі таңдау жасауды бұйырды. Қыз үш бәйге ұсынды. Бірінші бәйге — Оқжетпес шыңының басындағы орамалды атып түсіру. Ешкім орамалға оқ жеткізе алмады.
Екінші бәйге — төрт адамды арқаға артып, мың қадам жүгіру болды. Сегіз батыр бірдей келіп, жеңіске жете алмады. Үшінші бәйге — кептер құс туралы жұмбақ шешу еді.
Қыз кептер құс, қарақұс, лашын, сұңқар, үш жапалақ және таубүркіт туралы ертегі айтты. Кептер құс өз сертін орындау үшін қиындықтарды жеңіп, лашынға барды. Лашын оны жеп қоймай, босатты. Үш ұры да қызға жол көрсетіп, ерге жеткізді.
Қыз жұмбақ арқылы өз басының тарихын айтты. Оны бір ер жаудан құтқарған еді, ол ерге бір түнге қайту туралы серт берген болатын. Қыз күйеуінен рұқсат алып, сертін орындауға кетті. Жолда үш ұрыға кездесті, бірақ олар оны зорламай, ерге жеткізді.
Адақ деген жігіт жұмбақты шешті. Ол Оқжетпес шыңына оқ жеткізіп, орамалды түсірді. Адақ қызды босатуды сұрады, өйткені қазақтар да қалмақтар сияқты әділетсіз болғысы келмеді.
Олжаны ұры қиған мен де қидым...
Тарқатсын нәзік тұтқын қасірет, шерін,
Жарамды бір жүйрікпен тапсын елін.
Еліне аман қайтып сұлу бикеш,
Өлмесе, тауып алсын жомарт ерін...
Толық мазмұны
Қалжың
Ақын өз жырын еңбекші елдің ұлдары мен ақын-жазушыларға арнады. Ол оларды он жетеуін атап, дөңгелек отырғызып, алдарына сый тартты. Бұрын жыршылар мен ақындар мырзалардың алдына келіп, өлең шертіп, олардан сый алатын. Мырзалар ақындарды ет-қымызға лықитіп, ат мінгізіп, иығына жібек шапан жабатын. Бірақ ақын өзінің замандастарынан шапан пішіп, ішік алғысы келмейді. Олар мырза емес, еңбекші тап өкілдері. Ақын оларды ортақшыл деп атап, жеке меншікке қарсы екенін айтты. Өз сөзін қалжың, әзіл жортақ деп атаған ақын, достарынан кешірім сұрады. Ол өз ойы мен жүрегінің күй мен жырын еңбекші тап ұлдарына ортақ деп білдірді.
Көкшетау
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы дамылсыз жауынмен бетін жуатын. Жан-жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп, таудың есен-сауын біліп кететін. Сексен көл Көкшетаудың саясында, әрқайсы алтын кесе аясында орналасқан. Ауасы дертке дауа, жұпар иісті болған.
Жеке батыр
Баяғыда Жеке батыр деген болған. Ол тау бағып жатып, бір күні қарауылда қалғып кетіп, бүгінгіше ұйықтап жатыр. Сол батыр осы күні бір үлкен тауға айналған. Көз жұмған көкке қарап сыры үлкен тау «Ұйықтаған батыр» деп аталады. Адамша көлбеп жатқан қыры үлкен тау. Батырдың қырыққа таяу келген жасы болған. Денесі биік жота, таудай басы, сақалы төсін жапқан, қыр мұрынды. Киюлі баста жатыр дулығасы.
Бурабай
Тағы бір ақбас бура Көкшетауды қылып Отан жүріпті. Қарт айтады, бұл бура жанға ұстатпай жүрген қашып. Күркіреп тұрады екен көбік шашып. Бір көлді мекен қылып күнде келіп, су ішіп кетеді екен алшаң басып. Бурабай атаныпты содан бері ақбура мекен қылған көлдің аты. Мөп-мөлдір Бурабайдың суы күміс. Мінбелеп қоршалаған шымылдықтай, қарағай, қайың менен қалың жыныс.
Ақ бура көп жыл тауды қылған мекен, бір үлкен іс боларда сезеді екен. Ол істі елге айтқандай маңайдағы, бақсыдай тауды азынап кезеді екен. Шабысып бірін-бірі ел қуар болса, не өлмек, не бір батыр туар болса, немесе бір апатқа ел ұшырап, кәрі-жас бетін жаспен жуар болса, бақсыдай бура азынап жүреді екен. Білген соң бураның бұл қасиетін, жұрт тиетін болмапты енді.
Баласы Абылайдың Қасым төре, жасынан сотқарлығы басым төре, бір күні тау ішінде келе жатты өзіндей бір топ жігіт қасында ере. Найзамен неше түрлі ат үстінде ойын ғып келе жатқан көлді жанап. Қасым хан туғаннан-ақ қанға құмар, дірілдеп өлім күткен жанға құмар. Сол кезде шыға кепті ақбас бура. Қасым хан тұра қалып ақ бураны, шіреніп атып сапты нақтап тура. Өкіріп ақбас бура көбік шашып, қан ағып кеткен тулап таудан асып.
Оқжетпес
Көк торғын Көкшетауды мұнар басқан бастары көкке бойлап бұлттан асқан. Бір шың бар етегінде тіп-тік найза адамзат жасағандай құйған тастан. Сүп-сүйір бейне найза шың, күз, биік, төбесі кейде тұрад бұлтқа тиіп. Тіп-тік шын көкке қарай кеткен бойлап. Басына атсаң дағы оғың жетпес, иіліп ешбір тауға тәжім етпес. Осы шың Бурабайдың жағасында, күнбатыс тауға кірген сағасында, орта жүз хан Абылай заманында, айтарлық бір іс бопты тағы осында.
Абылай орда қылған Көкше тауын, аударған қонысынан талай жауын. Бір жылы, жаздыгүні, қалмақ елін шаппақ боп қол жиыпты айтып сауын. Жөнелді ханның қолы жынша шұбай. Сайланып шыққан ірік өңкей кегей. Шұбырып ханның қолы жүріп кетті, жылыдай қан ұрттауға бұрып бетті. Қалмаққа бейбіт жатқан келіп жетті. Атының құйрығы мен жалын түйіп, бәрі де көйлектерін сырттан киіп, қалмақтың ордасына үрпек шашты көк найза, дабыл қағып, қалды тиіп.
Таптады атпен басып қалмақ елін, қан көбік сорғалатып аттың терін. Олжалап қыз, қатының атқа өнгеріп, бауыздап алдарында еркектерін. Жарады жүкті әйелді ішін тіліп. Әйелдің сұлуы мен жасын сайлап, қосақтап бір-біріне шашын байлап, олжалап қойша қағып, қан-қан болып батырлар шықты қайта топтап айдап. Хан қайтты қанға батып, елді шауып, шұбыртып ел күңірентіп, олжа тауып.
Абылай бір жерге кеп аттан қонды, сол тұсқа жиып алды қалың қолды. Үлеске олжаларын салды жиып. Сол жерде бір сұлуға талас болды, бере алмай біреуіне бірі қиып. Қамалап сол сұлуға қарасыпты, бәрі де мен алам деп таласыпты. Сұлуды өз көзімен көрмеген соң, сұлу деп жұрт айтады мен білмеймін. Сол қыздың он жетіге келген жасы, оралған аш беліне қолаң шашы. Қап-қара қарлығаштың қанатындай иілген ақ маңдайда екі қасы.
Бой
Бас жағы бұл ертектің жазылғалы, әңгіме белуардан қазылғалы, екі-үш жыл болса дағы, кейінгісін жазуға қалам алдым қазір ғана.
Қалмақ қызы
Батырлар апырақтап, зорланысып, қамалды қалың әскер қорланысып. Өрлігін кербез шыңның енді байқап, үндемей хан да тұрды зор намыс қып. Тұрды да тас басында қалмақ қызы, таласып қалың әскер алмақ қызы. Қыз айтты: үшке шейін бәйге қылам, өзіңіз ерік берген соң таңдатқызып. Бірінші сыннан адам өтпей тұр ғой, ешкімнің оғы шыңға жетпей тұр ғой. Енді екі бәйге тігіп қарайын да, көрейін не жазу бар талайымда. Үш сынның екеуінен озған ерді, сыныма толған ер деп қалайын да.
Батырлар апырақтап, зорланысып,
Қамалды қалың әскер қорланысып.
Өрлігін кербез шыңның енді байқап,
Үндемей хан да тұрды зор намыс қып.
Кептер кебі
Қыз айтты: барайық көлдің, тақсыр, жағасына. Бәрі де көлдің келді жағасына, су ішті көлеңкелеп ағашына. Жартасқа шықты сұлу лақтай ырғып. Тағы да қыз толғанды даусын кернеп, бастады әңгімесін қозғап, тербеп. Сарнады сұлу тұрып, даусын қырнап, толғады әңгімені әнмен ырғап. Жырлайын, бастан-аяқ кептер кебін.
Қарақұс пен кептер
Тыныштықтан, рақаттан да бірдей жеріп, бала үшін жердің ыңғай құртын теріп, тынымсыз кептер сорлы жүреді екен, жем тапса, төрт шақаға әкеп беріп. Қаңғырған бір қарақұс жемтік іздеп, баспалап ұрын кепті оны көріп. Кептер құс ұясына келген кезде, әлгі сұм ұстай апты, аңдып тұрып. Кептерді өнері асып, алғансиды. Мұршасыз кептер сорлы бырылдайды, тыпырлап қаны шапшып, қырылдайды. Шырылдап төрт балапан жыласады, ес кетіп ұясынан құласады.
Қарақұс, кептер, лашын
Сол кезде аждаһадай көкте ысқырған, бірдеме жоғарыдан суылдайды. Ысқырып, көкті жарып, садақтай боп, көктен кеп, көз ашқанша жарқ-жұрқ етті. Далиып қалды лезде шіркін пасық, ағызып арам қанын аузын ашып. Кептерді қоя беріп мыжырайды. Көк қанат лашын екен келген шүйіп, суылдап жарқ-жұрқ етіп өткен түйіп. Қарақұстың мойнын қиып. Кептер мен төрт баласы қалды бұғып, қалың шөпке басын тығып. Лашынға құлдық ұрып қоймаған соң, шарт қойды төрт балаға лашын тұрып.
Бала кептер
Мерзімді соныменен күндер өтті, сөз байлап балапанмен лашын кетті. Құс болды қанат өсіп төрт балапан, лашынмен сертті орындар мезгіл жетті. Судырап жібек жүні гүл-гүл жайнап, үшеуі балапанның кеткенде ойнап, үлкені отырады жеке қалып, тезірек келсе екен деп лашынды ойлап. Жарқырап көкті кезіп келер-ау деп, жыраққа қарап қояр бойлап-бойлап. Жан-жаққа бала кептер қаранады, қомданып жал-құйрығын таранады.
Бала кептер мен сұңқар
Аспаннан бір ақ сұңқар ағып келіп, сап етті кептер мойнын бұрғанынша. Кептерге кептер байғұс арыз деді, бар еді, мойнымда зор қарыз деді. Уәде берген едім бір лашынға, санаушы ем уәдемді парыз деді. Сұңқарға бастан-аяқ баяндайды, лашынға қалай уәде бергендігін. Сұңқарға кептердің сұңқар зарына исінеді, лашынның ерлігіне сүйсінеді. Кептерге тілегінше ерік беріп, ең әділ дүниеде бисінеді.
Түнде ұшқан кептер
Қарамай жолдың алыс, жырағына, жыныстың қиын соқпай бұрағына, жас кептер түн жамылып зырқырады лашынның қиырдағы тұрағына. Түнде ұшып, өзін-өзі ұрламаса, көрінбей сұм көздерге зырламаса, кептерді күндіз жалғыз жүргізе ме, сұңқар да босатпас ед, жырламаса. Тоғайды кезді заулап, қанат сермеп, лашынға ару төстен тоят бермек.
Кептер мен жапалақтар
Біреуі сондайлардың жапалақтар, жем аңдып, түнделетіп қапалақтар. Кептерді бір тоғайда ұстап алды, баспа ғып бұтақты бір тораңғыдан. Қуанып жапалақтар алақайлап, кептерді жұлмақ болды талапайлап. Кептер құс өлердегі сөзін айтып, жалынып әрқайсына жапақтайды. Сұңқар мен лашын ерге серт қылғанын, қалдырмай бастан-аяқ бәрін айтты. Өзара жапалақтар қылды кеңес, сөйлесіп, тез келісті қылмады егес. Нәпсіге берілмелік сабыр қылмай, бұл ерді босаталық жәбір қылмай. Лашынның мекеніне жеткізелік, қараңғы тоғай ішін дабыр қылмай.
Кептер мен лашын
Сөйткенше талауранып таң көрінді. Лашынның кептер келді мекеніне, қуанды лашын орнында екеніне. Сөз кебін шертті кептер бастан-аяқ, жатырқап, лашын құстан жасқанбай-ақ. Сұңқар мен үш жапалақ уақиғасын, баян ғып, бір мүлтігін тастамай-ақ. Лашынға уәде-серт бергендігін, түн қатып сол серт үшін келгендігін. Сертімді бұзғанымша, деді кептер, одан да артық менің өлгендігім. Лашын айтты: саған тие алмаймын, сені енді жем қылуға қия алмаймын. Мен риза, қайт, деп енді берді рұқсат, тимеді кептерге енді лашын батыр.
Кептер мен бүркіт
Кептер құс риза болды көңлі тасып, лашынмен қош айтысты төсін басып. Ұшады кептер талмай сермеп күшін, тезірек ақ сұңқарды көрмек үшін. Бір бүркіт таудан ұшқан тоят аулап, орманға кеп тиетін дайым жаулап. Бұл бүркіт қу жем үшін ойды кезген. Тамақсау әңгі бүркіт ұшқан қаңғып, жәндіктің бейғам жатқан кезін аңдып. Бүркітке ерген тағы топты құзғын, жем үшін жаннан безген қалың ызғын. Әлеумет, бұл көпті енді доғаралық, бұл істің Сарыарқада болғаны анық.
Көкшетау күйі
Абылай біраз тұрып көпті байқап, гүжілдеп қозғалды енді басын шайқап. Абылай: шешуші кім? деді айқайлап, қалың қол тына қалды тілін байлап. Төңірек тым-тырыс боп қалды қатып, дағдарып, ой түбіне терең бойлап. Тек қана орман ептеп сыбырлайды, жасырып, тапқызбастай сыр ұрлайды. Домбыра түптен қозғап жырын сарнап күрсініп толғанады қодыр перне. Домбыра сарнайды үдеп күйін шертіп, толғанып жырлайды ақын талмай тертіп.
Адақ
Тым-тырыс тұрған қолдан шықты біреу, жыр қылған қыз жұмбағын шешем деген. Қара сұр, ұзын бойлы, емес талпақ, денесі көк құрыштай, өрдеш-шалқақ, қыр мұрын, қарагер көз, қара мұртты, қақпақтай қобы жаурын, топшы жалпақ. Жасынан кедейліктен кемдік көрген, жігерлі талабы зор өзі мерген. Тағы әнші, керней дауыс, ерен ақын, келтірген көркем сырлы сөздің нақын. Егесте, көз ұшында қадақты атқан, күресте қалың қолды адақтатқан. Сондықтан Адақ деген есім алған, талайға сынасқанда табақ тартқан.
Бүркіт пен аққу, мерген
Сол кезде көлде жүрген жұбай аққу, ойбайлап суды сабап қаңқылдады. Тұрған қол кенелмекке өлеңді естіп, толқыды көлге қарап елеңдесіп. Қараса, ойран болып жұбай аққу, заулап жүр көл үстінде көлеңдесіп. Сабайды, көлді ойран ғып, суды шашып, қиқулап, аласұрып, аузын ашып. Шулатқан екі аққуды бүркіт екен, жөнелді бір баласын ала қашып. Аққудың ақ бөбегін көлден іліп, таубүркіт қуанғандай көкте күліп, зарлатып, ата-анасын сұңқылдатып, жөнелді шарыққа өрлеп көкпар қылып.
Адақ мерген
Адақ та қарап тұрып бойын тежеп, садағын қолына алып, шертіп, безеп, көк сүңгі оғын іліп серіппеге, бүркітке сығалады дәлдеп кезеп. Ысқырды садақ оғы көкті жарып, зымырап жарқылдады жолын қарып. Торғай боп Оқжетпеспен қатарласқан, үш қырлы оқ таубүркіттен өтті дарып. Таубүркіт төңкерілді жеткен кезде, Оқжетпес нақ басының қатарына. Таң болып әскер толқып дуылдасты, Адақты көтермелеп шуылдасты. Жаңғыртты тау мен тасты көтерген сөз: бәйгеден Адақ озды, Адақ асты.
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы.
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын.
Қыз жұмбағы
Енді қол жапырылды құзға қарап, бұралып құзда тұрған қызға қарап. Қыз айтты Абылайға: даяр басым. Тақсыр хан, жұрт кішкене аялдасын. Болса да Адаққа мен тиер болдым, жырымның шешуін де баяндасын. Абылай қыз тілегін мақұл, деді. Адаққа: ортаға кел, жақын, деді. Кебіндей сұлу айтқан әнге салып, сезінді жыр қылып айт, ақын, деді.
Адақ ақын
Адақ ер ыңғайланды даусын оңдап, лашындай шарықтауға қанат қомдап. Қозғалды, дарқан ақын бұрағандай, құлағын домбыраның күйлеп қолға ап. Боздатып күй сарының келтіргендей, екпінін ірке шертіп, кеннен толғап. Бой жазып бәйтекердей ойқастаған, тұқырып, мойнын кезек оңнан солға ап. Ақырып құйқылжытып шырқады Адақ, соққандай таудан ұйытқып долы құйын.
Жұмбақтың шешуі
Тұтқын қыз өз басының жырын айтты, жүректен жарып шыққан шынын айтты. Кептерді мысал қылып өз басына, не көрген бала күннен сырын айтты. Зорлықтың жастан дәмін татқан екен, ауылын бір күн жау кеп шапқан екен. Өлімнен ата-анасын жау қолынан, лашындай бір ер кез боп қаққан екен. Әлгі ерге қыз әкесі барын сайлап, мал, басын түгелімен тартқан айдап. Лашын мен кептер кебін айтты сұлу, мысал ғып әлгі ерменен сертті сырын.
Қалайша қатын болсын жауын сүйіп?
Сұңқардың жомарттығын, мырзалығын.
Кез болып, қара орманда достық қылған,
Үш ерге жан-тәнімен ырзалығын.
Сұлуға батыр енді дейді шырақ, оншалық аулың сенің емес жырақ. Ризамын, қайт ізіңше, сертің бітті, қызықсам қала ма ардан бір жапырақ? Ер арын қайтсін, енді зорласын ба? Өзің де, сұлуды да қорласын ба? Қыз аман кейін қайтып жолға түскен, кептерден пенде бопты торға түскен. Жеткенше сұңқарына қайта келіп, сол елді шапқан жауға қолға түскен.
Қыз бен әскер
Иілді Адақ ханға, болып сөзін, кіргендей болды көпке біраз сезім. Бұралып құзда тұрған нәзік сұлу, ырза боп, тұрды жылап сүртіп көзін. Абылай төмен қарап тұрды тұйық, ішінде тұншыққандай мылқау қиық. Ешкім де бұза алмады біткен істі, әскердің әлгі сөзге көбі-ақ ұйып.
Жомарттық бізден мұндай табылмаса,
Мақтанған құр өтірік күйсін өрлік!..
Өлтірер деген еді ерді намыс,
Қоянды өлтіреді деген қамыс
Ерік алған қыз бен ханның қолы
Қаранып сұлу енді оң мен солға, сөйледі ханы менен қалың қолға: тақсыр хан, үлкен аға, замандастар, кідірмей бет түзейін, шығып жолға. Ойлап ем, сырымды айтып жыламаққа, жұмбақтап ханнан ерік сұрамаққа, әдейі күз басына шығып едім, бермесе, тұңғиыққа құламаққа. Рақмет! Құтты болсын дегендерге, зарымды бүйтіп шешкен кемеңгерге. Тағы да адамшылық еткейсіздер, олжа боп, біздің елден келгендерге.
Қыз бен керкөжек
Кідірмей бір жүйрікті алдыртады, ерлетіп қоржынды оңдап салдыртады. Сусындап тұтқын сұлу киінгенше, суартып, жетектетіп, шалдыртады. Шапшыды, тықыршып кер бәйге сұрай, аузымен құс тістеген бейне құмай. Жандыға шалдырмайтын желаяқты, қуса да қос қанатгы мейлі қудай. Мініп ап, Керкөжекке шіркін сұлу бұралып қош айтысып жөнеп берді. Жөнелді аузын ашып керше таңлақ, ырғиды, құйын соққан бейне қаңбақ. Тұтқын қыз Керкөжекпен кептер құсша, жұртты енді босаңған соң темір тордан.
Ертекке енді әлеумет емес құмар...
Ескілік еңбекші елге болмас тұмар.
Еңбек пен өнер күйін естісе енді,
Әлеумет ынталасып елтіп тынар...