Көксерек (Әуезов)
Өте қысқаша мазмұны
Қараадыр маңы, шамамен 1920-шы жылдар. Аңшылар қасқыр інінен жеті күшіктің бесеуін өлтіріп, екеуін тірі қалдырды. Біреуін ауылға әкеліп, кішкентай Құрмаш асырап алды.
Көксерек ауылда өсті, бірақ басқа иттермен достаспады. Жаз ортасында ол алғаш рет қасқырлармен кездесіп, үш күнге жоғалып кетті. Қайтып келгенімен, күзде түпкілікті кетіп қалды.
Көксерек тағы өмірге бейімделіп, мықты қасқыр болып өсті. Ол ақ қасқырмен жұптасып, бірге аң аулады. Олар ауыл малына шабуыл жасап, көп шығын келтірді. Қыста Көксерек тоғыз қасқырдың көсемі болды.
Бір күні Көксерек қой бағып жүрген Құрмашқа тап берді. Баяғы асыраған баланы танымай, оны өлтіріп тастады. Ауыл адамдары қасқырды аулауға шықты. Қасеннің Аққасқа аты қуып жетіп, ұзақ айқаста Көксеректі өлтірді.
Қуарған-ай, ненді алып ем?!.. Не жазып едім?.. Баурына салып өсіргеннен басқа не қып еді менің құлыным?!.. — деп елді тегіс еңіретіп, Көксеректі басқа тепті.
Құрмаштың әжесі баласының өлімін естіп, қатты қайғырды. Көксеректің өлі денесін көргенде, оны өсіргеніне өкініп, ашумен тепті.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың тарауларға бөлінуі – шартты.
Қасқыр күшігінің ауылға келуі
Қара адырдың қарағанды сайында екі қасқыр мекен етті. Олар ескі інді паналап, айналасын ойнақ қылды. Індерінің бірінде ақ қасқыр жатып, баурында кішкентай көк күшіктері қыбырлады. Бір күні көк шолақ қасқыр қызыл қозыны алып келді. Екеуі қозыны жарып жеп, күшіктерін жемдеді.
Ертеңіне жат иіс шығып, адамдар келді. Олар індегі күшіктерді алып, бесеуін өлтіріп, екеуін тірі қалдырды. Біреуінің тірсегін қиып, екіншісін - ең кенжесін алып кетті. Қалған жалғыз күшікті ақ қасқыр алып кетті. Осыдан соң бір жұма бойы маңайдағы ел күндіз-түні у-шу болып жатты. Қой жараланды, қозы алынды, бұзаулар өлтірілді.
Тұтқын болып кеткен көк күшік ауыл тұрғыны болды. Көзін ауылға келгесін екі күннен соң ашты. Кішкене Құрмаш оған Көксерек деп ат қойып алды. Ертеңді-кеш айналасынан шықпады. Өзіне жеке асқұйғыш - итаяқ әзір болды. Түн баласында Құрмаш қасына алып жатты.
Көксеректің ауылдағы өмірі
Жаз ортасына жақындаған кезде Көксерек үлкейді. Семіріп жонданғандай болды, бірақ үлкейісі даладағыдай емес, бәсеңдеу. Ауылдағы өзі құрбы күшіктерден сонша үлкен емес. Бұл уақытқа шейін Көксерек ауыл итінен көресіні көрді. Бірде-бір ит мұны дос көрмейді, маңына жақындатпайды.
Құрмаш қасында болғанда таяқ жемейді. Бірақ ержете бастаған сайын бұдан иесі көз жазып қала берді. Сондай кезде Көксерекке ылғи жау иттер кездеседі.
Бір уақыт үлкен үйдің үлкен қара ала төбеті оңашада бұны алып соғып, көп езгіледі. Бұны талап жатқанын көріп, өзге иттер де келіп шабынан алып, борбайынан созғылап өлтіруге айналып еді. Шаң-шұңмен балалар, үлкендер жиылып кеп, иттерді ұрып, зорға айырып алды.
Кәпір, қырыс, тағы емес пе! Кеудесін бермейді, жасымайды! — деп ауыл аңыз қылады. Сонымен қатар Көксерек жайында ауыл-үйдің қатындары әр алуан өсек те таратып жүрді.
Қасқырдың табиғи мінезінің оянуы
Көксерек тамаққа өлгенше ашқарақ еді. Алдына құйып қойған асты әлі күнге қасында кісі қадалып тұрса, жаламайды, жемейді. Жалғыз-ақ кісі көзі тайса болды, кәзір жоқ қылады. Бірақ егер тіпті қарны ашып кетсе, өзіне бермеген асты да жеп қояды.
Өскен сайын сызданып, суықтанып келеді. Сол мінезін байқаған үлкендер: — Енді бұны өлтіріп, терісін алу керек осы кәпір түбінде ел болмайды, — дейтін де болып еді.
Көксеректің ауылдан кетуі
Осымен тағы біраз жүргенде бір күні Көксерек қара ала төбетке майдан берді. Қара ала төбеттің иесі Жұмаш бала жаз бойы Құрмашқа қасқырын мақтанып жүрді. Бір күні түсте Құрмаш Көксеректі тысқа алып шығып, ас құйып жалатып тұрғанда, қара ала төбет келіп шабуыл жасады.
Көксерек қара ала төбетті алқымынан ала түсіп, жұлқып-жұлқып жібергенде, үлкен төбеттің арт жағы бұлғаң-бұлғаң қағып барып, Көксеректің жанына дүрс етіп сұлап түсті. Жеңілген қара ала қаңсылап, жүні жығылып, бір жаққа кетті.
Осы оқиғаның ертеңінде кешке жақын ауыл жанында жатқан қойға қасқыр шапты. Көксерек те кетті. Бірақ қасқырға ешбір ит жете алмады. Сам жақтағы алыстағы сары жотадан ереуілдеп, екі зор қарайған асты. Ол екі қасқыр еді. Солардың артында тұмсығын жерге салып тоқталмай ағызып, Көксерек кетіп бара жатты.
Жалғыз қасқырдың өмірі
Көксерек жалғыз тіршілік етті. Ащы көлдің солтүстік жағын жайлаған бес-алты ауыл Көксеректен тағы да көресіні көрді. Күндіз келіп көл жағасындағы қамыста жатады. Түн баласында бір ауылдың шуын бір ауылдікіне қосып, бықпырт тигендей қылады. Жаздай жеген қозы, бұзауының саны елу-алпысқа жетті.
Көксерек семіргенде, ірілеп өскенде — осындай даңқ, атақ ішінде семіріп, өсіп келе жатыр еді. Денесінің толуы, бойының биіктеуі, қайратының молаюы — биылғы жыл ерекше болды.
Көксеректің қасқырлар тобына қосылуы
Қайтадан қарлы, боранды қыс келді. Бір мезгілде ай астында ағараң-ағараң еткен көп топты көрді. Бұлар: тілдері салақтаған, ауыздары арандай ашылған, жүгіріп келе жатқанда бәрі тегіс ырс-ырс етеді. Көксерек те қосылды. Топтың саны — он шақты. Әзірге басшысы — көк шолақ.
Құтырынып шапқан мықты, қомағай топтың бетіне ештеңе қарсы тұра алмады. Боранды күні ығып келе жатқан қойға араласып, бет-бетімен бөліп-бөліп әкетіп, талай қойды жаралап, жеп, қырып шықты. Көксерек қосылғаннан бергі алғашқы шабуыл осы еді.
Құрмашпен кездесу және оның өлімі
Түске жақын мезгіл еді. Көксерек бір жотаның басында шошайған аттылы қойшыны көрді. Айналасында қой шашылып жайылып жүр. Қойшы үлкен емес, бала даусы шошытпайды. Қой дүркіреп үркіп, қойшыға қарай қашты. Қасқыр жақындап, бір қызыл қойға ауызды салғалы ентелеп келіп қалып еді, бағанадан айғайлап келе жатқан қойшы қасына кеп қалыпты.
Бұл қойшы Құрмаш еді. Көксерек қарсы бұрылып алып, аттыға қарай арс етіп шапшып қалды. Баланың шошыған айғайы шықты. Қасқыр артына айналып тап бергенде, мөңкіп жүрген боздан бала аударылып құлап түсті. Көксеректе кәзірде бұрын ешқашан білінбеген долылық, жайындық бар еді.
Содан әрі баланың үні өшті. Қасқырдың аузы тиместен бұрын өліп кетті. Көксерек ырылдап тұрып, тісінің ұшымен қағып жұлып алып, басын шайқап өткенде, баланың бір жақ көзін қопарып алып кетті. Жүріп бара жатып, қылғып салды... Түнде баланың өлігін тауып алысты. Жанында тайдың ізіндей болып, үлкен қасқырдың ізі жатыр екен.
Көксеректің соңғы шайқасы
Құрмаштың жаназасына жиналған Қараадыр елі Көксерек жайынан неше алуан әңгімелер құрды. Жиын Көксеректі іздеуге сөз байласқан соң, жаназадан тарай сала, Қасен өз аулына келіп, бес-алты жігітпен бірге Аққасқаны ертіп алып, адырға шықты.
Аққасқа ізбен жүріп отырып, Көксеректі тауып алды. Көксерек қарсы бұрылып, Аққасқаға тап берді. Екеуі шапшысып тұрған бетте біріне-бірі құлақ шекеден де, алқымнан да алғызбайтын болды.
Көксерек те бағанадан қалыспаған итке енді шын ойынды бастаған. Екеуі шапшысып тұрған бетте біріне-бірі құлақ шекеден де, алқымнан да алғызбайтын болды.
Аққасқа ойға қарай жұлқи бұрап қалғанда, көк шолақтың белі бұраң етіп барып, дүрс етіп құлап түсті. Ауыздары бір-бірінен айрылған жоқ. Екеуінде де үн жоқ. Шайнасу үстінде желімдей қайнасып қатып қалған сияқты.
Сол уақытта артқы қасқырлар топырлап келіп жетіп, көк шолаққа ауыз салысты. Былбырап аққан қызыл қанның иісі аш қарындарға мас қылғандай белгі берген еді.
Қасен жуан қамшының сабын Көксеректің көмекейіне тығып жіберіп, мықтап басып тұрып, жауының тұмсығын жоғары қарай қайырып жіберді. Аққасқаның қан басқан тұмсығынан көк шолактың тістері бір-бірлеп шығып кетті. Бірақ әлі де жанын шығарғанша қасқырдың төменгі жағын күрт-күрт шайнап жатыр.
Бұл кезде Бейсембай да қара пышақты Көксеректің өкпесіне салып-салып жіберіп еді. Көксеректің жаны әбден шыққан соң, Аққасқаны Қасен, Бейсембай екеулеп отырып, зорға дегеңде айырып алды. Құйрықтан қысып алып, алысқа сүйреп апарған соң ғана Аққасқа есін жиды.
Ес жиған соң жұрт көк шолақтың құлағына қарап отырып, бұрынғы кеткен Көксерек атты күшікті таныды. Құрмашты ойлап, кейбіреулердің көздерінен жас та шықты. Ауылға әкелгенде, Құрмаштың әжесі боздап келіп: «Қуарған-ай, ненді алып ем?!.. Не жазып едім?.. Баурына салып өсіргеннен басқа не қып еді менің құлыным?!..» деп елді тегіс еңіретіп, Көксеректі басқа тепті.