Күй аңызы (Ахтанов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы. Екі күйші – Естемес пен оның шәкірті Оразымбет ел аралап жүріп, Ипан тауына қарай бет алды. Жолда олар ботасы өлген нарды кездестірді. Түйе зарлап боздап жатты.
Бұл оқиға Естеместі толғандырды, ол көптен бері жасап жүрген күйін тартып көрді, бірақ күйдің соңын әкеле алмады. Жолаушылар Ипан тауының етегіндегі қайнарға жетті. Онда жалғыз қараша үйде шал мен оның қызы Жаңыл тұратын. Жұт кезінде олардың барлық малы өліп, тек ботасы өлген нар ғана қалыпты. Естемес Жаңылды көріп, оған ғашық болды. Шал күйшіден өнерін салып, нарды идіруін сұрады. Естемес шалға өнері жетсе, Жаңылды беруін сұрады, шал келісті.
Естемес домбырасын алып, күй тарта бастады. Ол жаңағы жолда кездескен нардың зарын, өзінің жалғыздығын, Жаңылға деген сезімін күйге қосты. Нар күйді естіп, қозғала бастады, көзіне жас алды, желіні тырсиды. Жаңыл нарды сауа бастады.
Күйшінің де көзінен жас тамып кетті. «Заманым өткен екен ғой!» – деп аһ ұрып, жалт бұрылды да: – Ар жағын сен тарт! – деп саңқ етіп, домбыраны Оразымбетке тастай берді.
Оразымбет күйді жалғастырды, нардың сүті шелекке құйылды. Осылайша «Нар идірген» күйі дүниеге келді.
Толық баяндама
Баяндаманың тараулардың бөлінісі — шартты.
Екі күйшінің сапары: Естемес өмір жолы туралы толғаныста
Екі салт атты адырдың басына шықты. Төмен қарай көлбеп бара жатқан кең жазықтың шетінде мұнартып оқшау тұрған Ипан тауы көрінді. Жас жігіт қуанышпен қамшысымен нұсқап көрсетті.
Оның қасындағы күрең атты жасы елуді алқындырған, әдемі дөңгелек қара сақалды, биік дөңес мұрынды, кішілеу өткір қоңыр көзді Естемес күйші еді. Ол маңдайына тосқан қолын түсіре берді.
Естемес ойланғандай болып, бұл маңдағы ауыл көшіп кеткенін айтты. Мал көрінбейді деп жас жігіттің көңілі басылып қалды. Естемес оған жылы қарап, шаршағанын білетінін айтты. Ауыл болмаса да, қайнарда ат шалдырып, тыңайып алармыз деді.
Ботасынан айрылған нармен кездесу
Екеуі аяңмен келе жатты. Естемес Оразымбетке маған ергеніңе жыл болып қалды деп сөз бастады. Жақсы күйші сен боларсың дегенмен, менің өмірімді үлгі етпе деді.
Менің өмірім тұрлаусыз болып барады. Қанша ел көрсем де, жер көрсем де, қайтып оралар бір қазығым жоқ. Жар сүймей, бала сүймей кетіп барам. Енді бір айналғанша қарттық келеді.
Оразымбет ұстазының көңілін аулап, әлі де біреуді айттыруға болады деді. Естемес ащы мырс етіп, күйге қыз берген қазақты әлі көргенім жоқ деп жауап берді. Екеуінің де көңілі жүдеп, үнсіз келе жатты. Кенет суалып қалған жырада жалғыз нар көрінді. Жолаушылар тітіркеніп, аттарының басын тежеп, іркіліп қалды.
Шалдың үйі және оның қызы Жаңыл
Нардың түрі жүдеу, бүйірі солып, өркеші қамшылар жағына қисая бастаған. Телміре қараған жасқа толы үлкен мөлдір көзі екі күйшіге қатты әсер етті. Оразымбет үрпйіп қадалып қалды, Еске дұға оқып жіберіңізші деді. Естемес бұған бұрылған жоқ. Нар теңселе аяңдап кете берді, зарлап боздап барады. Естемес атын тебініп қозғала беріп, ботасы өлген боз інген деп күбірледі.
Ботасы өлген боз інген... Зары қандай ащы еді. Түйе деген жануар баласын адамнын артық жоқтайды.
Естемес үндемей қалды, көзі өткір жылтырап, өңі қуқыл тартып, алысқа қарады. Кенет атының шылбырын Оразымбетке тастай беріп, қызыл қоржындағы домбырасын суырып алды. Домбыраның құлағын бұрап күйге келтіріп алып, машықты әуенмен қағып-қағып жіберді. Белгісіз тың әуен дүниесінің табалдырығынан аттап өте алмай, қиналған түрі бар еді. Оразымбет демін ішіне тартып, ұстазының дидарына ынтыға қарап қалды. Естемес ырғалып, тың күйді бастап кетті.
Нарымыз ұзап кетті ғой, сол ойсылқараның соңынан ерелік деп Естемес атын тебінді. Нар соғынан екі атты Ипан тауынан бергі ылдидағы қайнарда жалғыз қараша үйді көрді. Басына үкілі тақия киген, талдырмаш денелі қыз шығып, бұйдасын шешіп, есік алдындағы қазыққа байлады.
Естемес махаббаты және шалмен келісім
Қыз бала қаймықпай жолаушылардың қасына келіп, ізетпен үйге шақырды. Түндігі бүркеулі қара көлеңке үйдің ішінде жалғыз шалдан басқа адам жоқ екен. Ол орнынан тұрып қонақтардың сәлемін алып, екі күйшіні төрге отырғызды.
Естемес қабақ астынан қыздың тұлғасын шолып өтті. Жасы он алты-он жетілер шамасында болар. Үстіндегі жалаң көк көйлегі тозған. Естемес пейілі түсіп, сөз арасында қызға қарай берді. Шал биылғы жұт елді титықтатып кетті деп күрсінді. Арқалайтын да, асырайтын да жалғыз нарымыз анау жатқан, ауыл көшерде бошалап кетіп, ботасыз қайтты деді.
Шал Естемеске өнерін салып көрсең қайтеді, нарымыз иіп кетер, қолымнан келсе не сұрасаң да берейін деді. Естемес не сұрасам да бересіз бе деп Жаңылға көз тастады. Шал берем деді. Жаңыл сытылып үйден шығып кетті. Естемес осы күнге дейін жар сүймей келе жатыр едім деді. Шал төмен қарап, ойланып қалды. Өнерің жетсе, тілегіңді бердім деді.
Нар идірген күйінің туылуы
Жаңыл нарды үйге жақынырақ әкеліп байлады. Шал тулақ алып шығып нардың алдына төседі. Естемес нарды шолып өтті. Түйенің ендігі түрі манағы көргенінен бөлек, басын манағы келген жағына бұрып, сонау алыс адырға құрғақ, жансыз көзін қадап қатып қалған. Жаңыл келіп түйенің мойнынан құшақтап, басынан сипады. Естемес көзі тағы да Жаңылға түсті.
Естемес жүгіне беріп, я сәт деп домбыраны қағып-қағып жіберді. Домбыраны қатты қағып, нарды бір елең еткізіп алды да, күйді бастап кетті. Оразымбет манағы тірелген жерінде тағы да тайып құламасаң не қылсын деп сескеніп қалды. Бірақ бұл күдігін тез ұмытты. Күйшінің мына тартысы бөлек еді.
Күй деген де ойдан туады. Қолың қанша жыпылдағанмен, көңілің қуыс болса, күй шықпайды. Жаңағы жарты күй осы жасқа келгенше ойланып-толғанып, түйгенім сияқты көрінеді өзіме.
Естемес күйге елігіп, өзге дүниені ұмытып кетті. Талайдан бері арқаны құрыстатып, кеудені кернеп, булықтырып жүрген нәрсе түйіні шешіліп, әсем сазды күй болып дүниеге келе жатыр. Естемес нарға қарады. Нардың тақырдай қатып қалған қайыс жоны жұмсарып, қан жүгіргендей. Денесі тіршілік дірілі еніп, бір-екі рет қозғалып теңселгендей де болды. Жаңағы қадалған қырқадан басын бері бұрып, үлкен көзі жасқа толып, жаудырап тұр екен.
Күйші осы кезде күй ырғағын баяулатып келіп, ақырын дірілдетіп көтерді де, ботадай боздатып жіберді. Анадан айрылған жас ботаның алғашқы зарлы үні үзіліп-үзіліп шығады.
Аруана осы тұста бір ыңырайды. Естемес оны да домбыраның ішегіне іліп әкетті. Күйші көзі Жаңылға түсті. Қыз нардың емшегін қысып ұстап қатып қалыпты. Нардың желіні тырсиып барады. Сәлден кейін шым-шымдап сүт тамып барады. Күйшінің де көзінен жас тамып кетті. Заманым өткен екен ғой деп аһ ұрып, жалт бұрылды да, ар жағын сен тарт деп саңқ етіп, домбыраны Оразымбетке тастай берді.
Оразымбет домбыраны қағып алып, жалғастырып тарта жөнелгенде, нардың сүті де шелекке сауылдап құйыла берді. Біз қайдан білейік, ел «Нар идірген» күйі осылай туыпты деседі.