Күйші (Жансүгіров)
Өте қысқаша мазмұны
Қамау ауданы, Қараой, 19 ғасыр. Жас күйші Кене ханның ордасына келіп, домбырасын тартты.
Күйші өзінің шеберлігімен барлық жұртты таңғалдырды. Ханның немересі Қарашаш күйшіні өзіне сыйлап алды.
Күйші Қарашаштың отауында тұрып, күн сайын күй тартты. Ханзаданың сұлулығына тәнті болып, оған ғашық болды. Күйші өз сезімін күй арқылы білдірді, ал Қарашаш та оның күйіне құмар болды.
Бір түні күйші Қарашаштың төсегіне жақындады. Ханзада қаһарланып, оны өлімге кесті. Дулат пен Үйсін руларының ақсақалдары Әлімқұлдың баласы Сапақты алып келді. Қарашаш алдаспанды көтеріп, Сапақтың мойнын шапқалы болды, бірақ соңғы сәтте аяды.
Ашылды аспаннан от еткен жарқ-жарқ
Басылды тасқан өзен еткен бұрқ-сарқ.
Па, шіркін, хандығыңа алдияр!- деп,
Майталман бағанағы күлді қарқ-қарқ.
Әлімқұл Қарашаштың билігіне разы болып, Сапақты алып кетті. Қарашаш күйшіні қыстай қалдырды, бірақ күйші енді бұрынғы сылқылдақ күйлерді тартпады. Оның күйі ашу мен бостандыққа деген құмарлықпен толды.
Қарашаш күйшінің өзгергенін байқады. Көктемде ханзада күйшіні босатып жіберді. Күйші еліне қайтып, өз бостандығына арнап «Азат» атты жаңа күй шертті.
Осылайша күйші өз еркіндігіне қол жеткізді, ал оның тартқан күйлері халық арасында мәңгілікке қалды.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары — шартты.
Бөлім 1. Күйші хан ауылында домбыра тартады
Қамаудың хан ауылы қыр жағында орналасты. Ақ орданың бір жағында күйші отырып, домбырасын дүрілдетті. Он саусағы күй қағуға арналғандай еркін қозғалды, тыңдағандардың көңіліне от жағды. Домбырашының бал тамған бармақтары перне басып, маймаң қақты. Күйші қошаметке көңілі тасып, толқынтып тоқсан күйді дүрілдетті, көңілді бірде шымшып, бірде қасты. Екі ішек жүрек жарып көңіл ашып, бірде ойнақ, бірде баяу сыбырласты. Зарлы күй, ащы күй, тәтті күйдің бәрін де лақылдатып төгіп шашты.
Күңіренген бір мұңды күй даланы алды, табиғат тып-тыныш бола қалды. Қырдағы қоян құлан құлақ тігіп, қамыстан жолбарыс та ыңыранды. Күңіреніп «Асанқайғы» күй толғанды, желмая желе жортып жерді шалды. Алатау, Алтай, Арқа, Қыр, Сырды аралап, қоныс таппай күй зарланды.
Бөлім 2. Кене хан күй тыңдап, Абылайды еске алады
Хан орда, хан тағында Кене отырды, күй болып, есіл-дерті ұйып отырды. Қоршаған хан қасында қошаметші, даяшы, төленгіті, би, жендеті болды. Ауылы Бақанастың өлкесінде, Арқадан Алатауға ауған беті болды. Өзінің ордасында батыр Кене домбыраны тарттырып отырды. Қиялы домбырамен сыбырласып жатқандай болды.
Кене ойынан өткен күндер көшіп жатты - Сарыарқа, Көкшетаулар, Жайық, Еділдер. Көк шалғын керегедей желі тартқан, көзінен бұлаң қағып бұйра белдер. Ат сайлап, қылыш қайрап сарбаз ерлер, зеңбірек атанға артқан, найзагерлер жарқылдап сыбызғылы күй тартқандай болды.
Бөлім 3. Күйші Қарашашқа берілген құл болады
Домбыра қарғылады, орғылады, манаурап, тыңдаған жан салбырады. Батырып күймен күнді, көз байлантып, күйшінің күйін сонда қойдырады. Қарашаш ақылы дария, алтын басы, әйелдің ақ сұңқары, ханзадасы болды. Өз басын мың қараға теңгермейтін, Кененің кеңесінде ақылдасы еді.
Қарашаш «Дат!» деді. Кене «Ханыша, не датың бар?» деп сұрады. Қарашаш иілді «Алдияр!» деп хан алдына. «Қамалым, хан данышпан, Кенем - құтым, менің де сыртым бүтін, ішім түтін. Ордадан бұдан артық тілемеймін, бер маған осы адамды басы бүтін» деді. Кене ақырын қыздың басын көтерді, майда сипап қара шашын. Жолбарыс жымың қағып сылқ-сылқ күлді.
«Осы ма сұрағаның, Қарашашым? Қаласа, қалағанын алсын, алсын! Үйсіннің ерулігі болар бізге! Бергенім басы бүтін байлап басын!» деді Кене. Күйші сұп-суық болды көңілі мұз құйғандай. Хан: «Бердім басы бүтін» дегенде, күйші өзіне отырды ешбір нанбай.
Бөлім 4. Күйшінің Қарашаш отауындағы алғашқы түні
Күйшіні ертіп келіп есік ашты, мақпал бау, манат ойған отауына. Алақтап алды-артына назар түсті. Кіргендей болып кетгі бір сарайға, алтын мен жібек жайған базар түсті. Ханыша мынау аппақ сазан түсті, жалыны жанба отынның лау-лау жанып, мажырап үйдің ішін нұр басты.
Ақ отау іші-сырты зер кестелі, бір тозаң тимегендей ел көшкелі. Қазына - жібек, жанат, алтын, күміс, не патша, не хандардың берместері. Үй іші сап-сары ала, жапқан зері, ақ күміс, ауыр тұрман болды. Қадаған бітеу үкі, шым кестелі, түскиіз түрлентіп тұр керегені. Құс мамық, атлас көрпе, шайы жастық, жолбарыс, аю жатқан іргелері болды.
Айрылды күйші есінен қызды көріп,
Кірпігін қақпай қалды көзі төніп.
«Адамның арғымағы осы шығар,
Пендеге бітеді екен мұнша көрік?»
Қара қас, қылаң қабақ, керқұба қыз, қара шаш, алма сағақ, құралай көз. Сырықгай ордадағы сымдай бойы, тал шыбық, қыпша белдің өзі нағыз. Түлкі қыз қызыл алтай, кер марал қыз, ақ қоян, бозша байтал, ақша нар қыз болды. Қымыздай балға ашытқан тәтгі қызға жігіттер сұқтанар еді.
Бөлім 5. Күндер өтеді, күйші ханышаға күй тартады
Осылай өте берді талай күндер, шертілді шер шығарған талай күйлер. Айрылып тоқсан күйден қалды күйші, бір-ақ күй билеп алып күндер, түндер. Пәлен деп бастаса да мынау күйлер, сындырап өзге жаққа саусақ билер. Айналып қыздың күйін қылмыңдатып, қалмайды бастап тартқан күйден сүлдер. Бір-ақ күй - қыз күйігі Қарашаштың, ханыша есін алып есіл жастың.
Күйшінің көңілінен соққан дауыл, лақылдап жүрегінен тасқан тасқын. Шерткені - сандырағы қызға мастың, қызығу алмасына алма ағаштың. Айрылып тоқсан күйдің торабынан, қаңғырған өзге жақга бұл бір қашқын.
Бөлім 6. Қараойдағы Дулат руымен кездесу
Артында келе жатқан орыс барда, аулына Кене ханның қоныс бар ма? Бұл жерде бүгін болса, ертең де жоқ, сақ болып тиетін жау, соғыстарға. Су қатып, сүңгі тұрған боқырауда, беттеді Кенесары Алатауға. Қараойға Дулат жатқан жаппай қонды, жайлы деп осы араны мал қыстауға.
Осы өлке қыбырлаған қалың Дулат, қарсы алды хан келуін улап-шулап. Той қылып, ерулікке бие сойып, қонақ боп хан ауылы жатыр қунап. Топ-топ боп амандасып, құртгай қайнап, ат сыйлап, аруағына атан байлап. Кенені алдиярлап хан көтеріп, ат-тұрман сарбаздарға, сойыс сайлап.
Кісі бар бір белгілі бұ Дулатга, Әлімқұл дейтұғын бір әлді датқа. Ауылы Әлімқұлдың бір мол суат, әйгілі Ұлы жүзде жақын, жатқа. Жағымды жәнеде өзі Қоқан жаққа, мансапты жинап зекет апармаққа. Дулаттың бір түсетін төбесі деп, Кене хан келген жанап осы аруаққа.
Бөлім 7. Кешкі күй. Қарашаштың сезімдері оянады
Жалындап Алатаудың күні батты, босатып күн таласқан жіберді атты. Отаудың оты маздап жағылғанда ханыша «Домбыраны тарт!» деп айтты. Қарашаш тыңдап отыр күйді тәтті, етіне түскен күйші аңыратты. Қыздырған жадыратып оттың өті, албырап алмадай боп қыздың беті болды.
Апырмай, жел боп неге жаралмадым,
Қасына кісі болып бара алмадым.
Жыбырлап ертеңді-кеш аймалақтап,
Бетінен сүймес пе еді самалдарым.
Күйші ойлады: су болсам сылдыр қаққан, ием иіп, жүрер ем денесіне әбден тиіп. Жуынып меніменен жүрмес пе еді, алмас па ем екі беттен шөп-шөп сүйіп. Су болмай, түлкі болсам орман иық, қыз кисе қызылымнан ішік жиып. Жамылтып үстіндегі ішігіндей, құшақтап алсам, әттең, жүрсе киіп.
Келгенде осы араға қиял мұқап, жүйрік ой тоқырады жарға тақап. Қаңғыбас қиялға ерген адасқан күй, сүмеңдеп балдырғандай қақты шоқақ. Ханыша қарай құлды шын таңырқап, үйткені қалған екен күй байырқап. Тізгінін қайта жинап, қамшы басып, жөнелді жазған жүйрік қайта шырқап.
Бөлім 8. Таңғы жанжал. Қарашаш ашуланады
Бір кезде қыз төсегі сылдыр етгі, жатқан қыз кірпік қақпай, қыбыр етгі. Келді де қыз қасына бір көлеңке ақырын «Ханыша!..» деп сыбыр етті. Аю қыз ашуланып бұрқ-сарқ етті, наркескен қыз қолында жарқ-жұрқ етті. Кім өліп, кім қалғаны мағлұм емес, әйтеуір үй есігі сарт-сұрт етті.
Бұрқырап ашық аспан кетгі қайнап, найзағай шатыр-шұтыр, нөсерді айдап, дауылдап жер сілкініп, тау күрсініп, боп кетті қап-қараңғы көзді байлап. Сарбаздар сайлап мініп өңкей саңлак, зеңбірек күрс-күрс атқан, гу-гу сайғақ. Күйшінің басы айналып кетті осылай, қалтырап, қалды сорлы тілін шайнап.
Бөлім 9. Қарашаш Сапақты талап етеді
Манаурап шырт ұйқыда жатқан ауыл, у-шу боп оянысты, кетгі кернеп. Жиылып тұр отауда өңшең жендет, қайнап тұр Қарашаштың кегі кернеп. Сыйғызып бір қауызға жанның бәрін «Әлгіні тез қолыма ұстап бер!» деп. Қарашаш айтты: «Тауып бер өз қолыма жазалыны! Таныдым - Әлімқұлдың шолжақ ұлы. Қыл мойнын өз қолыммен қиып алам! Бітеді сонда оның таза құны!»
Қалтырап иман айтып күйші тұрды, қысылып маңдайынан тер сыпырды. Сапағы Әлімқұлдың деген кезде «Үһ!» деп, күйші байғұс жан шақырды.
Бөлім 10. Әлімқұл мен аксакалдардың кеңесі
Таң көркем күзді күнгі қырдан атқан, тас емес қара қатқақ, құмдар қатқан. Ауылы Кене ханның өре тұрған, өргізген бәрін қойдай қыз антұрған. Ауылдың алдындағы бір төбеге жиылып жатыр адам ойдан, қырдан. Бір дауыс осы таңда саңқылдаған, мысық боп бұл дауысты жан тыңдаған. Иіріп бір шыбықпен жүр Қарашаш, астында ақбоз атпен жарқылдаған.
Сұлтанның сүйегіне лайық па,
Ханзада қалай шыдар бұл қорлыққа?
Абылайдың жасыды ма асыл қаны,
Осы ма хан ауылының шашылғаны?
Шабындар, жылдам, Үйсін, Дулатгы тез келсін пәлен датқа, түгенше би! Ауылы жай түскендей Әлімқұлдың, басына дулаттардың түсті-ау бір күй. Нән, ноян, жуан, жүйрік, сандақ ылғи жиналды Әлімқұлға датқа мен би. Үйсіннің өңшең, құсы ұшып жетті - тау бүркіт, күшігендер, мықи, қырғи.
Бөлім 11. Сапақты әкелу. Қарашаш оны кешіреді
Салбырап Дулат, Үйсін сақалдары, төбеде тұрған қолға тақау барды. Қарашаш деді: «Ізіңмен бәрің де қайт, әділ кел, Әлімқұлға болмай мият. Сияңды Сапақ, итің кірді үйіме, алып кел айыпкерді, алдыма тарт! Десеңдер, шабылмасын ауылыңды, құрбан қыл ел бүлдірген сұм құлыңды. Көзіме кешіктірмей көрсет менің албасты, қызға келгіш, мұңғылыңды!»
Алдияр, бас, тақсырлап - шулай-шулай, тентекті табамыз деп болса мұндай, жығылды жапырыла желден соққан сықылды өңшең Үйсін - сасыр қурай. Мойнына су төгіліп билер талай, болар деп бұл сұмдықтың арты қалай. Ұйлыққан сең үстінде қойдай қорқып, Дулатгар қайтгы ізімен кейін қарай.
Күн өрлеп, тауға мініп, сәске болды, жалақтап, жауды қайда дескен қолды. Есітіп шорт қайырған сертін соңғы, Дулат тез тентегімен келмек болды. Дедектеп келе жатыр сорлы Сапақ, азамат әлде айыпты? Әлде нахақ. Қыл шылбыр мойынында қылқындырып, өзі жоқ, көлеңкесі қақақ-қақақ!
Бөлім 12. Әлімқұлмен татулық орнайды
Сол кезде ханышаның дауысы сарт: жетеле, жексұрынды алдыма тарт! Дегенде қызға ұсынды қанды мойын, алдаспан қыз қолында еткенде жарқ. Көздері көрген көптің еткенде жалт, қан басты жерді-көкті қып-қызыл нарт. Көк құлап, жер жарылып, тасыды қан, «Алла!» деп көзін жұмды Әлімқұл қарт.
Ашылды аспаннан от еткен жарқ-жарқ, басылды тасқан өзен еткен бұрқ-сарқ. Ақбоз ат жалт-жалт басып келді көпке, ханыша тұрды сөйлеп би мен бекке: «Баласы Ұлы жүздің, разымын, түспедің бірің ара бұл тентекке! Сәлем айт Әлімқұлдай датқа-бекке! Болмаған арашашы мұндай итке. Аруағы Абылайдың болды разы, Әлімқұл өзі қылған бұл билікке.»
Бөлім 13. Кешкі күй тыңдау. Ескі күйлер оралады
Көлеңке шықты асқарға, шұбар тауға, жылқыдай жатгы жусап тұман тауда. Ақбоз ат белдеудегі күн таласып, шыралжын шырт-шырт етіп жанды отауда. Жамылған жанат ішік қыз отауда. Жұп-жуас, ілініп тұр алдаспан да. Жалыны жанба отынның лау-лау жанып, мажырап үйдің ішін нұр басқанда.
Қыздырған жадыратып оттың өті, албырап алмадай боп қыздың беті. «Е, күйшім, домбыраңды ал!» деген кезде, күйлердің ағытылар келді реті. Қаққан қол домбыраға жып-жып етті, құлдырап күймен бірге өзі кетті. Енеден екі туған жазған күйші, еңіретіп естілмеген күйге шертті.
Күй алды Бақанастың қара өзегін,
Дауылдай бұрқыратып ебелегін.
Қара жер қалқып барып қата қалды,
Саймақтың суырғанда «Сары өзенін».
Тартылды тәтгі күйлер алуан-алуан «Тәттімбет», «Кенже қара», «Тойтан салған» «Атылған аққу», «Күйген», «Суға кеткен», тартылды талай сарын, талай арман. Маймаңдап маймыл саусақ балы тамған, тартылмай күй болмады мұнан қалған. Жамбасқа таразы, үркер ауып түсіп, болыпты мезгіл міне таңға таман.
Домбыра қарғылады, орғылады,
Манаурап, тыңдаған жан салбырады.
Батырып күймен күнді, көз байлантып,
Күйшінің күйін сонда қойдырады.
Бөлім 14. Күйшінің жаңа күйлері. Бостандыққа құмарлық
Бастады жаңа сарынды осындай күй, сескеніп қыз түрінен шошыған күй. Күйшінің кенін шайқап, көзін ашты, жаңа жел, жаңа тасқын - жосыған күй. Айықты қызға мас боп жынданған күй, босанды байлауынан шырмалған күй. Сілкініп Алатауды, жерді жарған, саңқылдап соқты сексен қырланған күй.
Адамның азат басы дәулет екен,
Өзінде ердің еркі - сәулет екен.
Қақпанын хан Кененің келіп бастым,
Құрылған маған арнап нәубет екен.
Осындай сарындармен күй кіжінді, кіжінген күйдің тілін қыз да ұғынды. Ысқырған домбырада жылан күйден сұп-суық қыз жүрекке мұз құйылды. Бұрынғы сылқылдақ күй тәтті тілді, айналды ашу шеккен күйге зілді. От сөнді, қыз бойынан қызу кетіп, тырс етіп махаббаттың жібі үзілді.
Бөлім 15. Қарашаштың ойы өзгереді
Сонымен айлар туып, күндер батгы, қолында ханышаның күйші жатты. Тарттырды ертеңді-кеш талай күйді, күшеніп күйші сорлы күйлер тартгы. Жеңілді қыз жүрегі, ақыл жеңді, қызарды, қыздың беті тағы өзгерді. «Тастама домбыраңды, күйді ұмытпа, тарта жүр сонау тартқан сергелдеңді!»
Бөлім 16. Қыс өтеді. Қарашаш босату туралы шешім қабылдайды
Ханыша өз қолымен құйып беріп, сапырып сары майға құрт ішкізді. Астына Сапақ сұрдай ат мінгізді, қош айтып ықыласпен ой білгізді. Беліне домбырасын қыстырып ап, «Уһ!» деп, ел қайдалап күйші сызды. Артына бір қайрылып қарап еді, көрінбей хан ауылы қала берді.
Бөлім 17. Күйші босатылып, еліне қайтады
Ашылып айналадан қара тұман, нұрланып дүние кеңіп сала берді. Сонымен хан аулынан күйші кетті, тартатын тоқсан күйді Үйсін кетті. Аулынан Кене ханның ұзағанда Сапақ сұр cap даланы дүрсілдетті. Күйшімен тоқсан тарау күй де кетті. Сары Үйсін Сапақ сұрмен үйге жетті. Келген соң аман-есен ауылына арманды «Азат» дейтін бір күй шертті.
Сонымен хан аулынан күйші кетті,
Тартатын тоқсан күйді Үйсін кетті.
Аулынан Кене ханның ұзағанда
Сапақ сұр cap даланы дүрсілдетті.