Крейцер сонатасы (Толстой)
Өте қысқа мазмұны
Қалааралық пойыз, Ресей империясы, шамамен XIX ғасырдың соңы. Бір купеде бірнеше жолаушы некеге қатысты әңгіме өрбітіп отырғанда, осы купеде отырған бұрын үндемеген Позднышев есімді ер адам әңгімеге араласты.
Позднышев некеге, махаббатқа және қоғамдағы әйел рөлінің бұрмаланғанына қатысты ащы сын айтты. Ол жас шағында сезімге берілген өмір салтын ұстанғаны туралы және мұның қалыпты саналатыны жайлы баяндады. Отыз жасында ол бір қызға үйленді, алайда бұл некеде тек тән ләззатына негізделген құмарлық үстемдік етті.
Бастапқыда бал айының өзі көңілсіз, жиіркенішті өткеніне Позднышев таң қалды. Уақыт өте келе жұбайлардың арасында қақтығыстар жиілеп, ол негізсіз қызғанышпен әйелімен жиі ұрсысып қалып жүрді. Әсіресе, әйелі фортепианода ойнауға қызығып, өнерлі музыкант Трухачевский келгенде қызғанышы күшейді.
Бір күні Позднышев үйден іссапарға шыққанда, әйелінің музыкантпен кездескенін хабарлаған хат алды. Қызғаныш пен күдік Позднышевті мазалап, ол күтпеген уақытта үйіне оралды. Кеште әйелінің жанында отырған Трухачевскийді көруі оның қызғанышын одан сайын өршітіп, әйелімен арада үлкен жанжал туғызды.
Ашу кернеген Позднышев қанжар алып, әйеліне тап берді. Осы сәт оның есінде анық сақталды:
"Қанжарымның жалпақ іштартпаға, тағы бірдемеге тіреліп, сәл ғана тұтқырланғаны, сонан соң жұмсақ бірдемеге кірш етіп еніп кеткені анық сезіліп тұрды да, есімде бәрі ап-айқын сақталыпты."
Әйелі ауыр жарақаттан қаза тауып, Позднышев сотқа тартылды. Бірақ сот оны әйелінің опасыздығы үшін ақтап шықты. Кейін Позднышев жасаған ісіне қатты өкінді, балаларынан айырылып жалғыздыққа ұшырады.
Егжей-тегжейлі мазмұндама
Тарауларға бөлу редакциялық.
Пойыздағы кездесу және Позднышевтің өзін таныстыруы
Көктемнің аласапыран кезінде ұзақ жолаушылық пойызда бірнеше жолаушы бір купеде кездесті. Олардың арасында бір ханым, адвокат және басқа да жолаушылар болды. Әңгіме барысында неке, махаббат және ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас туралы пікірталас туды.
Пікірталас кезінде бір көпес ерлі-зайыптылық өмірде әйел адам күйеуінен қорқуы керек деген пікір айтты. Осы кезде бұрын үндемей отырған, бурыл шашты, жайнаң көзді, тәпелтек мырза әңгімеге араласып, неке мен махаббат туралы өз көзқарасын айта бастады.
Жолаушылардың көбі кеткен соң, бұл мырза баяндаушыға өзінің Позднышев екенін, өз әйелін өлтіргенін және сол үшін сотталғанын айтты. Позднышев өз тарихын айтуға келісті.
Позднышевтің неке, махаббат және қоғам туралы көзқарастары
Позднышев өз әңгімесін қоғамдағы жыныстық қатынастар мен неке туралы көзқарастарын айтудан бастады. Ол қазіргі қоғамда жыныстық қатынастар бұрмаланып, адамдар махаббат деп атайтын нәрсе шын мәнінде тек қана тән құмарлығы екенін айтты.
"Өзіміз айтатын ең асқақ, ең аяулы махаббат - адамгершілік қасиеттерге емес, тән жақындығына және бұрымның қалай өрілуіне, көйлектің түс - түрімен тігіміне байланысты екенін біздер, еркектер мүлде білмейміз..."
Ол әйелдердің қоғамдағы жағдайы туралы айтып, оларды еркектер тек құмар қандыру құралы ретінде пайдаланатынын атап өтті. Позднышев әйелдерді білім алуға, курстарға жіберу олардың жағдайын өзгертпейтінін, өйткені қоғамның оларға деген көзқарасы өзгермейтінін айтты.
Позднышев музыканың адамға әсері туралы да айтты. Оның пікірінше, музыка адамның сезіміне қатты әсер етеді, бірақ оны қалай бағыттау керектігін көрсетпейді. Сондықтан музыка қауіпті құрал болуы мүмкін.
"Музыка мені музыка жазған адамның сол музыка жазғандағы жан дүниесінің жағдайына айна қатесіз түсіреді. Менің онымен жан-тәнім бірігіп кетіп, болмыстың бір жағдайынан екінші біріне ауысып тарта берем..."
Позднышев қоғамдағы жыныстық қатынастар туралы айта келе, өзінің жастық шағында зинақорлықпен өмір сүргенін, бұны қалыпты жағдай деп санағанын мойындады. Ол қоғамда бұл мәселе бойынша екіжүзділік бар екенін атап өтті - бір жағынан, зинақорлық айыпталады, екінші жағынан, оған жағдай жасалады.
"Біле - білсеңіз, әйелге ынтыға қарадым дегенше, ол адам пиғылында зынданға батып та бітеді". (Матфейдін. V, 28).
Позднышев қоғамдағы неке туралы түсініктің бұрмаланғанын айтты. Оның пікірінше, некенің мақсаты тек қана тән ләззатын қанағаттандыру болып қалған, ал адамгершілік жағы ұмытылған. Ол некеге тұру процесін де сынға алды, оны қақпан құру және қыздарды сату деп сипаттады.
Позднышевтің жастық шағы, үйленуі және әйелімен алғашқы қарым-қатынасы
Позднышев өзінің үйленгенге дейінгі өмірі туралы айтты. Ол университет бітірген, ақсүйек отбасынан шыққан, жақсы тәрбие алған жас жігіт болды. Бірақ, өз замандастары сияқты, ол да зинақорлықпен өмір сүрді және бұны қалыпты жағдай деп санады.
"Сөйтіп мен отыз жасқа дейін солай өмір сүрдім, әйел алуды нағыз парасатты, кіршіксіз таза тұрмыс құру арманын ешқашан естен шығарғаным жоқ, - сол мақсатпен қолайлы қыз болса қарастыра жүрдім..."
Отыз жасқа келгенде, ол Пенза помещигінің қызымен танысты. Бір кеште қайықпен серуендеп жүргенде, ол қызға ғашық болып қалды. Шындығында, оның сезімі нағыз махаббат емес, тек қана сыртқы тартымдылыққа негізделген құмарлық болды.
Позднышев қызға құда түсіп, үйленді. Ол өзін адал күйеу болам деп санады, бірақ шын мәнінде оның әйеліне деген қатынасы тек қана тән ләззатына негізделген еді. Ол өзінің күнделігін әйеліне оқуға берді, онда оның бұрынғы зинақорлық өмірі туралы жазылған болатын.
Олардың некесінің алғашқы кезеңі - "бал айы" - Позднышевтің айтуынша, көңілсіз және жиіркенішті болды. Ол бұл кезеңді шылым тартуды жаңа үйренген кездегі жағдаймен салыстырды - адам жүрегі айнып, құсқысы келсе де, рақаттанып тұрған түр көрсетеді.
"Жұрт қатарлы мен де үйлендім, мақтаулы бал айы да басталды. Атының өзі қандай оңбаған! Қолайсыз, ұят, жиренішті, өкінішті және ең бастысы, көңілсіз, тіпті бар ғой, көңілсіз!"
Бірақ көп ұзамай олардың арасында алғашқы жанжалдар басталды. Позднышев бұл жанжалдардың себебін түсіндіре алмады, бірақ олар жиі қайталанып тұрды. Әр жанжалдан кейін олар татуласатын, бірақ бір-біріне деген өшпенділік жүректерінде қалып қоятын.
Олардың некесінің нашарлауы
Позднышев әйелімен арасындағы қарым-қатынастың уақыт өте келе нашарлағанын айтты. Олардың арасындағы жанжалдар жиілеп, күшейе түсті. Позднышев әйелін қызғана бастады, бірақ бұл қызғаныш нақты себептерге негізделмеген еді.
Олардың бірінші баласы туғаннан кейін, дәрігерлер әйеліне бала емізуге тыйым салды. Бұл Позднышевтің қызғанышын одан әрі күшейтті, өйткені ол әйелінің аналық міндетінен бас тартқанын көріп, оның жұбайлық міндетінен де бас тартуы мүмкін деп қорықты.
Позднышев дәрігерлерге деген өшпенділігін білдірді, оларды әйелдерді бұзуға және отбасылық өмірге араласуға айыптады. Ол әйелінің кейінгі балаларын өзі емізгенін, бірақ бұл олардың қарым-қатынасын жақсартпағанын айтты.
Позднышев балалардың олардың өміріне қуаныш әкелудің орнына, жанжалдарының себебіне айналғанын айтты. Олар балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша келісе алмады және әрқайсысы балаларды өз жағына тартуға тырысты.
Уақыт өте келе, Позднышевтің әйелі балалардан гөрі өзіне көбірек көңіл бөле бастады. Ол сұлулығын күтіп, фортепианода ойнауды қайта бастады. Бұл Позднышевтің қызғанышын одан әрі күшейтті.
Музыкант Трухачевскийдің келуі
Бір күні олардың үйіне скрипкашы Трухачевский келді. Ол Позднышевтің әкесімен көрші болған помещиктің ұлы еді. Трухачевский Парижде консерваторияда оқып, скрипкашы болған.
Позднышев Трухачевскийді бірінші кездескен сәттен ұнатпады, бірақ оны әйелімен таныстырды. Әйелі мен Трухачевский музыка туралы әңгімелесіп, бірге ойнауға келісті. Позднышев олардың арасындағы қарым-қатынасты бақылап, қызғаныш сезіне бастады.
Позднышев Трухачевскийді үйіне шақырып, әйелімен бірге музыка ойнауын сұрады. Ол өзінің қызғанышын жеңгісі келді, бірақ бұл сезім барған сайын күшейе түсті. Трухачевский келіп, олар Бетховеннің "Крейцер сонатасын" ойнады.
Музыканың әсерінен Позднышев өзін ерекше сезінді. Ол музыка адамның жан дүниесіне әсер етіп, оны басқа бір күйге түсіретінін сезінді. Сол кеште ол әйелінің ерекше сұлу және құмарлы болғанын байқады.
Кеш аяқталғаннан кейін, Трухачевский кетіп, Позднышев әйелімен бірге қалды. Ол әйелінің мінез-құлқын бақылап, оның Трухачевскийге қызығушылық танытқанын сезді. Бірақ ол өзінің қызғанышын жеңіп, бұл сезімді жоққа шығаруға тырысты.
Екі күннен кейін Позднышев іссапарға кетті. Кетер алдында ол әйелімен қоштасып, көңілді көңіл-күйде болды. Ол әйелінің Трухачевскиймен қарым-қатынасы туралы ойламауға тырысты.
Күшейе түскен қызғаныш пен күдік
Іссапарда жүргенде, Позднышев әйелінен хат алды. Хатта әйелі Трухачевскийдің келіп кеткенін, нота әкелгенін және тағы да келіп, бірге музыка ойнауға рұқсат сұрағанын, бірақ өзінің қарсы болғанын жазыпты.
Бұл хат Позднышевтің қызғанышын қайта оятты. Ол әйелінің Трухачевскиймен қарым-қатынасы туралы түрлі ойларға берілді. Оның қиялында әйелі мен Трухачевскийдің арасындағы жақындық туралы түрлі көріністер пайда болды.
"Ерлі-зайыпты өмір сүрген кезімде менің көкірегімде қызғаныш азабы бір сәт те толастаған жоқ. Қасіреттің үлкені - дерексіздік, күдік, екі ойлылық, әйелімді сүю керек пе, жек көру керек пе, - соны білмеу екен."
Позднышев өзінің күдіктерінен арыла алмай, үйіне қайтуға шешім қабылдады. Ол пойызда отырып, әйелі мен Трухачевский туралы ойлаудан бас тарта алмады. Оның ойында түрлі қорқынышты көріністер пайда болды.
Позднышев үйіне күтпеген уақытта, түнгі сағат он екіде келді. Ол есік алдында Трухачевскийдің шинелін көріп, өзінің күдіктері расталғанын сезінді. Ол үйге кіріп, малайы Егордан кім бар екенін сұрады.
Егор Трухачевскийдің келгенін айтты. Позднышев оны вокзалға жіберіп, өзі үйде қалды. Ол әйелі мен Трухачевскийдің қонақ бөлмесінде екенін білді және оларды бақылауға шешім қабылдады.
"Қызғаншақтарға азапты ең көп көрсететіні - жоғары қауымның белгілі қағидалары, ол бойынша еркек пен әйелдің өте тығыз, өте қауіпті жақындасуына да рұқсат беріледі."
Позднышевтің үйіне оралуы және кісі өлтіруі
Позднышев балалар бөлмесі арқылы қонақ бөлмеге барды. Ол әйелі мен Трухачевскийдің музыка ойнап отырғанын көрді. Оларды көргенде, Позднышевтің ашуы келіп, қызғаныш сезімі күшейе түсті.
Позднышев бөлмеге кіргенде, әйелі мен Трухачевский оны көріп, қорқып қалды. Трухачевский өзін сабырлы ұстауға тырысып, олардың тек қана музыка ойнап отырғанын айтты. Бірақ Позднышев оларға сенбеді.
Трухачевский тез арада кетіп қалды, ал Позднышев әйелімен жалғыз қалды. Олардың арасында жанжал басталды. Позднышев әйелін айыптап, ол қарсылық білдірді. Жанжал барысында Позднышев әйеліне қол көтеріп, оны ұрды.
Позднышев кабинетіне барып, қанжарын алды. Ол әйелінің қасына қайтып келіп, оны өлтіруге шешім қабылдады. Ол әйелін жүрек тұсынан қанжармен ұрды. Әйелі қатты жараланып, қан жоғалтты.
Позднышев өз әрекетінен қорқып кетті, бірақ енді кеш болды. Ол әйелінің жанында отырып, оның өлімін күтті. Әйелі ауыр жараланған күйінде Позднышевке өшпенділікпен қарап, оны айыптады.
"Дегеніңе жеттің, өлтірдің... Балаларды... Бәрібір мен саған... бермеймін. Мынау (оның апасы) алады... Ақылға кел! Мұның не? Не болды саған? Ештеме де болған жоқ, ештеме, ештеме... Ант етем!"
Салдары мен Позднышевтің ой-толғаныстары
Позднышевтің әйелі сол күні түске қарай қайтыс болды. Позднышевті тұтқындап, абақтыға жапты. Ол он бір ай бойы сот күтіп отырды. Сотта оны әйелінің көзіне шөп салғаны үшін өлтірді деп ақтап шығарды.
Позднышев өз балаларынан айырылды. Оларды әйелінің балдызы мен ағасы алып қойды. Позднышев оларға бүкіл дүние-мүлкін берді, бірақ балаларын қайтара алмады.
Позднышев өз әрекетіне өкінді. Ол әйелінің табытта жатқанын көргенде ғана өзінің не істегенін түсінді. Ол өзін кінәлі сезініп, өз әрекетінен ұялды.
"Өзімнің не істегенімді оның әлі дидарын көргенде ғана бір - ақ түсіндім. Оны өзім өлтіргенімді, кеше ғана сап-сау жүріп жүрген, жып-жылы ол бүгін менің қырсығымнан ешбір қимылсыз, мұп - мұздай балауызға айналғанын..."
Позднышев өз тарихын айтып болғаннан кейін, баяндаушы өз станциясына жеткенде одан қоштасты. Позднышев оған кешірім сұрап, өзінің оңтүстіктегі үйіне қайтып бара жатқанын айтты.