Керқұла атты Кендебай
Өте қысқаша мазмұны
Ерте заманда, Қаратаудың ойында, Қарасудың бойында Қазанқап деген кедей өмір сүріпті. Оның әйелі жүкті болып, тоғыз ай, тоғыз күннен кейін ұл туыпты. Баласына Кендебай деп ат қойыпты.
Кендебай алты жылда жігіт болып, өте күшті мерген болып өсіпті. Бір күні аң аулап жүріп, көкжал бөріден биені құтқарып, оның құлынын алып қайтыпты. Құлын алты айда керқұла түсті ат болып шығыпты. Кендебай Керқұланы мініп, аң аулап, елге қайырымдылық жасап жүріпті.
Бір күні Кендебай жылап жүрген Мергенбай батырдың жалғыз баласына кездесіпті. Бала әкесі мен шешесінің жау қолына түскенін айтыпты. Кендебай оларды іздеп табуға уәде беріпті. Қойшылардың қасында үш күн тұрған кезде, алты аққу баланы қағып жығып кетіпті. Үшінші күні Кендебай өзі қозы бағып шығып, аққулардың біреуінің алтын кебісін ұстап алыпты.
Кендебай Мергенбай батырды іздеп, адам перісінің ханы тұратын аралға барыпты. Ол жерде сиыр бағушы болып қалып, ханның қара биесінің құлындауын күзетіпті. Аспаннан бұлт келіп құлынды алып кетіпті, бірақ Кендебай оның алтын құйрығын жұлып алыпты. Хан Кендебайға құсты да, құлынды да іздеп табуды тапсырыпты.
Кендебай Керқұла аттың қанжығасындағы қоржынын алып келіп, арыстанның азуын, кемпірдің басын, жеті басты дәудің көздерін ханның алдына төгіп тастайды. Хан разы болып, зынданда жатқан Мергенбай батырды... азат етеді.
Хан Кендебайға кіші қызын беріп, отыз күн той жасап, көп сыйлықтар беріп, еліне аттандырыпты. Кендебай елдің малын қайтарып, Мергенбай батырды баласына қосып, ата-анасымен қауышыпты. Ел Керқұла атты Кендебай батырдың елі болып атаныпты.
Толық мазмұны
Ертегіні бөлімдерге бөлу шартты.
Кендебайдың туылуы мен қуаты; Керқұла атты табу
Ерте заманда Қаратаудың ойында, Қарасудың бойында Қазанқап деген кедей өмір сүрді. Ол құс атып күн көріп, әйелі ау тоқып, жамау жамап жүрді. Бір күні әйелі жүкті болып, тоғыз ай, тоғыз күннен кейін торсық шеке, аппақ ұл тауды. Олар баласына Кендебай деп ат қойды.
Бала ерекше қарқынмен өсті – алты күнде күліп, алпыс күнде жүріп, алты жылда жігіт болды.
Кендебай ай сайын емес, күн сайын өсіпті... алты жылда жігіт болыпты. Сондай күшті болыпты... шыңырау құдыққа құлаған атандарды жалғыз тартып шығара беріпті.
Ол алысқанын алып ұрып, күрескенін жығып, аң аулап әкесіне көмектесіп, құлан алып, құралайдың көзінен тигізген мерген болды.
Жетім баламен кездесу және алты аққудың құпиясы
Бір күні Кендебай аң аулап жүріп, Қаратаудың ойында терең құздың бойында арыстандай көкжал бөрінің биені жарып жатқанын көрді. Ол бөріні құйрығынан ұстап алып, лақтырып өлтірді. Биенің қарнын жарып, құлынын суырып алды. Құлынды үйіне алып қайтып, құланның сүтімен асырады. Құлын тез өсіп, алты айда алты кез ат болды. Аттың түсі керқұла болды.
Кендебай Керқұланы үйретіп мініп, аң аулады.
Керқұла қуса жетіп, қашса құтылатын, аузымен құс тістеген ерен жүйрік болыпты. Кендебай Керқұланы құстай ұшырып... қаша жөнелген құланды көзді ашып-жұмғанша қуып жетіп, құйрығынан ұстайтын болыпты.
Кендебай қайырымды болып, жылағанды жұбатып, табысына бүкіл ел ортақ болды. Ол батыр атанып, әлемге аян болды. Бір күні Кендебай аң аулап жүріп, қозысын бағып жүрген еңіреп жылап тұрған балаға кездесті. Баланың басы таз, киімі өрім-өрім еді.
Бала өзін Мергенбай деген батырдың жалғыз баласы деп таныстырды. Ол алтыға шыққан еді. Төрт жыл бұрын жау елдерін шауып, малдарын айдап кетіпті. Әкесі алып ұйқылы батыр болатын, алты күн қатарынан ұйықтайтын. Жау әкесін ұйқыда жатқанда байлап әкетіпті, шешесін өлтіріпті. Кендебай баланың әке-шешесін іздеп тауып беруге уәде берді.
Ханның еліне саяхат және құлындар туралы құпияны ашу
Бала оны қойшылардың қасына шақырды. Кендебай екі-үш күн жатып тынығуға келісті. Кешке қозышы бала кешігіп келді, ішінің ауырғанын айтты. Екінші күні де бала кешікті. Кендебай іздеп барып, талып жатқан баланы тауып алды. Бала айтты: күн батқан кезде алты аққу төбесінен айналып ұшып, Кендебай сал мұнда ма, Керқұла аты қолда ма деп сұрайды екен.
Кендебай сал мен едім,
Керқұла атым қолда еді.
Бауда нұрым балқиды,
Балақ жүнім шалқиды, -
деп жауап беремін. Олар мені қанаттарымен қағып, жығып кетеді. Мен талып түсем, - деп жауап береді.
Үшінші күні Кендебай баланың киімін киіп, қозыны бағуға шықты. Күн батқанда алты аққу келіп, сұрақ қойды. Кендебай жауап берді де, аққулар оны қағып, сабай бастады. Кендебай біреуінің аяғынан ұстай алды, қолында алтын кебіс қалды. Кендебай үйіне қайтып, ата-анасына бір жылдық азық дайындап беріп, сауыт-сайманын киініп, жау-жарағын асынып, баяғы жетім баланың әке-шешесін іздеуге шықты.
Алтын құйрықты құлындарды іздеу; үш қауіпті жеңу
Керқұла ат құстай ұшып, айлық жерді алты-ақ аттады. Бір жерлерге келгенде аспанмен тірескен биік тау көрінді. Таудың етегінде Керқұла атқа тіл біткен сияқты сөйлеп, Кендебайға жол көрсетті.
Достым Кендебай, іздеген жоғың алыста емес. Біреуі емес, екеуі де осыдан табылады... Сенің қолтығыңдағы алтын кебіс осы хан қызының кебісі. Баяғы қойшы баланың әке-шешесі де осы ханның қолында.
Ат айтты: әке-шешесі терең зынданда жатыр, зынданның кілті алпыс өзен құйылған дарияның түбінде. Таудың арғы беткейінде сиыр бағып жүрген адам бар, ол ханның құлы. Кендебай сол адамға барып, оның киімін киіп, өзі сиырды бағып қалуы керек. Керқұла ат өзін қоя беруді, керек болса құйрықтан алған қылды тұтатуды бұйырды. Кендебай Керқұла аттың айтқанын істеді. Малшыны азат етіп, оның киімін киіп, сиырды бағып қалды.
Кешке сиырларды суға өткізгенде, олар суға түспеді. Кендебай сиырларды сирағынан ұстап алып, бір-бірлеп лақтыра бастады. Сиырлар өзеннің ортасындағы аралға түсіп жатты. Ханның кіші қызы көріп тұрып, неге «Айрылғырдың суы айрыл» деп айтпайсың деп айғай салды. Кендебай айтқанда, өзеннің суы екіге айырылып, ортадан жол ашылды.
Бір күні хан екі баласын шақырып, қара биені күзетуді бұйырды. Бие тоғызыншы рет құлындайды, бірақ құлын түнде жоғалып кетеді. Кендебай жасырынып барып отырды. Ханның балалары ұйықтап қалды. Таң біліне берген кезде бие алтын құйрықты, құндыз жүнді арғымақ құлын туды. Аспаннан бұлт түйіліп келіп, құлынды көтеріп ала жөнелді. Кендебай құйрықтан ұстай алды, қолында алтын құйрық қалды. Ертеңіне хан балаларынан не көргендерін сұрады. Олар ештеңе болмады деп жауап берді.
Ханның соңғы талаптары; Мергенбайды азат ету және үйлену
Кендебай кіріп келіп, шындықты айтты. Хан құйрықты талап етті, Кендебай оны қойнынан суырып алғанда, үйдің іші жап-жарық болды. Хан үшеуіне құсты да, құлынды да тауып келуді бұйырды. Кендебай құйрықтың қылын тұтатты, Керқұла ат жетіп келді. Ат айтты: анау от дариясы, баратын жер сол дарияның ар жағында, көзін жұмып, аш дегенше ашпа. Кендебай көзін жұмды. Ұзақ уақыттан кейін ат көзін ашуды бұйырды. Олар дарияның ортасындағы аралға келіп түсті. Алтын құйрықты сегіз құлын, құйрығы жоқ бір құлын алтын науадан су ішіп тұр еді. Керқұла ат түсіндірді: аспанмен тірескен бәйтеректің басында самұрық құстың ұясы бар, ол азық іздеуге кетіпті, алты сағатта алты айлық жол алу керек. Кендебай алтын науаны алдына өңгеріп, құлындар соңынан ерді. Жолда үш бөгет бар: жеті басты дәу, ақырған арыстан, жәдігөй кемпір.
Алдарынан үлкен тау көрінді, бұл жеті басты дәу еді. Кендебай жүз батпан шоқпарын алып, дәуге қарсы шабып, жеті рет соққанда жеті басы бірдей ұшып кетіп, дәу құлады. Кендебай дәудың көзін ойып алды. Содан кейін арыстанның ақырған дауысы естілді. Кендебай жаяу жүріп, арыстанның лебіне тартылды. Алмас қылышты көлденең ұстай қойғанда, қылыш арыстанды екі бөліп, Кендебайды ар жағына түсірді. Ол арыстанның азуын қағып алды. Жер дүниені қап-қара тұман басты. Сылаңдаған сұлу қыз шыға келіп, ордасына шақырды. Бұл жәдігөй кемпір еді. Кендебай алмас қылышын сермеп кетті, от жарқ ете түсті, дүниені тұман басты. Тұман ашылғанда қыздың орнында екі бөлінген кемпір жатты. Кендебай кемпірдің басын кесіп алды.
Кендебай тынығып, кемпірдің қазынасын жинап алып, құлындарды ертіп, аман-есен ханның үйіне жетті. Хан қуанып үлкен той жасады. Кендебай өзін таныстырып, екі жоғын айтты: батырды босатып әкету және алтын кебісті табыс ету. Хан Мергенбай батыр мен әйелі қолда екенін мойындады. Оларды босату үшін жеті басты дәуді, ақырған арыстанды, жалмауыз кемпірді өлтіріп, бастарын алып келу керек деді. Кендебай қоржынынан арыстанның азуын, кемпірдің басын, жеті басты дәудың көздерін ханның алдына төгіп тастады.
Хан разы болып, Мергенбай батырды, оның әйелін, басқа адамдарды азат етті. Малын қайтарып берді. Кіші қызын Кендебайға қосып, отыз күн ойын, қырық күн тойын істеп, көп сыйлықтар беріп, Кендебайды еліне аттандырды.
Кендебай елдің малын айдап келіп, иелеріне табыс етті. Мергенбай баласына қосылып, бала қуанды. Баласына қосылып, ата-ана қуанды. Үлкен той істелді. Кендебай тұрғанда елге батып ешбір жау тие алмады. Бұл ел Керқұла атты Кендебай батырдың елі болып атанды.