Кенесары – Наурызбай (Нысанбай)
Өте қысқаша мазмұны
Кенесары хан қырғыздармен соғысып, олардың қамалдарын бұзуға шешім қабылдады.
Алатаудың асуларында қырғыздар бекініп алған еді. Кенесары сегіз мың әскермен келіп, асудан өте алмай қиналды. Сол кезде Наурызбай батыр отыз жігітпен тау басындағы қамалға кіріп, қырғыздардың бекінісін бұзды.
Наурызбай кірді қамалға
Жанған оттай бұрқылдап,
Көк дөнен ат астында
Ор қояндай бұлтылдап;
Батырлардың найзасы,
Найзағайдай жылтылдап.
Қырғыздардан Бидері майданға шығып, жекпе-жекке шақырды. Наурызбай оны жеңіп, найзамен түйреді. Кейін Ораз батыр шықты, оны да Наурызбай жеңді. Наурызбай көп қырғызбен жалғыз соғысып, Ақауыз аты оққа ұшты. Бұқарбай батыр оны құтқарды. Қырғыздың інісі Ержан тұтқынға түсті. Дулат елі қырғыздармен бірігіп, түнде қашты. Ақырында Кенесары мен Наурызбай қырғыздан құтыла алмай, тұтқында қалды. Олар елге қайтып оралмады.
Толық мазмұн
Бөлімдерге бөлу шартты.
Кенесары мен Наурызбайдың тегі мен ерлігі
Нысанбай ақын Кенесары мен Наурызбайдың ерлігі туралы жыр шығарды. Олар Абылай ханның ұрпақтары болып, қазақ халқының батырлары еді.
Кенесары, Наурызбай –
Абылай хан-ды бабасы,
Әуелгі мекен-тұрағы –
Көкшетаудың даласы.
Жазғы жайлау қонысы –
Ұлытаудың саласы.
Олардың әуелгі мекені Көкшетау даласы, жазғы жайлауы Ұлытау саласы болды. Кейін қырғыздан қаза тапты.
Қырғызға жорық жоспары
Кенесары ер болды,
Ел ішінде бір болды.
Қашқан, босқын жиылып,
Өз алдына қол болды.
Жұртқа тиіп кесірі,
Әркімдерге сор болды.
Кенесары ел ішінде көшбасшы болып, қашқан-босқын жиылып, өз алдына қол құрды. Бірақ ақылменен іс қылмай, ақырында қор болды. Қырғыздан кек алу үшін жорыққа шықты.
Алатауға бару жолы
Кенесары хан он екі мың әскермен жорыққа аттанды. Оның қасында Байұзақ, Балқожа, Медеу сияқты батырлар болды.
Алатауға жол салу үшін Бұғыбай басшы жолбасшы болды. Ол тау асуларда жол табатын тәжірибелі адам еді.
Алатау асуы қиын болды. Бұғыбай жол таба алмай қиналды. Наурызбай оған наразылық білдіріп, жол табуды талап етті. Ақырында Байұзақ алдымен тас көтеріп, жол салуға кірісті.
Наурызбайдың отыз сарбазбен қамал алуы
Наурызбай Кенесары ханнан рұқсат сұрап, отыз батырмен қырғыздың қамалына шабуыл жасауды ұсынды. Хан оған рұқсат берді.
Наурызбай отыз жігітпен бірге тау басына қарай жөнелді. Олар қырғыздың қамалына жетіп, күн шығыс жағынан кірді. Көк дөнен ат астында, ақ орамал басында Наурызбай қамалға енді.
Наурызбай гүл-гүл жанады,
Ақ білегін сыбанып.
Жауды аралап қырады,
Қолына жасыл ту алып.
Шын қаһарға мінеді,
Ақша беті қуарып.
Наурызбай қамалды бұзып, қырғыздарды талатты. Үш жүздей айғыр мен бие, жетпіс-сексен түйе алып шықты. Олжаны бәріне бөліп берді.
Осы уақытта Ержан батыр қырғыздардың тұтқынына түсті. Наурызбай інісін іздеп, оны құтқаруды ойлады.
Наурызбай Аспара мен Меркенді де шауып алды. Меркенің тұтқан ұлығы Меделі деген сарт еді. Ақауыз деген арғымақ Меделі берген ат еді.
Кене ханның келуі және үлкен соғыс
Кенесары хан екі мың кісімен тау басына шықты. Зеңбірек пен арбаны тартып алып, қырғыздарға атты. Зеңбірек дауысы күңіреніп кетті.
Абылай аспас асудан
Асамын деп өрледі.
Оңайлықпен қазаққа
Асуды қырғыз бермеді.
Әр жерлерден құралып,
Қырғыздың қолы кернеді.
Қырғыздар әр жерден жиналып, қазақтарға қарсы тұрды. Бес күн атысып, екі жақ та шаршады. Қырғыз-қазақ екі жар ескі жолға таласты.
Кенесары хан амалынан адасты. Қырғызды айдап шыға алмай, батырлар сонда бір састы. Үйінде еркек қалдырмай, қырғыз да шыққан айдатып.
Көзімен көріп, бұл сөзді
Нысанбай еді жырлаған.
Бар күнәсі қырғыздың –
Жалғыз атты ұрлаған.
Атын алған қырғызға
Хан үйінде жынданған.
Нысанбай ақын бұл оқиғаны көзімен көріп жырлады. Қырғыздың бар күнәсі - жалғыз атты ұрлағаны еді. Атын алған қырғызға хан үйінде жынданған еді.
Зеңбіректі тұрғызып атса да, тауға тимеді. Жесір мен мал алып, бұл сапар олжа етпеді. Кенесары хан Жаппар иені жар етті.
Наурызбайдың жекпе-жектері
Бидері деген қырғыз батыры майданға жеке шықты. Ол Шеннің ұлы, ер Қанайдың немересі, ұзын бойлы, күрең қасқа ат мінген еді.
Наурызбай Ақауыз атқа мініп, Бидеріге қарсы шықты. Артынан Ағыбай, Бұқарбай, Меңдібай сияқты батырлар ілесті.
Наурызбай Бидерімен айқасып, оны жеңді. Бидер күрең қасқа аттың сауырынан жығылды. Бұқарбай барып, Бидердің сүйегін алып келді.
Жар бола көр біздерге,
Атамыз өткен Абылай!
Осындай қиын жерлерде
Тілеуді бергей бір құдай.
Сендер едің қанатым,
Меңдібай, Дулат, Ағыбай
Наурызбай батырларға жігерлендіру сөз айтты. Абылай атаның рухы жар болсын деп тілек етті. Содан кейін Ораз деген қырғыз батыры шықты, оны да жеңді.
Жаңқараш бидің інісі де майданға шықты. Наурызбай оны да найзасымен шанышты. Тоғыз ат алып салақтап шыға келді.
Керібозбен сөйлесу
Кәрібоз деген қырғыз батыры Наурызбаймен кездесті. Ол ер Қанайдың баласы еді.
Кәрібоз Наурызбайға наразылық білдірді. Қазақтар қырғыз елін шауып, мал алып, адамдарын өлтіргенін айтты. Жаманқараны өлтіргені үшін кек сақтайтынын мәлімдеді.
Наурызбай жауап беріп, қырғыздар алдымен қазақтарға зиян келтіргенін, олардың елшілерін тұтқынға алғанын айтты. Өзінің кек алғанын мойындады.
Кәрібоз Наурызбайды қорқытып, оның тағдыры қиын болатынын, қырғыздар кегін алатынын ескертті. Екеуі ұзақ сөйлесіп, бір-біріне қарсы тұрды.
Соңғы шайқастар және жеңіліс
Қырғыздар көп жиналып, қазақтарға шабуыл жасады. Наурызбай жалғыз қалып, Ақауыз аты құлады. Бұқарбай келіп көмектесті.
Сегіз батыр бас қосып, су бойында ауысты. Қалың жеткен қырғыздан ала алмады тынысты. Құтылып келіп, ханның түсті қасына.
Наурызбай Кенесары ханға Ержанның тұтқынға түскенін хабарлады. Хан жауап бермеді, көңілі соғады таудан бір жол саларға деп ойлады.
Дулат халқының көбі қашып кетті. Рүстем мен Сыпатай қырғызбен үндес болды. Он екі мың дулатты қашырды түнде.
Кейінгі тағдыр
Сол барғаннан төрелер
Елге қайтып келмеген.
Үй, жамағат, малымен,
Халқын, жұртын көрмеген.
Құтылуға қырғыздан
Тілегін құдай бермеген.
Кенесары мен Наурызбай сол жорықтан елге қайтып келмеген. Үй-жамағат, малымен, халқын көрмеген. Қырғыздан құтылуға тілегін құдай бермеген. Қырғызда қалды тұтылып, не еткенін ешкім білмеген.