Капитан қызы (Пушкин)
Өте қысқа мазмұндама
Ресей, шамамен XVIII ғасыр. Он алты жасар дворян ұлы Пётр Андреевич Гринёв әскери қызметке жіберіліп, шалғайдағы Белогор қамалына келеді.
Сол жерде Пётр қамал комендантының қызы Марья Ивановна Мироновамен танысып, оны ұнатып қалады. Сарбаз офицерімен дуэльде жараланып, Марьяның күтімінде болады. Пётр оған үйленуге шешім қабылдайды, бірақ әкесінің қарсылығына тап болады.
Көп ұзамай өзіне «III Пётр патшамын» деп жариялаған көтерілісші Емельян Иванович Пугачёв басқарған бүлік басталып, көтерілісшілер қамалды басып алады. Пугачёв Пётрды өлімнен аман алып қалады, өйткені бұрын ол Пугачёвке қиын сәтте тон сыйлаған болатын.
Пётр қамалдан кетіп, Марьяны ата-анасының үйіне апарып, көтерілісшілермен шайқасуға қайта оралды. Осы кезде Марьяны Швабрин деген сатқын офицер тұтқынға алады. Қыздан көмек сұраған хат алған Пётр оған аттанады. Жолда Пугачёвке кездеседі.
Тыңда ендеше, бар шынымды айтайын, төрешім де өзің бол. Сені қалай патша дермін? Сенермісің сен соған, көз алдыңда көлгірсіп, жалған айтсам, аңғарасың ғой өзің де?
Пугачёв Пётрға сеніп, Марьяны азат етеді. Алайда Пётр көтерілісшілермен бірікті деген жаламен ұсталғанда, тек Марья императрица Екатерина II-ге жолығып, оның кінәсіз екенін дәлелдеп, ақтап алады. Пётр мен Марья үйленіп, нақ бақытты өмір сүреді. Пугачёв көтерілісі аяқталып, ол өлім жазасына кесіледі.
Тараулар бойынша егжей-тегжейлі қысқаша мазмұны
Тарау тақырыптары редакциялық болып табылады.
Тарау 1. Гвардия сержанты: Петр Гриневтің балалық шағы мен әскери қызметке аттануы
Петр Андреевич Гринев отбасында тоғыз баланың ішінен жалғыз аман қалған бала болды. Оның әкесі, Андрей Петрович Гринев, премьер-майор шенінде әскерден отставкаға шығып, Симбир губерниясындағы деревняда тұрды. Петр жас кезінде Савельич атты қызметшінің қарауында болды. Он екі жасында орысша хат таныған Петрға әкесі Бопре есімді француз тәрбиешіні жалдады. Алайда бұл француз шаштараз болып, кейін Пруссияда солдат болған адам еді. Ол Петрды тәрбиелеудің орнына өзі орыс тілін үйреніп, арақ ішуге құмартты.
Мен кептер қуып, жалшылар балаларымен чехарда ойнап, әуейілікпен өсе бердім. Сүйтіп жүріп он алты жасты өткіздім. Дәл осы жаста менің тағдырыма өзгеріс кірді.
Бір күні Петрдің әкесі оны әскерге жіберуге шешім қабылдады. Бірақ Петр гвардияға емес, Орынбор өлкесіндегі Белогор крепосына жіберілетін болды. Әкесі оған Андрей Карлович Р. деген ескі досына хат беріп, жолға шығарды. Жолда Петр Симбирскіге тоқтап, гусар ротмистрі Зуринмен танысты. Зурин оны арақ ішуге үйретіп, карта ойнатып, ақырында жүз сом ақшасын ұтып алды. Бұл оқиға Петрдің Савельичпен арасында дау туғызды, бірақ ақыры ол қарызын төледі.
Тарау 2. Бастаушы: Жортуыл және Пугачевпен кездесу
Орынборға бара жатқан жолда Петр мен Савельич қатты боранға тап болды. Жол көрсететін адам таба алмай, олар адасып қалды. Кенеттен алдарынан бір адам шығып, оларды жақын маңдағы керуен сарайға жеткізіп салды. Керуен сарайда Петр әлгі жол көрсетушіге рахметін білдіріп, оған қоян ішігін сыйға тартты. Савельич бұған қатты наразы болды.
Келесі күні олар жолдарын жалғастырып, Орынборға жетті. Генерал Андрей Карлович Петрді жақсы қарсы алып, оны Белогор крепосына жіберуге бұйрық берді. Петр сол күні-ақ жолға шықты.
Тарау 3. Крепость: Петрдің Белогор қамалына келуі мен Миронов отбасымен танысуы
Белогор крепосы Орынбордан қырық шақырым жерде орналасқан шағын қамал болып шықты. Петр крепостың комендантымен, капитан Иван Кузмич Мироновпен және оның әйелі Василиса Егоровнамен танысты. Олар Петрді жылы қарсы алып, өз үйлеріне шақырды.
Сол жерде Петр комендант қызы Марья Ивановнамен танысты. Сондай-ақ, ол поручик Алексей Иванович Швабринмен де танысты. Швабрин бұрын гвардияда қызмет еткен, бірақ дуэльде бір офицерді өлтіргені үшін осы шалғай крепосқа жіберілген еді.
Тарау 4. Жекпе-жек: Швабринмен қақтығыс және дуэль
Петр Гринев крепоста өмір сүре бастады. Ол Швабриннен француз кітаптарын алып оқып, өзі де өлеңдер жаза бастады. Бір күні ол Марья Ивановнаға арнап өлең жазып, оны Швабринге көрсетті. Швабрин өлеңді сынап, Марья Ивановна туралы жаман сөздер айтты. Бұл Петрді қатты ашуландырды.
Петр Швабринді дуэльге шақырды. Олар крепостан тыс жерде кездесіп, қылыштарын суырды. Швабрин қылыш сермеуге шебер болғанымен, Петр батылырақ еді. Ұзақ айқастан кейін Петр Швабринді ығыстыра бастады. Осы кезде Савельич жүгіріп келіп, Петрді шақырды. Петр бір сәтке алаңдап қалғанда, Швабрин оны иығынан жаралап үлгерді. Петр есінен танып құлап түсті.
Тарау 5. Махаббат: Марья Ивановнаға деген сезімнің өрбуі
Петр есін жиғанда, өзін комендант үйінде жатқанын көрді. Оның жанында Марья Ивановна отырған еді. Қыз оны күтіп, оған қамқорлық жасаған. Петр қызға деген сезімін білдіріп, оған үйленгісі келетінін айтты. Марья Ивановна да оны сүйетінін мойындады, бірақ Петрдің ата-анасының рұқсатынсыз оған тұрмысқа шықпайтынын айтты.
Сүйікті Марья Ивановна! — дедім мен оған; — мен сені бұдан былай ақ некелі әйелім деп санаймын. Керемет жағдайлар екеумізді біріктіріп, қосыпты; енді екеумізді бұл жалғанда ештеңе де айыра алмайды.
Петр әкесіне хат жазып, Марья Ивановнамен үйленуге рұқсат сұрады. Сол арада ол Швабринмен татуласты. Бірақ көп ұзамай әкесінен жауап хат келді. Әкесі оның үйлену ниетіне қарсы болып, қатты ренжігенін білдірді.
Тарау 6. Пугачевшілдік: Көтеріліс туралы алғашқы хабарлар
Осы кезде Жайық казактары арасында толқулар басталды. Бір күні комендант офицерлерді жиып, генералдан келген құпия хатты оқыды. Хатта қашқын Дон казагы Емельян Пугачев өзін III Петр патша деп жариялап, көтеріліс бастағаны туралы айтылған еді. Комендант крепосты қорғауға дайындық жасауды бұйырды.
Бір күні крепосқа тілі кесілген башқұрт әкелінді. Ол Пугачевтің үндеуін таратып жүрген. Комендант оны тергеуге алды, бірақ тілі жоқ адамнан ештеңе біле алмады. Көп ұзамай Нижнеозерная крепосының алынғаны және ондағы офицерлердің өлтірілгені туралы хабар келді. Комендант Марья Ивановнаны Орынборға жіберуге шешім қабылдады, бірақ қыз әкесінен айырылғысы келмеді.
Тарау 7. Басып алу: Пугачев отрядының Белогор қамалын жаулап алуы
Таңертең крепосқа Пугачев бастаған көтерілісшілер жақындады. Комендант гарнизонды сапқа тұрғызып, қорғанысқа дайындады. Пугачев әскері шабуылға шыққанда, комендант зеңбіректен оқ атқызды. Бірақ гарнизон солдаттары қарсыласпай, қаруларын тастап берді. Көтерілісшілер крепосқа басып кірді.
Жоқ, Василиса Егоровна! Бұл әйелдер тұратын жер емес, әкет Машаны, көремісің жансыз кісідей тұрғанын. — Тәубә, құдірет, тәубә! — деді ол шоқынып; — таң сібірленбей-ақ крепостьтан безейік.
Пугачев коменданттан қақпа кілтін талап етті. Комендант оған бағынудан бас тартты. Пугачевтің бұйрығымен Иван Кузмич пен Иван Игнатьич дарға асылды. Кезек Петрге келгенде, Савельич Пугачевтің аяғына жығылып, жас мырзасын аяуды өтінді. Пугачев Петрді босатуға бұйырды.
Василиса Егоровна күйеуінің өлімін көріп, көтерілісшілерге қарсы шықты. Оны да өлтірді. Марья Ивановна бұл кезде поп үйінде жасырынып жатқан еді.
Тарау 8. Шақырылмаған қонақ: Пугачевпен кездесу және жаппай өлім жазасынан құтылу
Кешке Петрді Пугачевтің алдына шақырды. Пугачев комендант үйінде, старшиндарымен бірге отырған еді. Петр оның арасында Швабринді де көрді. Пугачев Петрді қасына отырғызып, онымен сөйлесті. Ол Петрге өзінің кім екенін білетінін, бірақ оны өлімнен құтқарғанын айтты.
Пугачев Петрге қызметіне кіруді ұсынды, бірақ Петр бұдан бас тартты. Ол императрицаға ант бергенін және оған қарсы шыға алмайтынын айтты. Пугачев оның адалдығына риза болып, оны еркіне жіберуге шешім қабылдады.
Қалмақтың бұл ертегісіне қалай қарайсың? — Қызық екен, — дедім мен оған; — бірақ өлтіру, тонаумен өткен өмір де мен үшін өлексе шоқумен бір сияқты.
Таңертең Пугачев Петрге ат пен тон сыйлап, оны Орынборға жіберді. Петр Пугачевпен қоштасып, жолға шықты. Жолда ол Пугачевтің керуен сарайда кездескен жол көрсетуші екенін түсінді.
Тарау 9. Айырылысу: Марья Ивановнаны құтқару және Орынборға аттану
Петр Марья Ивановнаны іздеп, поп үйіне барды. Қыз аман-есен екен. Петр оны Орынборға алып кетуге шешім қабылдады. Олар жолға шықты. Жолда Пугачевтің күзетшілеріне тап болды, бірақ Пугачевтің берген пропускасының арқасында оларды өткізіп жіберді.
Орынборға жеткен соң, Петр Марья Ивановнаны генералға алып барды. Ол қызға Петрдің ата-анасының үйіне баруды ұсынды. Петр өзі Орынборда қалып, қызметін жалғастыруға шешім қабылдады. Марья Ивановна Савельичпен бірге Петрдің ата-анасына жол тартты.
Тарау 10. Қаланы қоршау: Орынбор қамауы және патша әскерлеріне қосылу
Пугачев Орынборды қоршауға алды. Қала басшылары шабуылға шығудың орнына қорғаныста қалуға шешім қабылдады. Қоршау бірнеше ай бойы созылып, қалада азық-түлік тапшылығы басталды. Петр жиі-жиі қаладан шығып, көтерілісшілермен шайқасты.
Ақыры, князь Голицын бастаған патша әскерлері Пугачевті жеңіп, Орынборды қоршаудан босатты. Петр Зурин отрядына қосылып, көтерілісшілерге қарсы соғысты жалғастырды.
Тарау 11. Көтерілген слобода: Петрдің Пугачев лагеріне барып, Марья Ивановнаны құтқаруы
Бір күні Петр Марья Ивановнадан хат алды. Қыз Белогор крепосында қалғанын және Швабрин оны зорлап өзіне үйленуге мәжбүрлеп жатқанын жазды. Ол Петрден көмек сұрады.
Жалғыз сенерім, сүйенерім өзіңізсіз, қамқорым болыңыз. Мен сорлыға медет қолын созыңыз. Генералдан және барлық командирлерден сұранып бізге жәрдемшілер жіберіңіз, егер мүмкіншілігі болса өзіңіз де келіңіз.
Петр генералдан Белогор крепосына баруға рұқсат сұрады, бірақ ол бас тартты. Сонда Петр өз бетімен жолға шығуға шешім қабылдады. Жолда ол Пугачевтің күзетшілеріне тұтқынға түсіп, Бердская слободасына әкелінді.
Пугачев Петрді таныды және оны қабылдады. Петр оған Марья Ивановнаны құтқаруға көмектесуін өтінді. Пугачев келісіп, ертеңіне Петрмен бірге Белогор крепосына жүріп кетті.
Мен офицер, дворянмын, кеше ғана сенімен соғыс жасап жүрдім, бүгін бір күймеде келемін; оның үстіне бар өмірімнің бақыт тетігі сенің қолыңда тұр.
Тарау 12. Жетім: Марья Ивановнаны Швабриннен құтқару
Белогор крепосына келгенде, Пугачев Швабринді шақыртты. Швабрин Пугачевті құрметпен қарсы алды, бірақ Петрді көргенде сасып қалды. Пугачев одан Марья Ивановнаны көрсетуді талап етті.
Швабрин қызды комендант үйінің жоғарғы бөлмесінде ұстап отырғанын айтты. Олар бөлмеге кіргенде, Марья Ивановнаны еденде отырған күйінде тапты. Қыз Петрді көріп, шыңғырып жіберді. Пугачев Швабринге ашуланып, оны жазалаймын деп қорқытты.
Швабрин Пугачевке Марья Ивановнаның комендант қызы екенін айтты. Бірақ Пугачев Петрге сеніп, қызды босатуға бұйырды. Ол Петр мен Марья Ивановнаға еркіндік беріп, оларды қалаған жерлеріне кетуге рұқсат етті.
Тарау 13. Қамау: Петрдің тұтқынға алынуы мен сатқындық айыбы
Петр Марья Ивановнаны Симбирскідегі ата-анасының үйіне жеткізді. Өзі Зурин отрядына қайтып барып, көтерілісшілерге қарсы соғысты жалғастырды. Бірақ көп ұзамай оны тұтқынға алып, Қазанға әкелді. Оны Пугачевпен байланысы бар деп айыптады.
Арым да, жаным да таза. Соттан да сескенгенім жоқ; бірақ, үйге барам, жан досыма табысам деген тәтті үміт әлденеше айға созылып, алыстап кете ме деген суық күдік қана шошытты мені.
Тергеу комиссиясы Петрді сұраққа алды. Оған қарсы куәгер ретінде Швабрин шақырылды. Швабрин Петрдің Пугачевпен ынтымақтасқанын, оған қызмет еткенін айтты. Петр бұл айыптауларды жоққа шығарды, бірақ оған сенбеді.
Тарау 14. Сот: Марья Ивановнаның императрицамен кездесуі және Петрдің ақталуы
Петрдің ата-анасы оның тұтқынға алынғанын естіп, қатты қайғырды. Марья Ивановна Петрді құтқару үшін Петербургке баруға шешім қабылдады. Ол Царское Селоға жетіп, бақшада серуендеп жүргенде императрица Екатеринамен кездейсоқ кездесті, бірақ оны танымады.
Марья Ивановна императрицаға өзінің жағдайын айтып, Петрдің кінәсіз екенін түсіндірді. Екатерина қызға сенді және Петрді ақтап, босатуға уәде берді. Сонымен қатар, ол Марья Ивановнаға жасау әзірлеуге де уәде етті.
Петр тұтқыннан босатылып, Марья Ивановнаға үйленді. Олар бақытты өмір сүрді. Кейін Петр Пугачевтің өлім жазасына кесілгенін көрді. Пугачев дар алдында Петрді танып, басын изеді.
Арыңды жастан сақта
Мақал