Жусан иісі (Мұратбеков)
Қысқаша мазмұн
Қазақ ауылы, Ұлы Отан соғысы кезі, шамамен 1942 жыл. Әңгімешінің ауылына әжесімен бірге Аян есімді жаңа бала көшіп келді.
Аян өте зерек, ақылды болып шықты. Ол ауыл балаларымен жылдам тіл табысып, кешкісін атқораның төбесіне жиналған балаларға өзі ойлап шығарған тамаша ертегілер айтып берді. Өзге балалармен араласып жүргенде, Аян тобығын шығарып алды да, ақсақ болып қалды. Қыстың бір кешінде балалар Аянның ертегісіне тамсанып, байқамай атқораға өрт қойып алды. Бригадир Тұржан бұл өрт үшін жалғыз Аянды айыптап, оны аяусыз ұрып-тепкіледі.
Кирзі етіктің астында жансыз заттай илектеніп жата берді... Қарт адамның даусы: «Иттің баласы, пәшиске берген қолыңның құнын осы қаршадай жетім баладан алайын деп пе ең. Ой есіркі!..» – деп ақырды Тұржанған.
Аянның әжесі қайтыс болып, ол туыстарының үйінде тұра бастады. Біраз уақыттан соң, майданнан ағасы қаза болғаны туралы қаралы хабар келді. Аян бұл қайғысын ешкімге сездірген жоқ, оңашада іштегі шерін тарқатып ұзақ жылады. Ақыры, Аянды балалар үйіне жіберу туралы шешім қабылданды. Қоштасарда ол қол бұлғап, ауылдан біржолата аттанып кетті. Балалар оны көпке дейін еске алып, Аянның айтқан ертегілерін қайта-қайта айтып жүрді.
Егжей-тегжейлі мазмұндама
Мазмұндаманы тарауларға бөлу – шартты.
Аянның ауылға келуі
Соғыс жылдарында, 1942 жылдың жазында, ауылға әжесімен бірге Аян есімді бала көшіп келді. Олардың бұзаулы қоңыр сиырынан басқа малы жоқ еді. Аянның әкесі майданға аттанып, анасы екі ай бұрын қайтыс болған. Әжесінің жамағайын төркіндері осы ауылда болғандықтан, солардың қасына көшіп келген.
Ауыл балалары көшеде топырақ атысып ойнап жүргенде, оларға бейтаныс бала қосылды. Ол өзгеше киінген: шолақ жең ақ жейде, тізеден жоғары қысқа қара шалбар, кекіл шашы бар, мұнтаздай таза бала еді. Балалар оны қоршап алып, таныса бастады. Аян өзін таныстырып, балаларға қосылды.
Аян бізге қосылып солай қарай жүрді. Ауылға жаңа баланың келуі біз үшін нағыз мереке болатын. Әрқайсымыз оның көзіне түсіп қалуға тырысушы едік. Сондықтан бірімізден-біріміз артық көрінбек боп, әй кеп мақтанатынбыз.
Балалар арасында Есікбай деген сотқар бала болды. Ол Аянға тиісе бастады, бірақ Аян оған жауап қайтармады. Бір күні Есікбай Аянды қатты мазалағанда, Аян оны төбелесуге шақырды. Олар сайға барып төбелесті. Алғашында Есікбай басым түсіп, Аянды жығып алды, бірақ кейін Аян күш алып, Есікбайды жеңіп шықты. Осы оқиғадан кейін Аянға ешкім тиіспейтін болды.
Ертегі айтудың басталуы
Күзде оқу басталып, балалар бірінші сыныпқа барды. Оларды Иманжанов деген қарт мұғалім оқытты. Аян мен баяндаушы бір партада отырды. Аян алғашқы күннен бастап зеректігімен көзге түсті. Ол әріптерді тез жаттап, көп ұзамай хат жаза алатын болды. Аян ағасына хат жазып, басқа балаларға да хат жазуды үйретті.
Екі айдан кейін Иманжанов ауырып, төсек тартып жатып қалды. Басқа мұғалім келмегендіктен, балалардың оқуы келесі жылға дейін тоқталды. Осы кезде Аян өзінің қасқа бұзауына мініп, құлап, тобығын тайдырып алды. Бір айдай үйінде ауырып жатқан соң, Аян алысып-жұлысып ойнайтын ойындарға қатыса алмайтын болды.
Әжесінің қазасы және Бапайдың үйіне көшуі
Бір күні Аянның үйінен жоқтау айтқан дауыстар естілді. Балалар жүгіріп барғанда, Аянның әжесі қайтыс болғанын білді. Аян есіктің алдында тұрды, бірақ жыламады. Балалар оны қоршап тұрғанда, Аян оларға ертегі айтуды ұсынды. Олар үйдің сыртына отырып, Аян ертегі айта бастады.
Ертегі түннің жарымында аяқталды. Аян ертеңгі күннің ашық болатынын жұлдыздарға қарап айтып, балаларды таңқалдырды. Ертеңіне Аянның әжесі жерленді. Жұрт қайтқанда, Аян әжесінің қабірінің басында жалғыз қалды. Ол жыламады, тек «Топырағың жеңіл болсын, әже!» деп, бір уыс топырақты шашып жіберді.
Сол күні Аян әжесінің тумаласы Бапай шалдың үйіне көшті. Балалар оның қоңыр сиырын айдасып барды. Сиыр Аянның тонының етегінен иіскеп, мөңіреді. Аян «Жануар, бәрін біледі...» деді.
Кешкі ертегілер мен құпия әрекеттер
Балалар сырғанақ тепкеннен кейін, Аян оларға ертегі айтатын болды. Алғашында Бапайдың үйінің іргесіне жиналған, бірақ кемпір оларды қуып жіберді. Содан кейін Садық ат қораның төбесіне шығуды ұсынды. Балалар шөпке белуардан кіріп отырып, Аянның ертегісін тыңдайтын болды.
Ғажап ертегілер еді... Дүниедегі жақсылық атаулының бәр-бәрі: ерлік те, ізгілік те, сұлулық пен ақылдылық та, әйтеуір адамға тән не бір асыл қасиеттің барлығы да сол Аянның ертегілерінде болушы еді.
Садық бір күні газет жыртындысы мен темекі ұрлап әкеліп, шылым орап тартты. Кейін басқа балалар да темекі тартуды үйренді. Темекі таппаған кезде, жылқының кепкен тезегін шылым етіп тартатын болды. Аянның ертегілері көбіне жетім бала туралы болатын. Ол ертегі айтқанда, балалар өздерін батырлардай сезінетін.
Өзі жетім болған соң ба, кім білсін, Аянның ертегілері көбіне жетім бала туралы болушы еді. Жетім баланың тағдырына байланысты үрейлі ертегіні бастаған кезде, ауылдың шетіндегі сай-саланы, жыра-құзды тегіс: жалмауыз кемпірлер, жезтырнақтар...
Аян бір түнде бір ертегіден артық айтпайтын. Ол ертегілерді өзі ойлап шығаратын. Кейде ол күндіз де балаларды ертегі тыңдауға шақыратын, бірақ олар сырғанақ тебуді қалайтын. Аян түнде жалғыз өзі сырғанақ тебетін болды. Бір күні баяндаушы оны айлы түнде сырғанақ теуіп жүргенін көріп, таңқалды. Аян оған: «Айлы түнде шанаға сиқырлы қанат бітеді...» деді.
Өрт және жаза
Бір күні ызғырық жел соққан кезде, балалар ат қораның төбесінде Аянның ертегісін тыңдап отырды. Аян жалғыз көзді дәу туралы ертегі айтып жатқанда, шеттегі бір бала: «Ойбай, өрт!» деді. Шөптің арт жағы жанып жатты. Балалар қорадан секіріп түсіп, қаша жөнелді. Аян ең соңында секіргенде, тобығы тайып, жата қалды.
Осы кезде бригадир Тұржан жетіп, Аянды көріп, оны қатты теуіп, қамшымен сабай бастады. Аян алғашында шырқырап, «Ағатайлап» шыңғырғанымен, біраздан кейін үні өшті. Ауылдағы жұрт жиналып, өртті сөндірді. Қарт адам Тұржанға ұрсып: «Иттің баласы, пәшиске берген қолыңның құнын осы қаршадай жетім баладан алайын деп пе ең. Ой есіркі!..» деді.
Баяндаушы үйіне келгенде, атасы мен апасы ашуланып отырды. Атасы: «Өй, аузыңды ұрайын, жаман неме! Тұржанның тепкісін Аянмен бірге көрсең етті... Жаны тәтті шірік, көрінбе көзіме!..» деді. Апасы: «Сорлы жетімнің көрген күні сол да... Қорғары жоқ болған соң басынғаны ғой» деп күрсінді.
Аянның айығуы және ауыл өміріне оралуы
Таңертең баяндаушының апасы Аянға сүт апармақ болды. Баяндаушы да Бапай шалдың үйіне барды. Аян есік жақтағы темір пештің түбіне төселген құрым киіздің үстінде жатыр еді. Денесі көкпеңбек боп ісіп кеткен, бет-аузы да ісіңкі. Бапайдың кемпірі мен апасы сөйлесіп отырғанда, кемпір Аянды кінәлай сөйледі: «Жүгермек-ай десеңші, өзіне де обал жоқ. Түн жарымынсыз бір қайтпайды ғой, елден ерекше...»
Аян қызарып, басын бұрып әкетті. Баяндаушы кеткен соң, Аян: «Ендігәрі өлсем де темекі тартпаспын» деді. Ол ілулі тұрған қара пальтоны сұрап, оның жағасына тұмсығын тығып иіскеді де: «Тез іліп қой, әйтпесе ұрсады» деді. Сосын: «Ағам келеді ғой жақында әлі. Сонда көрсетеді Тұржанға» деп қойды.
Он шақты күннен кейін Аян төсектен тұрып жүре бастады. Тобығы тайған аяғын жер сыпырғандай көлденеңінен сүйретіп солтақтап басатын болды. Ол енді сырғанақтың басына келіп тұратын, бірақ ойынға араласпайтын. Шана берсе де теппейтін, «Аяғым ауырады» дейтін.
Ойымнан: жарғақ сары тоны қаудырлаған, тобығы тайған сол аяғын сүйрете жүгіретін, шілбиген ақсақ қара бала бір кетпейді. Көзімді сәл жұмсам-ақ: шуылдаған балалардың ең соңында сол аяғын жер сыпырғандай көлденең сүйретіп...
Шаруашылық жұмыстары және тағы бір жарақат
Кей күні баяндаушы кешкі тамақтан кейін Бапайдың үйіне баратын. Аян темір пештің аузында от жағып отыратын. Ол отқа жанған сабанның арасынан шала пісіп қалған масақтарды жинайтын. Бапайдың кемпірі шалы екеуіне ғана майға бөктіріп талқан шылайтын да, Аянға бір уыс қуырған бидай беретін. Аян нанды көргенде, көзі отша жанып, екі ұртына кезек тығып жейтін.
Көктем шыға колхоз жұмысына балалар да араласты. Олар өгіз жеккен соқаның басына мініп, жер жыртты. Ертеден кешке дейін «цоп, цобелей» деп, өгіздерді қамшылап айдайтын. Бір күні Аян өгізден домалап түскенде, тобығы тағы тайды. Ол қара парға бұрқ еткен күйде: «Аяғым-ай!» деп баж етті де, бүктеліп жатып қалды.
Қу соғыстың бесіктен беліміз шықпай жатқанда-ақ біздің жүрегімізге салған жарасы қаншама еді. Сол жараның тыртығы өмір бойы удай сыздап, жанға батып өтер-ау. Еш уақыт ұмытылмас. Асыр салар балғын шағымызда таңдыр біздің қабырғамызға да бар зілін салды ғой.
Аянды баракқа алып барды. Ол денесі қызып, таң атқанша сандырақтап шықты. Ертеңгісін баяндаушы оның жанында қалғанда, Аян: «Ой, кеше аяғым қатты ауырды. Тура өлгім-ақ кеп еді, тағы ағамды ойлап қана тоқтадым...» деді. Ол өз күртесінің омырауына тұмсығын тықты да: «Қарашы, жусанның иісі...» деп қойды.
Менен де жусанның иісі шығып тұрады, ағама тартқанмын. Міне, иіскеп көріңдерші... Әжем ылғи: «ағаңды анау Жусантөбенің үстінде, мал қайырам деп жүргенде, айдалада тапқанмын» дейтін... Менің ағамда жусанның иісі содан қалған...
Майданнан келген қаралы хабар
Аян баракта төрт күн жатып қалды. Бесінші күні кешкісін ғана тұқым тартқан арбамен ауылға жіберілді. Осыдан кейін Аян тобығын қайтып орнына салдырған жоқ. Сол аяғын көлденеңінен сүйрете басып жүретін болды.
Жаз ортасында ауылға тағы бір қаралы қағаз келді. Бұл жолғы қаралы қағаз Аянға келген еді. Ол қаралы қағазды ұзақ отырып екі-үш рет ежіктеп оқыды да, төрт бүктеп ышқыр қалтасына тықты. Сосын ойнап жүрген балалардың жанына келіп, әдетінше алыс-жұлысты сырттай қарап қызықтап тұрды.
Сары су іркілген ат қораның іші тұншығардай қапас, тымырсық еді. Тастай қараңғы... Аян қараңғы бұрышта бір уыс боп бүрісіп, екі алақанымен бетін басып солқылдап жылап отыр екен. Ұзақ жылады. Онан соң көзін сүртті де қорадан шықты.
Аянның кетуі және оның естелігі
Бір жеті өткен соң, Аян балалар үйіне кететін болды. Ол жолға жүретін адамдай киініп, арбаға отырды. Бапай арба айдаушыға Аянды станцияға дейін аманат қып тапсырғанын қайта-қайта айтты. Кемпірі Аянның бетінен сүйіп, көзіне жас алды: «Қарағым, жолың болсын. Жақсыдан қалған тұяқ ең, қайда жүрсең аман бол. Адам болсаң тауып келерсің әлі...» деді.
Аян балалардың бәрімен қол алысып қоштасты: «Мен әлі бәріңе хат жазып тұрамын» деді. Есікбай арбаның артына жабысып, оны талай жерге дейін шығарып салды. Арба қара жолдың шаңын бұрқылдатып кетіп барды. Аян бас киімін алып балаларға бұлғап қойды.
Балалар Аянды көп уақытқа дейін еске алып, сөз қылды. Кейде кешкілік бір жерге жиналып, ала қыстай Аян айтқан ертегілердің есте қалғандарын қайталай айтып жүрді. Аянның ертегілері олардың көңілінде ұялап, ер жеткен кезде де өзінен кіші балаларға айтатын болды.
Шынында да бұл күнде Аян қайда екен? Тірі ме екен? Ондай бала тірі болуы тиіс. Ондай бала алдына нендей мұрат қойса да жетеді. Ал тірі болса Жусандытөбеге бір оралмауы қалай?! Жусанның иісін сағынбауы мүмкін емес қой.