Жетінші толқын (Сәрсеке)
Өте қысқаша мазмұны
Балқан тауы, 1960-шы жылдар. Мәскеу университетінің студенті Қайсар Қайнарұлы шығармашылық байғеде жеңіске жеткені үшін Балқан тауындағы «Жан саясы» лагеріне саяхатқа барды.
Ол жерде студенттер тобы қиын асулар мен терең шатқалдарды көруге құштар болып, жергілікті жолбасшы іздеді. Олар хорват деревнясынан Вацлав Мирзе деген егде шалды тауып алды.
Вацлав атай жолда соғыс кезіндегі оқиғаларды әңгімелеп берді. 1944 жылдың қысында оның партизандар отряды тау үңгіріне қамалып қалған еді. Үңгір аузын неміс әскері қоршап, тоғыз күн бойы шығуға жол бермеді. Отрядта Чингис деген жұмбақ азиат өнертапқыш болды.
Неміс әскері Чингисті ұстап беруді талап етті. Ол бұрын электр пойыздарын, зауыттарды құпия жарақпен бұзып, жауға зор зиян келтірген еді. Чингис өзін құрбан етуге дайын болды.
Батя, түсін мені. Бір күн емес, бірнеше күн толғандым. Енді мені қорғасаң да, қорғамасаң да – бір өлім және бәріміз бірдей ажал құшамыз. Сондықтан мына жаужүрек серіктеріңді бекерге жусатпа.
Алайда Вацлав оны ұстап бермеді. Неміс әскері үңгір аузын кеңейту үшін бұрғылау қондырғысын әкелді. Чингис олардың дизель қозғалтқышынан ток алып, өзінің құпия жарағымен тас қабырғаны тесіп, жол ашты. Партизандар құтылып кетті. Чингис ауыр жарақат алып, лазаретке жөнелтілді. Одан кейін оның ізі үзіліп кетті. Қайсар Алматыға оралғаннан кейін Шыңғысты іздеуге кірісті, бірақ ол туралы ешқандай дерек таба алмады.
Бөлімдер бойынша толық баян
Бірінші бөлімнің атауы, екінші және үшінші бөлімдердің қосымша атаулары, сондай-ақ барлық тараулардың атаулары – редакциялық.
Бөлім 1. Балқанға саяхат және Шыңғыс туралы хикаят
Мәскеу университетінің студенті Қайсар Қайнарұлы шығармашылық байқауда жеңімпаз атанып, сыйлық ретінде Балқан тауындағы «Жан саясы» лагеріне жолдама алды. Жаз ортасында ол Азия құрлығының түкпірінен Еуропаның шеткі төріне саяхатқа аттанды. Жолаушыларға үйінен күншілік жер ұзау қып-қызыл бейнет болса да, Қайсар бұл сапарға қуана қарады.
Лагерьге келген студенттер қауіп-қатері мол қиын асулар мен терең шатқалдарды көруге құштар болды. Олар жастық желеңге ерік берген есерлікпен кәнігі жолбасшы іздеп, лагерь жайғасқан тараң қойнаудың етегіндегі хорват деревнясына барды. Жергілікті тұрғындар оларға Мирзеге баруды ұсынды – ол жастармен серуен құруға құмар шал еді.
Студенттер Вацлав Мирзенің көк шатырлы үйін тауып, есігін қағып тұрды. Әлден уақытта есік ашылып, дембелше бойлы, бітік көз, кеңкіш мұрын қарт табалдырықтан аттады. Жетпіске еркін кірген бәкене кісі еді ол. Егде әлпеті көңілді қомсынтып, көрер көзге тым қораш көрінді.
Қарт өзін Вацлав Мирзе деп таныстырды және тауға жолбасшы болуға келісті. Ол белін жалпақ қайыс белбеумен буып, мырыш қалбыр мен қалайы құтыны іліп, басына асқабақтай қалпақ киіп, мойнына құс мылтық асынып, қолына ырғайдан жуан таяқ ұстап алды. Студенттер осылайша Вацлав атаймен танысты.
Жолбасшың білікті кісі болса – жол тауқыметін сезінбейсің, ерте ме, кеш пе, діттеген жеріңе аман-есен жеткізетініне шүбәсіз сеніп, соңынан ере бересің.
Жолда Вацлав атай әңгімешіл болып шықты. Ол Кишка өзені туралы айтты – бұл тау өзені арнасы тар, ағысы қатты, табаны қызылшақа тас, жағасы жартас немесе ит тұмсығы өтпес ну орман еді. Қарт өзінің жас күнінде Кишканы кез келген жерден кешіп өтетінін айтты, ал қазір өткел іздейтін болғанын мойындады.
Олар қия жартасты жиектеп келе жатып, өзенді жағалап жоғары өрледі. Қауіпті жол еді – тас төбемізден асқар шыңдар қатерлі болып көрінді. Вацлав атай оңтайлы өткелді тауып, астауша дөңбекті суға түсіріп, студенттерді екі адамнан жайғастырып, өзен арқылы өткізді. Арғы бетте ну орман еді, саясы мол көлеңкеге олар сол жерде кездікті.
Вацлав атай кенет бұзылған ауа райындай құбылып, жолшыбайғы ойнақы қылығынан жаңылды. Ол Қайсардан оның ұлтын сұрады. Қайсар өзін қазақ екенін айтты және Қазақстан туралы мәлімет берді. Вацлав атай оның өң-түсін маңғолға ұқсатты және қызыға қарады.
Жолбасшы Қайсардан Чингиз деген кісі есімі бар ма деп сұрады. Студент атақты жаһангер Шыңғыс хан туралы айтты, бірақ Вацлав атай оны тоқтатты. Ол өзі білетін Чингис осы ғасырдың түлегі, өзімен заманы бір жан екенін айтты. Бұл оның партизан досы, кешегі соғыста өзімен бірге жүріп, Гитлердің қанішерлерімен шайқасқан ер еді.
Вацлав атай алыстағы шатқалды көрсетіп, сол жерде өзі мен Чингис ер тоғыз тәулік қоршауда жатқанын айтты. Шығар ауызда немістер, түбінде олар болды. Тоғыз күн, тоғыз түн берісіп атысып, бір-бірін аңдап жұлқысты. Қарт бұл күндерді есіне алғанда бүгінге дейін тұла бойы қалшылдайтынын мойындады.
Қырық төртінші жылдың қысы еді, жылдың бас кезі. Вацлав атай сол уақытта елудің төріне шығып, өз қатарынан асып, шаруаның қыбын білетін ширақтығы арқасында партизан отрядының командирі болды. Олардың отряды «Хорваттың сайыпқырандары» деп аталды.
Орталық штабтың кезекті тапсырмасын ойдағыдай орындап келе жатқанда, олар өз ішіндегі жансыздың қастандық әрекетімен күшті тосқауылға тап болды. Жау оларды тауға қарай тықсырып, үш тәулікке созылған қуғын-сүргіннен соң олар шатқалдың төрінде тау үңгіріне бекінуге мәжбүр болды. Үңгірдің шығар ауызы жалғыз екен, олар тар қуысқа қамалғанын кеш білді.
Үңгірде: тау қамауындағы ерлік
Тарау 1. Тоғызыншы күн. Вацлавтың естелігі
Үңгір аузын күні-түні аңдып дұшпан жатты. Алғашқы сәтте баса-көктей кіруге ұмтылған жау қарауылшы топтың атысынан қайтты. Үш тәулік бір-бірін аңдумен өтті. Төртінші күні ертеңгілікте Вацлав үңгір аузындағы қарауылға жақындап, дұшпан әрекетін мұқият бақылады. Немістер аумағы сандықтай жәшіктерді үңгір аузына жақындатып қойып, әлдебір әрекетке қам жасап жанталасып жүрді.
Сыртта сарқыраған саршұнақ аяз болды. Қырық төртінші жылдың басы күзгі ауа райы күрт өзгеріп, қар да мол жауып, оның арты қақаған үскірікке ұласқан еді. Күнге жақын немістердің әбігерінің сыры түсте мәлім болды. Ұзын сырыққа байлаулы репродуктор берi өткізілді. Тас қапас күмбірлеген у-шуға толды.
Репродуктор арқылы жау өз еркімен үңгірден шыққан барша партизанға бостандық беретінін жариялады. Бірнеше мәрте қайталап, жалдамшы тілмаш хорват тілінде ғана емес, орысша да сол үгітті айтты. Содан кейін үгіттің сарыны өзгерді: партизандардың ортасында тұтқын лагерінен қашқан кеңес жауынгері, қылмысы ауыр азиат бар, соны шығарып берсе өзгелеріне бостандық беретінін мәлімдеді.
Тарау 2. Шыңғыстың құтқару жоспары
Вацлав артына бұрылса, жау қосыны қадала сұраған азиат қасына сыбдырсыз келіп қалған еді. Басын шайқап мұңая қарады. Бадырайған қара көзі жүдеген қазіргі ауыр халін айқын аңғартты. Адам өңі небәрі үш-төрт тәулікте соншама азады. Азиат топ жетекшісіне бір үшін жүзді құрбан ету ауыр жаза екенін түсіндіргісі келді.
Топ жетекшісі қатты балағаттап, азиатты ұстап беруге болмайтынын айтты. Алайда азиат өз дегенінен қайтпады. Ол жаудың өздеріне емес, өзіне керек екенін түсінді. Бұған дәлел – жау оларды қырып тастауға тырысқан жоқ, тек азиатты ұстағысы келді. Азиат бостандықпен айырбастауды ұсынды – үңгір аузындағы күзетті алдырып, серіктерін құтқару үшін өзін жанпида етуге бел будым деді.
Жетінші күн. Жарым түйір ас ауызға түспегелі бірнеше тәулік болды. Шөл қысқан соң тас төбеден салбыраған мұз сүңгілерді талшық көріп таңдайына басқандардың өңеші қабынып, жұтқыншағы тас бітеліп, күп боп ісінген кесапатқа шалынды. Көпшілік жұрт бас көтеріп жүруден қалды. Жантәсілім етер ақырғы сәт туар болса, аянбай айқасып, өлім жастығын молырақ қамтуды қай-қайсысы болсын жүрекділімен түсінген.
Жау жағы да ақырғы майданның жақындап келе жатқанын білді. Әзәзіл үгітті бұрынғыдан бетер күшейтіп, түрлендіріп бақты: сырықтай ағаш басына іліп шұжық көрсетті, ас туралы әңгімелер шертті, күні-түні пластинка ойнатып ән шырқады, сазды әуендер төгілтті. Бәр-бәрінің аяғын жұмбақ азиатты байлап беруге тірейді.
Тарау 3. Үңгірден құтылу
Азиат Вацлавқа нешінші мәрте бәз-баяғы тілегін қайталады. Ол командирден түсінуін өтінді. Бір күн емес, бірнеше күн толғанды. Енді мені қорғасаң да, қорғамасаң да бір өлім және бәріміз бірдей ажал құшамыз деді. Сондықтан жауынгер серіктерді бекерге жусатпа, өзім шығайын деп жалынды. Вацлав орталық штабтан азиатты жауға ұстап бер деген бұйрық алмағанын айтты.
Тоғызыншы күні үңгір алдындағы тас алаңда қарбалас әрекет басталды. Тау ішіне мотор гүжілі естілді, шынжыр табанды трактор сүйреген жатаған темір шана пайда болды. Шана үстіндегі дәу жәшіктер алаңға түсірілді. Ішінде темір арқан оралған барабан, шағын движок пен ықшам бұрғылау қондырғысы, болат арқандар, электр сым орамдары болды.
Азиат тас алаңдағы қарбаласты көрген бетте-ақ, Вацлав Мирзеге беймәлім тілде қатты дауыстап, алақанын бір-біріне соға қуаныш білдіріп, қату жүзі жайраң қақты. Топ жетекшісі де ойына оралған күдігінің расқа айналғанына тәнті болды. Қуғыншылар үңгір аузын кеңейтуге бел байлаған. Олар жарылғыш дәрі қоймай, қиынын таңдаған. Сіра, соның бірден-бір себебі азиат болар деген шүбәмен Вацлав жас серігіне масаттана қарады.
Чингис командирге жағдайдың оңалатынын айтты. Немістер дизель движогын жеткізіпті, тас ұңғитын қондырғы әкелгенін айтты. Ол Вацлавқа немісше түсінетін біреуді үңгір аузына қарауылға қоюды тапсырды. Жаудың ой-жоспарын алдын ала білу керек еді. Вацлав өз білгенін жауынгер серігіне қалтқысыз түсіндіріп, табан астында тас кесектерінен үйме жасап көрсетті.
Екеуінің ойы бір арнаға тоғысты: бостандыққа шығарар жолды үңгірдің жоғарыға көлбей өрлеген жүлгесін қуып, тек қана төбеден іздеу жөн дегенге саяды. Содан екеуі үңгір түбіне барып, әр қуысты әрлі-берлі сығалап ұзақ жүріп, маңдайы тірелген бір жерден өздерінің болжамдарының дұрыстығына айғақ тапты. Онысы тас қабырғаның су тамшылаған тұсынан көрген иненің жасуындай сызат еді.
Бізге қалған ермек – тағдыр талайына бас иіп, тап болған сергелдеңнің ақырын күту. Неше күннен бері ашпыз. Сөйтсе де жарық дүниеден күткен үкілі үміт дәтке қуат болып, біржола құлап қалудан әзірше бізді сақтап тұрғаны анық.
Немістер едел-жедел құрастырып ток өндіре бастады. Сол-ақ екен, азиат жансыз тұрған өз жарағын тірілтіп, тас түкпірде от шашып, жеті қабат құрыш сауыт дерлік сом жартасты олай-былай тілгілеуге кірісті. Бұл енді партизан топты тас қамаудан кең дүниеге алып шығар бірден-бір амал еді. Вацлав Чингис қарекетін жау жағына сездірмеуді ойлап, әрқилы амал жасады.
Керемет! Таңғажайып іс көрдім, жарандар! Әуелі көргенім – қараңғы түкпірде жалт-жұлт ойнақтаған жалын жарқылы болатын. Көз қаратпайтын күшті жарқыл, темірді электрмен пісіру ше?
Вацлав студенттерге қазіргі әңгімесін жалғастырды. Олар үңгірге кіргелі біршама уақыт өтсе де түбіне жете алмай қойды. Табан астымыз кедір-бұдыр тас, аяғыңды аңдап баспасаң жазатайым мұрттай ұшырар қауіптер аз емес еді. Төбеден, қос бүйірден жарыса тұтасып, ұзаған сайын ені тарыла түскен тас қабырғалардың суық сұсы-ақ құтымызды қашырып келді.
Вацлав атай шырақтарды жағуды бұйырды. Шырша бұтағына от қойылды. Қараңғылық тұмшалап тұрған тас қабырғалар құбыжық болудан қалып, бүркеулі құпиясын аз-кем аша бастады. Бір мезетте жолбасшы шырақтарды өшіруді бұйырды. Сөйтсек, қолдағы шырақ сәулесі көлегейлеп тұрыпты, ту жоғарыдағы аядай тесіктен құйылған жарық шоғырын көрдік.
Тапсырма: өнертапқышты іздеу
Тарау 1. Отанға оралу және шешім
Екі-үш ай өтті. Жаз қызығы бітіп, соңғы жылдың дәрістері басталды. Қайсар әбігершілікке тап болды. Алматының жайма-шуақ күзі басқа жердің жазына бергісіз рақат еді. Алайда емін-еркін қызықтаудың сәті келмеді. Оған да кінәлі өзі, дәлірек айтқанда, желікпе көңілі. Балқан түбегіне саяхаттан оралған соң-ақ әрі-сәрі ойланып, Шыңғыс ердің ізін шалып, жөн-жосығын қайткен күнде білмекке бел байлады.
Адам адам болғалы, ел шежіресі жазылып, адамзат тарихы қағаз бетіне түскелі қандай игі іс, жасампаз игілік жұрт жадынан ұмытылып, із қалдырмай біржола өшкен емес.
Шынын айтқанда, тірілер қатарына өнерпаз сабазды ту бастан қоспады. Тірі болса осы күнге дейін ол туралы қандайда бір қауесет естір еді. Тасты нанша тілген жойқын құрал туралы да білсек керек-ті. Адамзат қолына мұндай құрал әзірше тиген емес. Егер Шыңғыс қолданған құрал адамзатқа белгілі болса, тау-кен жұмыстарында төңкеріс туар еді.
Шыңғыстай өнерпазды жоққа жору қиын. Ал ерлік ісі, ғажап өнері? Аты жетпегеннің алуан өнері сақталды. Енді атом ядросын ыдыратып, адамзат қызметіне жеккен ғаламат жаңалықтар дәуірінде, техника мен ғылымның қарыштап өркендеген шағында Шыңғыстай өнерлі замандасының ойлап тапқан ғажап құралы біржола ұмыт болады дегенге қалайша сенесің?
Тарау 2. Журналистермен кездесу және жаңа деректер
Бір сенбіде университетті ертеде бітірген журналистермен кездесу кеші болды. Жазушы, очеркист, фельетонист – барлығы жиналды. Кешке шақырылған қонақтардың біразы мінбеге шығып, көл-көсір сөз сөйледі. Солардың ішінен жастар газетінің редакторы Сәттаровтың сөзі қатты ұнады. Ол жастарды жасқанбауға шақырып, газетке мақала әкеп тұруды өтінді.
Сол сәтте-ақ Қайсардың есіне Шыңғыс жайлы жұмбақ хикаят оралды. Ол дереу үстел басына отыра қалып, Шыңғыс хикаятын бұрқырата жазғысы келді. Жержердегі замандастарымен, жастар газетінің жүздеген мың оқушысымен сырын бөлісіп, Шыңғыстай өнертапқышты көп болып іздесе – ол туралы қандайда бір деректі сөзсіз табар еді деп ойлады.
Қайсар жатақханаға осындай бекем пікірмен оралды. Алайда ауызбен егін егіп, оны жайқалтып бітік өсіріп, ысырапсыз жиып алудың қиын екенін білсемші. Кездесу кешінде айтылған бір ауыз лебізге көңілденіп, аяқ астынан очерк жазып, соны республикалық газетке қолма-қол жариялағанын еске алса – күні бүгінге дейін беті шиқан шыққандай қызарып шыға келеді.
Тарау 3. Диплом тақырыбының өзгеруі және іздеу жұмысының басталуы
Бірнеше күннен соң Қайсар жастар газетінің редакциясына келді. Құралаев оның очеркін оқып, оның тілі көркем, оқиғасы ғажап екенін мойындады, бірақ Шыңғыс туралы хикаятқа сенбейтінін айтты. Ол очеркті бұл қалпында газетте жариялауға жарамайтынын түсіндірді. Баспасөз бетінде тек қана шындық жазылуға тиіс. Ал Шыңғыс әзірше қиялдан туған фантастикалық шығарманың кейіпкеріне айналып кеткен.
Құралаев Қайсарға Шыңғысты архивтен іздеп таппайтынын айтты. Оны ел арасынан іздеу керек. Жақсының атағы елеусіз қалмайды, ондай адам ешқашанда ұмытылмайды. Шыңғыс өнертапқыш екенін соғыста ғана емес, елде де көрсеткен болар-ау деді. Содан кейін Құралаев кафедра меңгерушісіне телефон шалып, Қайсардың диплом тақырыбын өзгертуді сұрады. Жаңа тақырып: «Ұлы Отан соғысы алдындағы баспасөз бетінде жарияланған өнертапқыштар туралы очерктерге сипаттама және олардың басты кейіпкерлері».
Ел жадынан ұмытылған өнертапқышты іздеу – өзім ойлағандай үмітсіз болмағаны. Диплом тақырыбының қиындағанынан онша сасқамын жоқ. Мейлі, қиындай берсін. Қайта тіптен жақсы.