Жетім (Әуезов)
Өте қысқаша мазмұны
Ұлытау, жаз ортасы. Он жасар Қасым жетім қалды.
Бір жыл бұрын кәрі әжесі өлді, одан жарты жыл бұрын өз әке-шешесі қайтыс болды. Әжесі өлгенде Қасым шын қайғымен жылады, басына аспан құлағандай болды. Әжесі демі үзілгенше Қасымды қарап жатып, оның сорлы болатынын біліп, езу тартып күлген сияқтанып өтті.
Әжесі өлген соң Иса деген ағайыны Қасымды қолына алды. Қасымның әке-шешесінен отыз шақты қой, он шақты қара қалған еді. Иса мен оның қатыны Қадиша малды өз мүлкіндей баурай бастады. Қасым жат ұяда жылап жатып, олардың малды қалай пайдаланатынын естіп қалды.
Қасымның малы ұстала бастады. Ол жылап айтқанда таяқ жеді, тамақ бермеді. Қасым мал бағып, тезек теріп, өгей қарым-қатынаста өсті. Ішіне жетімсіреген жалғыздық, дүниеге сенімсіздік нығайып орнады. Қадишаның таяғы күннен-күнге жиі тие бастады.
Бір күні Иса мен Қадиша Қасымды ауылдан қуып жүріп сабады. Кешке Қасым үйге келгенде Иса оны ұрмақшы болды. Қасым жаны күйіп, тасты алып, Исаны тізесінен періп жіберіп, далаға қарай қашты. Ол әке-шешелерінің қабіріне барып жылағысы келді.
Қасым түнде жалғыз тау ішімен келе жатты. Қараңғы түн, алыстағы күн күркіреп, жарқылдап тұрды. Қасым қорқып, шошынып келе жатқанда, алдынан алакөз, ұзын бойлы, қолында қара пышағы бар қара кісі шықты. Ол Қасымға артынан еріп жүруді бұйырды. Қасым өкпесі үзілгенше жүгіріп кетті.
Түн ортасында тау бөктерімен келе жатқан үш жігіт тоғайдың тұсында аттары үркіп тұрып алды. Күн жарқ еткенде олар ағашқа сүйеніп жығылып қалған баланы көрді.
Алдарындағы ағашқа сүйеніп жығылып, қатып тұрған баланы көрді... жыртық киімді, өңі құп-қу болып, қаннан айырылып жүдеген он, он бір жасар бала екен. Ол – өлік.
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу шартты.
Таулардағы түн: үш атты адам және жалғыз бала
Жаз ортасының қоңыр кешінде Ұлытау бөктерінде салқын жел еседі. Күн батып, ымырт жабылып барады. Күнбатысты қалың қара бұлт басып, айналадағы төбелер қоңырқай тартып, түн тыныштығына бойсұнған сияқты. Осындай жүдеген төбелердің арасымен үш салт атты келе жатыр еді.
Олардың беті қалың таудың ішіне бағытталған. Алыста күн күркіреп, жарқылдап тұр еді. Қарабарқын тартып қараңғылана бастаған аспанда құлазып жүдеген иесіздік білінгендей. Жарқ еткен нажағай жарығы күңгірт даланы үміттендіріп тұрған сияқты. Жігіттер зар-мұңлы әнмен түн құшағына кіріп келе жатты. Олардың әні табиғатпен жалғасатын тіл тапқандай, кейде баяулап қоңырлатқан, кейде шырқыраған.
Осы кезде таудың сыртында жалғыз жаяу бала келе жатты. Ымырт жабылып, қас қарайған шақта жалғыз келе жатқан баланың ойында үлкен мұң, қабағында қалың қайғы бар еді.
Жетімнің қасіреті: жоғалту және қайғы
Он жасар баланың аты Қасым еді.
Бұдан бір жыл бұрын оның кәрі әжесі өліп еді. Одан жарты жыл бұрын өзі туған әке-шешесі өлген. Өз әке-шешесі өлгенде Қасымның сүйеніші болып қалған кәрі әжесі бар еді. Қасымның кішкентай әлсіз басы тағдырдың бұның басына келерлік барлық соққысын түгелімен көріп шыққан. Алдыңғы өлімнен кейін жарты жыл өткенде кәрі әжесі өліп еді.
Бұрынғы бала – бұрын еркелікпен жылайтын Қасым әжесі өлген күні шын қайғымен жылап еді. Басына аспан құлағандай уайымды сол күні көріп еді.
Жақын туысқаны жоқ болса да, маңайындағы ел әжесінің өлігін үйден алып шығарда, кішкентай Қасым үлкейген кексе кісі айтатын зардың бәрін айтып, шешесінің үстіне жығылып, айрылғысы келмей құшақтап жылаған еді.
Әжетай, мені кімге тастап кеттің?! Мені неге ала кетпедің, менің қаңғып қалғаным ба? Менің шынымен сорлы, шынымен жетім болғаным ба?
Әжесі демі үзілген мүйнетіне шейін қарсы алдында, аяқ жағына Қасымды отырғызып қойып, содан көзін алмай жатып үзілген. Кәрі кеудесінен жаны шыққанша, Қасымға ендігі қайғының қаншалық ауыр болатынын біліп, бұның сорлы болған пішінін көруге өзінің көзі шыдамай, есіркеп, барлық күшін жиып, езу тартып күлген сияқтанып жатып еді.
Қасым сол күнгі жылауынан бастап, үлкен кісідей қайғыға, қаралы күйге түсті. Шешесін жоқтап жылағанда, елжіреп сүйген атасы, өз әке-шешесі түгелімен көз алдына келіп елестеп, кешегі жылы ұяны көз алдына әкеп тұрғандай болушы еді.
Қатыгез туыстардың үйінде
Әжесі өткен соң жаны ашыған ие болып шығып, Иса деген ағайыны Қасымды қолына алды.
Қасымның әке-шешесінен отыз шақты қой, он шақты қара қалып еді. Исаның балалары көп, малы жоққа жақын кедей болатын. Ұрысқақ долы қатыны Қадиша мен Иса Қасымды алғашқы қолына кіргізіп алысымен малды өз малындай, өз мүлкіндей баурай бастады.
Түнде ел жатқанда жетім қозыдай тас бауыр болып қалған Қасым жат ұяда ұйықтай алмай, көрпенің астында үндемей жылап жатқанда, Иса мен Қадишаның әңгімесін есітіп еді. Сонда олар Қасыммен бірге келген малдың санын азсынып, әрқайсысының түсін атап, қайсысын соғымға жіберетінін, қайсысын сатып, үй-ішіне саудагерден не алатынын кеңесіп жатты.
Қасым осы түннен бастап бар қайғыны ішіне жия бастады. Маңайындағы көрші қатындар, сенімсіз топас шалдар баласына малына ие болуға жарамайтынын, Иса оны жейтінін айтқыштап қоятын. Қасым сөйлеп, орынды сөз айтып жеңе алмайды. Бірақ көңіліне жетімдік, әлсіздік қайғысы зіл қара тастай орнап қалды.
Бұл уақытта Қадишаның қолы үйреніп алған таяғы күннен-күнге: «Жетім ит». «Жаман неме?» - деп көзге шұқып, жиі-жиі тие бастады... Қасымның көңілі де қартайып, жүдеп барады.
Соңғы қақтығыс және қашу
Қасымның малы ұстала бастады. Көк саулықтың мойнынан құшақтап жабысқан жолында Иса мен Қадишадан қабат таяқ жеді. Жылаған сайын тамақ бермейтін болды. Қасымға тамақты да жөндеп іше алмайтын болды. Оның үстіне олардың ересегінен таяқта жей бастады. Қасымға бұдан соңғы бір қайғы болып малды қарастыру, қозы бағу шықты.
Бүгінгі Қасым жалғыз келе жатқан түннің алдында таңертеңнен кешке шейін Иса мен Қадиша, бұны үйіне жолатпай, ауылдан қуып жүріп сабап еді. Ақырғы рет кеш алдында күні бойы жылаумен үздігіп әлі біткен Қасым жетімектің барлық сорлылығына бойсұнған пішінімен Исаның үйін жағалап келе жатыр еді.
Мені мұндай сорлы қылғандай не жазып едім?.. Неңді жеп едім?! Жазығым – қуарып қалған жетімдігім бе?
Қасым жерде жатқан үлкен тасты ала салып, төніп келіп қалған Исаны тізесінен періп кеп жіберіп, далаға қарай қаша жөнеліп еді. Иса аузына келгенін айтып боқтап, аяғы мертігіп отырып қалды. Қасым сол бетімен тас лақтырып қуған балаларға жеткізбей, үлкен тауға қарай жөнеліп еді.
Қараңғы таулардағы қорқыныш
Ауылға енді қайта бара алмайтынын біліп, зарлап еңіреп, әжесі мен атасынын атын атап шақырып келе жатқанда, бұрыннан ойлап жүрген бір көмескі ниеті есіне түсті. Ол ниеті әке-шешелерінің басына барып, олардың қабырын құшақтап жылау еді. Қасым жүгіре бастады. Шошынған қабақпен алды-артына қарай береді. Жетім көзі белгісіз бірдемені күткендей болады.
Қараңғы түндегі тау, қара жартас алыстан перілер мекеніндей болып жарқ етіп, қайта қараңғылыққа батып жоғалады. Таудың қараңғы сырлы сайлары жартастың қалың көлеңке басқан қара күйедей тұңғиық қап-қара беттері түндегі таудың қараңғы пәлелерін ішіне бүгіп жиып тұрғандай көрінеді.
Құпия келбет және қайғылы ақыр
Бір мезгілде, Қасым қорқып, дірілдеген жүрекпен маңайына жалтаңдап әр нәрседен үркіп келе жатқанда, күн жарқ етті. Сол уақытта жол жиегіндегі бір кішкене тоғайға келіп қалып еді. Оқыста көзін жұмдырып, шошытып қалған жарықтың ішінде Қасым көз алдынан елбеңдеп жөнелген бір нәрсенің түсін шалып қалды. Шошынып, өне бойы мұздап, жүрегі лүпілдеп соғып кетті.
Алдында тісі ақсиған, ұзын бойлы, қолында ұзын қара пышағы бар қара кісі тұр екен. Әлсіз жетім жаны ашыған кезде, алакөз қайта жарқ еткенде, артынан жүгіріп кетті. Қасым өкпесі үзілгенше ентігіп жүгіріп отырды. Түн ортасы болған кезде, таудың осы мөлшеріне бөктерде келе жатқан үш жігіт жетті.
Бұлар аяңшыл аттардың екпінімен тастық жолды тықырлатып, таудың сала-саласын бір құлап, бір өрлеп, жолды қуалап келе жатыр еді. Бір уақытта бір тоғайдың тұсына келгенде, аттары осқырып, ішін тартып, тоғайға қадалып жүрмей, үркіп тұрып алды. Күн әдетінше жарқ етті. Сонда үш жолаушы алдарындағы ағашқа сүйеніп жығылып, қатып тұрған баланы көрді. Аттан түсіп, қасына келіп қараса жыртық киімді, өңі құп-қу болып, қаннан айырылып жүдеген он, он бір жасар бала екен. Ол өлік еді.