Жау тылындағы бала (Қайсенов)
Өте қысқаша мазмұны
Украина жері, Ұлы Отан соғысы жылдары. Он жасар қазақ баласы Серік Мергенбаев әкесі майор Мергенбаевпен бірге Украинаға келді. Соғыс басталысымен әкесі майданға аттанды, ал Серік анасы Жамалмен бірге елге қайтуға жол тартты.
Эшелонға жау ұшақтары шабуыл жасап, бомбалады. Серіктің көз алдында анасы Жамал қаза тапты.
Серік шешесінің қасынан кете алмай тұрған шақта... Мария жан тапсырды. Әкесі алдыңғы шепке аттанып, анасы далада қаза тауып, жас Серік бұрын аяғы баспаған алыс жерде тірі жетім боп, жалғыз қала берді.
Жетім қалған Серікті полк комиссары Савченконың әйелі Анна Ивановна өз баласы Борис Савченкомен бірге қамқорлығына алды.
Жау басып алған жерлерде Анна Ивановна екі баланы ертіп партизандар қатарына қосылды. Олар Примак басқарған партизан отрядында жау тылында күресті. Серік пен Борис барлаушылар болып, қауіпті тапсырмалар орындады.
Партизандар фашистерге қарсы ерлікпен шайқасты. Көптеген қиын сәттерден өтті олар. Серік пен Борис жау қолынан бірнеше рет аман қалды. Анна Ивановнаның күйеуі комиссар Савченко майданда қаза тапты.
Қызыл Армия келіп, Украинаны азат етті. Партизандар отряды Қызыл Армиямен қосылды. Анна Ивановна Переяслав қаласында жұмысқа орналасты, екі баланы да өзімен бірге алды. Серік пен Борис мектепте оқи бастады.
Бір күні Серіктің әкесі подполковник Мергенбаев оларды тауып алды. Ол полк командирі болып жүрген екен. Жомарт Мергенбаев Серікті өзімен бірге алып кетті. Анна Ивановна Бориспен қалды. Екі достың жолы осылай ажырасты.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың бөлімдерге бөлінуі шартты.
Соғыстың басталуы және анасының трагедиясы
1941 жылдың маусым айында он жасар қазақ баласы Серік Мергенбаев әкесі майор Жомарт Мергенбаевпен және анасы Жамалмен бірге Украинада тұрды. Әкесі артиллерия полкінде қызмет етті. Маусымның жайма шуақ күндерінің бірінде майор Мергенбаев әйелі мен баласын вокзалдан қарсы алды. Отбасы бақытты болды, әкесі баласын екі жыл көрмеген еді.
Бірақ бұл бақыт ұзаққа созылмады. Маусымның жиырма екісінде таңертең телефон шылдырлап, майор Мергенбаевті шақырды. Шекарадан фашист армиясы өтіп кетті, полкте соғыс дабылы соғылды. Майор асығыс киініп, отбасымен қоштасып, полкіне кетті. Жамал мен Серік те дайындала бастады.
Жамал мен Серік тез киінді де, үйдің ішін буып-түйе бастады. Жамал ойына әр түрлі қорқынышты күдіктер үялай берді... Шекарадан өтіп кеткен жау бірнеше сағаттан соң осы қалаға... оқ атуы мүмкін.
Командованиенің бұйрығы бойынша барлық офицерлердің отбасылары тылға қарай көшірілді. Жомарт майданға, ал Жамал мен Серік елге қарай жол тартты. Эшелон жол-жөнекей жиі тоқтап, ауа шабуылынан қорғанып келді. Үш күндік сапарда жау самолеттері эшелонды үнемі бомбалады.
Бір күні жау самолеттері эшелонды қатты бомбалады. Бірнеше вагон жанып кетті, адамдар далаға қарай жүгіре бастады. Жамал Серікті қолынан ұстап, жүгіріп келе жатты. Самолет төмендей түсіп, оларға оқ боратып жіберді. Жамал баласын құшақтаған күйі бір шұңқырға құлап түсті.
Анна Ивановна Серікті бауырына қыса түсіп: 'Серік, мамаң өлді. Мамаңды фашистер өлтірді!' - деуі ақ мұн екен, Серік тағы да тізерлеп отыра қалып, мамасының өлі денесін құшақтап еңіреп жылап қоя берді.
Серік анасының қасынан кете алмады. Ол жылап отырды, не істерін білмей қалды. Жамал оққа ұшып, жан тапсырды. Серік жетім боп, жалғыз қала берді.
Анна Ивановна қамқорлығында: жаңа отбасы
Жамалдың жанында полк комиссары Савченконың әйелі Анна Ивановна Савченко отырды. Ол да баласы Борис Савченкомен бірге эшелонда болды. Анна Ивановна Серіктің анасының қаза тапқанын көрді. Ол жетім баланы өз қамқорлығына алды.
Анна Ивановна Серік пен Бористі ертіп, жер асты үңгіріне жасырынды. Олар бірнеше күн сонда болды. Жау самолеттері үнемі ұшып жүрді, қауіпті еді. Анна Ивановна екі баланы да өз балалары сияқты қамқорлық жасады.
Кейін олар орман ішімен жүріп, Анна Ивановнаның туған селосына - Зазулин селосына барды. Бірақ сонда да қауіпсіз болмады. Неміс комендантурасы Анна Ивановнаны шақырды. Комендант оны коммунист деп күдіктенді, Серікті азиат деп атады. Анна Ивановна екі баланы да өз балалары деп айтты.
Комендант оларды босатты, бірақ жетіде бір рет келіп белгі жасатуды бұйырды. Анна Ивановна селодан қашып шығып, екі баланы ертіп, астыртын ұйымның басшысы Николай Михайлович Абраменконың үйіне барды. Олар оны жасырын үйге жеткізді.
Жер үйде Анна Ивановна астыртын ұйым мүшелерімен танысты. Олар радиоқабылдағыш арқылы Москвадан хабар тыңдады, листовкалар таратты. Серік пен Борис те астыртын жұмысқа қатысты. Олар түнде селоларға барып, листовкалар таратты.
Бір күні Анна Ивановна Серіктің киімінің жағасына партиялық билетін тігіп берді. Ол оны жендеттерден жасыру үшін осылай істеді. Серік бұл жауапты тапсырманы мұқият орындады.
Жасырын ұйым жұмысы және партизандар лагері
Астыртын ұйым мүшелері партизандар құрамасымен байланыс жасады. Олар Чапаев атындағы партизан құрамасының командирі Иван Кузьмич Примакпен кездесті. Примак аудандағы астыртын ұйымдардың жұмысымен танысып, оларға жөн сілтеп, ақыл берді.
Бір күні жандармдар Абраменконың отбасын тұтқынға алды. Марияны, балдызы Галяны қамады. Мария жер үйдегі Анна Ивановналарға арнаулы сым арқылы хабарлап үлгірді. Анна Ивановна Серік пен Бористі және астыртын ұйымның екі мүшесін ертіп, жер асты арқылы шие бағы ішіндегі есік аузына келді.
Олар селодан шығып, партизандар лагеріне барды. Лагерьде Анна Ивановна партизандар командирлерімен танысты. Серік пен Борис партизандар қатарына қосылды. Олар барлаушылар тобында болды, түнде селоларға барып, жау туралы мәлімет жинады.
Партизандар жау қолынан тұтқындарды босатуға операция жасады. Олар Марияны азат етуге шықты. Жолда жау конвойымен кездесіп, қатты айқас болды. Партизандар жеңіп, тұтқындарды босатты. Бірақ Мария ауыр жараланды және жан тапсырды. Оның соңғы сөзі Серік туралы болды.
Партизандар лагерінде Серік пен Борис көптеген операцияларға қатысты. Олар жау тылында барлау жүргізді, листовкалар таратты, жау туралы мәлімет жинады. Екі бала батыл және тапқыр болды, партизандар оларды жақсы көрді.
Бір күні Серік пен Борис Гаман отбасын құтқаруға барды. Олар Иван Гаманға хат жеткізді. Иван өз інілері Мария, Галя және Мишамен бірге қауіпсіз жерге кетті. Бірақ кішкентай Мишаны жандармдар ұстап алды.
Он бір жастағы кішкентай Миша өзі білетін астыртын ұйымдардың бірде-бірін жендеттерге айтқан жоқ. Ол адам жаны түршігерлік ауыр азапқа түссе де, соның бәріне совет адамдарына тән қайраттылықпен... төзіп бақты.
Мишаны түрмеден қашуға көмектесті, бірақ ол жендеттерден қашып, орманға жетуге тырысты. Жау солдаттары оны қуып жетіп, атып өлтірді. Миша ерлікпен қаза тапты, ол совет адамдарына тән қайраттылықты көрсетті.
Жан ұшырған Миша орманның шетіне ілінді... жендеттер екі автоматтан оқ жаудырып жіберді. Миша орманның шетіндегі бір жіңішке қарағайды құшақтай алды... 'Ваня!' - деп, бар даусымен айқайлап жіберді.
Партизандық операциялар және қауіп-қатерлер
Партизандар жиі жау қолынан селоларды азат етуге операциялар жасады. Олар жау қоймаларын жарып, көпірлерді бұзды, жау техникасын қирады. Серік пен Борис барлау жұмысында ерекше көзге түсті. Олар жау туралы маңызды мәліметтер жинады.
Бір күні партизандар Македон селосына операция жасады. Олар қару-жарақ, оқ-дәрі қоймасынан керек-жарақты алуға барды. Бірақ жендеттер оларды күтіп тұрды. Қатты айқас басталды. Партизандар жеңіп, көптеген қару-жарақ, оқ-дәрі, азық-түлікті қолға түсірді.
Серік пен Борис осы операцияда ерлік көрсетті. Олар жау туралы маңызды мәліметтер жеткізді, партизандарға көмектесті. Отряд командирі Иван Кузьмич Примак екі баланы партизандар сапы алдында алғыс жариялап, екеуіне сыйлыққа автомат тапсырды.
Партизандар жиі жау қолынан қиналды. Жендеттер селоларды өртеді, адамдарды атып-асып жатты. Партизандармен байланысы бар адамдарды тұтқынға алды. Көптеген патриоттар жау қолынан қаза тапты. Бірақ партизандар бел шешпеді, олар жаумен аянбай күресті.
Анна Ивановна партизандар лагерінде комендант болды. Ол жаралы партизандарға, кішкентайлар тобына қамқорлық жасады. Ол батыл және мейірімді әйел еді, барлық партизандар оны құрметтеді.
Партизандар Днепр өзенінен өтуге көмектесті. Олар Қызыл Армияның жаяу әскер бөлімшелерін жасырын өткізді. Жау сезіп қойып, Днепр үстіне бомбалар тастады. Бірақ партизандар мен Қызыл Армия жеңіп, жауды қуып шығып, көптеген танкалар мен машиналарды қолға түсірді.
Азаттық: Қызыл Армия келеді
1943 жылдың қыркүйек айында Қызыл Армия Переяслав қаласына келді. Партизандар құрамасы Шобитки, Полоғи-Вергуны селоларында дем алуға орналасты. Майдан линиясы Днепр өзені болды. Жау өзеннің оң жағына, Қызыл Армия сол жағына барып бекінді.
Анна Ивановна Серік пен Бористі ертіп, Шобитки селосындағы бір шал мен кемпірдің үйіне орналасты. Селода партизан отрядынан басқа екінші эшелонға қарасты бір артиллерия полкы тұрды. Анна Ивановна балаларынан айырылып қалармын деп, Серік пен Бористі жанынан шығармады.
Отряд қатардағы партизандарына документ беріп, армия қатарына жіберді. Кейбіреулері жау тылына қайта ұшып кетті. Кейбір бұрынғы партия, совет қызметкерлері жаудан босаған жерлерге қызметке жіберілді.
Анна Ивановна туған селосына барды. Оның әкесі Иван Дементьевич Полищукті жендеттер өлтіріп, үйін өртеп жіберген. Село халқы Иванның сүйегін тауып, селоның орталық алаңындағы туысқандық зиратына жерледі. Анна Ивановна әкесінің қайғысын шекті.
Анна Ивановна Переяслав қаласына қайтып келді. Ол май заводына жұмысқа орналасты. Серік пен Борис мектепке барып оқу оқыды. Олар үшеуі бірге тұрды, Анна Ивановна екі баланы да өз балалары сияқты тәрбиеледі.
Артиллеристермен кездесу және әкесін іздеу
Бір күні Серік пен Борис көшеде кетіп бара жатқан әскери бөлімдерді қызықтап келе жатты. Олар әр түрлі зеңбіректерді қарады. Сол кезде бір кіші лейтенант Серікке қарап тоқтады. Ол Серіктен қазақпысың деп сұрады. Серік иә деп жауап берді.
Кіші лейтенант өзін Мұқан деп таныстырды. Ол Серік пен Бористі штабқа ертіп барды. Штаб бастығы подполковник Красюк екі баланың өмірбаянын тыңдады. Ол екеуі де артиллеристердің балалары екенін білді. Подполковник оларды тамақтандырып, киіндіруді бұйырды.
Подполковник Красюк өзінің отбасын жоғалтқан еді. Оның әйелі мен баласы Полтава қаласында қалып, жендеттер оларды атып тастаған. Ол Серік пен Бористің жайын естігеннен кейін, оларға көмектесуге шешім қабылдады.
Подполковник Красюк Серіктің әкесін іздеуге Москвадағы әскери анықтама басқармасына қатынас жазды. Ол Анна Ивановнаға хат жазып, Серіктің әкесін іздеп жатқанын хабарлады. Анна Ивановна бұл хабарға қатты қуанды.
Әкемен қайта кездесу
Көп кешікпей подполковник Красюктен хат келді. Онда Серіктің әкесі табылды деп жазылды. Подполковник Мергенбаев Жомарт үшінші Украина майданының бөлімінде полк командирі екен. Красюк Мергенбаевпен рация арқылы сөйлесіп, Серіктің жайын айтты.
Анна Ивановна бұл хабарды Серікке айтпады. Ол баланың жүрегін уақытша алдағысы келмеді. Бірақ көп кешікпей Жомарт Мергенбаев Переяславқа келді. Ол Анна Ивановнаның үйіне барып, баласын іздеді.
Жомарт Серікті көріп, оны құшақтап бетінен сүйді. Серік әкесін танып, папа деп айқайлап жіберді. Ол папалап жылай берді. Анна Ивановна да жылап тұрды. Әке мен баланың, бала мен ананың шері үшан-теңіз болды.
Серік 'папалап' жылай берді, жылай берді. Анна Ивановна да жылап тұр. Серіктің 'папалаған' даусы Жомарт пен Анна Ивановнаның сай-сүйегін сырқыратты... не істерін білмей, екі бетінен кезек-кезек сүйе берді.
Жомарт Анна Ивановнаға Жамалдың қаза тапқанын, комиссар Степан Сергеевич Савченконың да соғыстың алғашқы күні ерлікпен қаза тапқанын айтты. Анна Ивановна қайғырды, бірақ олар Отан үшін қаза тапты деп өзін жұбатты.
Жомарт Анна Ивановнадан Серікті өзімен бірге полкке алып кетуді сұрады. Анна Ивановна алдымен келіспеді, бірақ кейін Серіктің әкесінің қасында болғаны дұрыс деп шешті. Жомарт Серікті полкке ертіп кетті.
Анна Ивановна: 'Бұл істегендерімнің барлығы менің аналық борышым. Бұл әрбір совет адамының борышы. Әрбір партия мүшесі осылай істер еді, егер осындай жағдайға тап болса.'
Серік әкесімен бірге полкке кетті. Анна Ивановна мен Борис Переяславта қалды. Олар хат жазып хабарласып тұрды. Соғыс жүріп жатты, бірақ жеңіс күні алыс емес еді.
1959 жылдың күзінде автор Ленинградтан хат алды. Хатты Виктор Абраменко жазыпты. Ол Николай Михайлович Абраменконың баласы еді. Виктор әкесі мен шешесінің тағдырын білгісі келді. Автор оған хат жазып, барлығын баяндады.
Виктор Абраменко тірі қалыпты, табылды. Қазір ол Киев қаласында тұрады, өмірден өз орнын тауып, қоғамға адал еңбек істеп жүр. Ваня, Мария, Галя Гамандар мен басқа партизандар да тірі болып, туған жерлерінде тұрады.
Борис пен Серіктен хабар жоқ. Олар да тірі болса бір жерде жүрген шығар, табылып қалар деп үміттенеміз. Соғыс зардабы осындай. Соғыс зор апат. Сондықтан дүние жүзіндегі барлық ізгі ниетті адам бейбітшілік болуын тілейді.
Соғыс зардабы осындай. Соғыс зор апат. Сондықтан дүние жүзіндегі барлық ізгі ниетті адам бейбітшілік болуын тілейді.