Жалғыз (Жәркен)
Өте қысқаша мазмұны
Лирикалық қаһарман өзінің жалғыздығы туралы терең философиялық толғаныстарын жырлады.
Ол оққа сүйенген жалғыз арқарға өзін теңеді — мерген атқан оқ тиген соң, сағаттап қозғалмай тұрған қуатты жануарға. Қаһарман өмірде көп қиындықтарды бастан кешті, Жоңғар құмынан Сары-Арқаға дейін жол жүрді, қиямет күндей азап тартты. Ол өзін жалғыз арқарға ұқсатты — жалғыз өлеңге сүйенген, жырдың уы бойына жайылғанда өлетін ақын.
Қаһарман жалғыздықтың мәнін ашты: Ай жалғыз, Күн жалғыз, Абай жалғыз, Махамбет жалғыз, Шәкәрім жалғыз. Ол Шәкәрімнің жалғыз құдық түбінде жалғыз қурап жатқанын, жалғыз қыстауда, жалғыз үйде өмір сүргенін еске алды. Жалғыздықты даралық пен даналық деп түсінді. Жалғыздықтан қорқатындар — обыр, жемқор, топшыл адамдар.
Қаһарман замандастарын — Нұрланжан Мырқасымұлын, Медетбек Темірханды, Есенбай Дүйсенбайды, Несіпбек Айтты — жалғыздар деп атады. Ол оларға шыдамдылық тілеп, кең аулада емен егіп, алма ағашын отырғызып, құдық қазғанын айтты. Құс пен атты қолға үйретіп, еркіндікке ұмтылды.
О, Жаратушы жалғыз Тәңір-Ием, өзіңе ұқсаған жалғыздарыңды жарылқай гөр!
Фариза қыз, Фариза қыз,
өмірде ақындардың бәрі жалғыз
Толық мазмұны бөлімдер бойынша
Бөлімдердің атаулары шартты.
Бөлім 1. Жалғыз арқар: жалғыздыққа сүйену
Поэма ғұлама таулардың тұрғыны — арқар туралы халық өлеңінің жолдарымен басталды. Қарқаралы басындағы жалғыз арша мен хатқа жүйрік қалқа туралы айтылды. Мергендер арқарды тек күзде аулайтын, себебі бұл қуатты, қоңды жануар оққа тиген кезде бірден құлап түспейтін. Қорғасын оқтың уы денесіне жайылғанша сағаттап, тәуліктеп қозғалмай қарысып тұратын.
Жалғыз арқар.
Жалғыз оқ.
Жалғыз құздың басында –
Селт етпейді боранға,
Селк етпейді жасынға.
Мұңлы қоңыр жанары бір жанады, бір өшіп,
Ажалына сүйеніп, қатып қалған сіресіп.
Лирикалық қаһарман өзін осы жалғыз арқарға теңеді.
Ол Жоңғар құмын омбылап, Сары-Арқаға жеткенше қияметтей жол жүрді. Өкпесін ыстыққа қарытып, жүрегін аяз бен тоңға ұрды. Адамша ерлік жасап, бұралқы иттей болдырды. Тағдыры Такламакан шөліндей жазы ыстық, қысы аяз болды. Қабірінің басына сексеуіл өсер, гүл емес деп ойлады.
Жалғыздыққа сүйенген, Мен де жалғыз арқармын.
Жалғыз өлең дарыса, жүректегі тарқар мұң.
Жырдың уы бойыма жайылғанда өлермін,
Өзі айтады үкімін келер ұрпақ, келер күн.
Бөлім 2. Ұлылар да жалғыз: Абай, Шәкәрім, Махамбет
Лирикалық қаһарман жалғыздық туралы толғанды. Ай жалғыз, Айдан нұрлы Күн жалғыз, таң алдында көз ілетін Шолпан да жалғыздығын сезінді. Абай жалғыз қашанда, екеу емес Мағжан да жалғыз болды. Абылай хан жалғыз болды, Бұхар екеу болмайды. Махамбет жалғыз құбылыс, Исатай оқыс бұрылыс болды. Ер Баукең Момыш әулеті де жалғыз батыр еді. Өмір жалғыз болды, екеу емес өлім де. Тозақ та жалғыз, жұмақ та жалғыз деседі.
Жалғыздықтың азабын ең көп тартқан адам ретінде ақын атап өтті.
Жалғыздықтың азабын Шәкәрімдей тартқан кім?
Жалғыз құдық түбінде жалғыз қурап жатқан кім?
Жалғыз таудың қуысын қысы-жазы паналап,
Жалғыз балға. Төрт таға. Жалғыз атын тағалап.
Жалғыз қыстауда, жалғыз меңіреу тас үйде жалғыз шырақ, жалғыз төсек, жалғыз жастық болды. Жалғыз Құран, жалғыз құман, жалғыз шаршы жайнамаз болды. Бес намазын оқиды күңіреніп білікті ұл, тыңдайды оны сай-сала, орман тоғай, тымық қыр. Жалғыздықтан қорқады обыр, жемқор, топшыл, құзғын, күшіген. Жалғыздықты даралық, даналық деп түсінді лирикалық қаһарман.
Бөлім 3. Жер мен тау — бәрі жалғыз
Қара жер жалғыз қашанда деп жауап берді лирикалық қаһарман. Адамның ақылы жетпейді оны жасарға. Сары-Арқа сағымнан алтын сапырған, Жетісу топырағы құт шақырған, Қарақұм дауылы тау көшірген, Атырау мұнайын қыздай ұзатып ел мерейін өсірген. Бірақ жердің бәрі сатылған, сатылған жер қат-қабат тікенек сыммен қоршаулы болды. Құстар да аспан самғаған, балық та суды шарлаған — сатылып кеткен бәрі де.
Қалмады сүйем жер, сүйегін көмерге. Аяқ пен қолы ұйқасып, жүрегі күмбір күй тасып, қыл қобыздай мөңіреп жарғақ екі құлағы, санасы құстай сілкініп айналып кетті өлеңге, айналып кетті өнерге. Күйші Құрманғазыға кілтсіз «Кісен аштырып», күңіренген Қорқытқа тірідей көр қаздырған. Домбыра да жалғыз, қобыз да жалғыз, тілі де жалғыз, ділі де жалғыз болды.
Алатау да жалғыз, Көкшетау да жалғыз, Қаратау да жалғыз, Алтай да жалғыз, Жайыртау да жалғыз, Хан-Тәңірі де жалғыз, Тарбағатай да жалғыз болды. Тауларының бастары қосылмайды, тастары араласпайды. Жұтынып тұрған жұт жетеу, құлшынып келген құт жалғыз. Ғалам шексіз әмәнда, кіндік кескен жұрт жалғыз. Азия да жалғыз, Еуропа да жалғыз. Бостандық, шындық, ақиқат — сендер де жалғызсыңдар.
Бөлім 4. Ақ сұңқар мен құзғындар
Лирикалық қаһарман бір көрініс баяндады. Бауыры жерге тимеген, шалғысы күнге күймеген жаралы құсты сауысқан, қарға, құзғындар шоқып, түртіп талады.
Лирикалық қаһарман қаламының ұшымен құзғынның көзін ағыздып, белбеуін суырып сауысқан қарғаны сансыратып сабады. Ақ Сұңқар былай деп үн қатты: арашадан қалған жан, жан емес ол, жалған жан, шапағат, мейірім күтпеймін мынау жалтақ жалғаннан. Сұңқар басын тасқа ұрып, өз үкімін паш қылды.
Лирикалық қаһарман жалғыздықтан қорықпайтынын айтты. Топқа, жікке бөлінген, құм төбедей өрілген тобырлардан қорқатынын мәлімдеді. Тырналар үшар тізіліп, бұлдырық ұшар топтанып, ал құстардың тектісі — қырандар жалғыз самғайды. Күн баласы Арыстан, түн перісі Сілеусін, тау серісі Барысың жалғыз-жалғыз жортады. Жолбарыс үрікпес қамыстан, ажалдан емес, Сұңқарша өлермін түбі намыстан деді.
Бөлім 5. Замандас жалғыздарға үндеу
Жалғыздықтың тозағын тартқан жалғыз ол емес деді лирикалық қаһарман. Ақындары Апаштың қағаны, Медетбек тегі Темірхан, Есенбай Дүйсенбайдың тумасы, Несіпбек Айттың оғлы, Фариза қыз — барлығы жалғыз болды.
Олар рухани балмұздағы болды. Жалғыздарын жарға қамалап, сары уайымға салғызба, Құдай деп тілек білдірді. Қастарың ағарса да, шаштарың ағарса да, жалғыздықтың дертіне шыдап бақ, замандастарым деп үндеді. Қараңғыға шырақ сәт, сусағанға бұлақ сәт, өмір бұлаң сағымдай, өмір деген бір-ақ сәт деп қорытындылады.
Бөлім 6. Кең аула — ұрпаққа мұра
Кең аула, шексіз кеңістік, қанатты жыр — менде бар деді лирикалық қаһарман. Кең ауласына өз қолымен түп емен екті, алма ағашын аласа екті, шыңырау құдық қазды. Құс баулып, ат ұстады. Құс болғасын қолында, көтерілді ғарышқа, кеңістігін жұлдыздар қызғанбады қорғаштап. Өлеңнен от жағып, төрт құбыламы жап-жарық болды, ортасына өзін алып суретке түсер көп халық, суретке түсер Алты Алаш, патша да, ханым да шарпылып жүзі жалынға.
Постскриптум. Арқар мен қыранның тағдыры
Ғұлама құздың басында оққа сүйенген жалғыз арқар әлі сіресіп тұр. Сауысқан, қарға, құзғындардың тұтқиыл шабуылының кесірінен мерт болған ақсұңқар құстың рухы қомданып, Хан-Тәңірінің қиясында қонақтап отыр. Жаралы арқардың қашан көз жұмары белгісіз. Қомданған қыранның күні ертең-ақ шарықтап аспанға көтерілуі айдан анық. О, Жаратушы жалғыз Тәңір-Ием, өзіңе ұқсаған жалғыздарыңды жарылқай гөр деген тілекпен аяқталды поэма.