Жалған дүние (Елубай)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ ауылы, 1970-80 жылдар. Түн ортасында ұйқысыз жатқан Хансұлу есіне өткен өмірін алды. Отызыншы жылдардағы ашаршылықта әке-шешесінен айырылып, одан кейін күйеуі Шеге «халық жауы» деп түрмеге жабылды.
Алматыда Едіге де ұйықтай алмай жатты.
Оның 4-5 жыл бойы жазған «Отыз екінші жыл» атты кітабы цензурадан өтпей, баспадан шығарылмады. Партия хатшысы Едігеге Балқаш комбинаты туралы сценарий жазуды бұйырды. Әйелі Маусымжан күйеуінің жеңілісіне ашуланып, әкесінің «бұл адам болмайды» деген сөзін еске алды. Олардың қызы Бағдагүл күйеуінен қайтып келген, қарыздары көбейген еді.
Едіге кітабының тағы да жоспардан түсіп қалғанын естігенде әбден күйзелді. Түнде ұйықтай алмай, таң алдында далаға шықты. Хансұлу да сол түні түс көрді – қызы Бөпенайды солдаттар ұстап әкетті. Оянғысы келіп төсектен ұмтылғанда құлап түсті.
Шыбын жаны шымшықша құлдырап, азат кеңістікті бойлай ұшып, әуелеп барады. Жер бетінің бұйығы таң қараңғысын артқа салған...
Хансұлудың жаны денесінен ажырап, мәңгілік тыныштық тапты. Едіге мен Түгелхан марқұмды төсегіне жатқызып, ақ кебінге орады. Едіге ойланды: өмір бойы азап шеккен Хансұлу енді ғана жай тапқан шығар. Ауыл адамдары келіп көңіл айта бастады.
Тараулар бойынша егжей-тегжейлі мазмұны
Тарау атаулары шартты.
Тарау 1. Ұйқысыз түн: трагедия естеліктері мен қазіргі күйзеліс
Айлы түнде терезеден құйылған сәуле ұйқысыз жатқан Хансұлудың бетіне түсті. Ол жүзін ашық терезеден көрінген Айға бұрды. Осындай айлы түндерде Сарыбайдың құмында ауыл балалары шуылдасып ақсүйек ойнайтын. Хансұлу да сол балалардың қатарында жалаңаяқ жүгіретін.
Беу, дүние-ай! Шын бақытты күндері екен-ау! Соны кезінде неге ұқпаған?! Ұқса ғой, есеюге, ересек болуға асықпас еді-ау!
Хансұлудың ойына 1932 жылдың жазғытұры түсті. Қарақалпақтың түстік тұсы. Құм арасында томпиып-томпиып, жетімсіреп қалып бара жатқан киіз үйлер. Бір тілім нан үшін өз үйін тастап, Әмудария жағасындағы Қоңырат қаласына қарай шұбырғаны көз алдында. Жолда әкесі мен шешесі қалды. Дәу апа екеуі Едіге мен Түгелханды жетелеп, арттарына қарай-қарай жалтақтап, көз жастарын тыя алмай ұзап барды.
О, жалған-ай!!! Хансұлу қалқиып басын көтерді. Түннің бір уағы болса да, көзінде ұйқы жоқ.
Үй іші тымырсық, тар қапас тәрізденді. Өкпесі қысылатындай болды. Сыртқа, кең дүниеге шыққысы келді. Үміт оянып, не болғанын сұрады. Хансұлу ымдап, төсекті сыртқа салу керек екенін түсіндірді. Ауладағы жалғыз тақтаға Едіге мен Түгелханға төсек салынған болатын.
Үміт аулаға матрас жазып, екеуі сыртқа жатты. Сыртқа шыққаннан кейін Хансұлудың тынысы кеңейіп сала берді. Жұлдызды, айлы түнгі аспанға қарап жатты. Аспанды қақ жарып, белдеулей шаңытып Құс жолы жатыр. Өмірінде істемеген қылығын істеп, көз ілмей түн аспанына қарап жатқаны таңғалдырды. Тұла бойы қауырсындай жеңілдеп, көңілі оқыс өрекпіп, әлдеқайда талпып ұшады.
Бүгінгі түні ұйқысыз Ай баққан жан жалғыз Хансұлу емес еді. Алматыдағы бесінші қабаттағы өз үйінің балконында отырып, жасы елуді алқымдап қалған, ашаң жүзді, аққұбаша әйел Маусымжан да Едігемен өткен ширек ғасырлық ғұмырын ой елегінен өткізді.
Маусымжан өзін бұл өмірге тек бақ-береке үшін келген жан деп есептейтін. Республика шығысында біресе кеңшар, біресе аудан басқарып, өмір бойы аттан түспеген әке арқасында молшылықтың ортасында өсті. Өзі қалаған жігітіне бас қосса, одан кейінгі өмірде сол бұрынғы қалпымен мұңсыз-қамсыз аға беретін сияқты көрінген. Бірақ өмір Маусымжан күткендей болмай шықты.
Той өтер-өтпестен әкесі Едігеден көңілі қалды. Әкесі Едігені оңаша шығарып алып, екі өтінішін айтады. Бірінші - шашын қысқартуы керек, екінші - Жоғары партия мектебіне түсуі керек. Едіге екі өтінішке де келіспеді. Содан кейін қайын ата мен күйеу бала әңгімесі жараспай-ақ қойды.
Тарау 2. Кезекті сәтсіздік: кітап қабылданбады және отбасылық дағдарыс
Едігенің үш жыл жазып аяқтаған кітабы өткен жылы баспадан шығып, Бағдагүлдің тойы мен жасауының шығынын көтеруге тиіс еді. Соған бейімдеп той болатын күнді құдалармен келісіп те қойған. Кенет, күтпеген жерден Едігенің кітабы тақырыптық жоспардан шығып қалды. Жандары мұрын ұшына тақалды.
Едіге үндемеді. Алматыны аралап, таныс-жуықтардан жырымдап жүріп, 2 мың сом жинады. Содан бері жыл өтті. Қарызды қайтаратын мезгіл жетті. Осы арада үйге Бағдагүл қайтып келді. Қызының қайтып келгенін шетелде жүрген Едіге естімеген еді. Пақыр қатты қиналды, тіпті көз жасын сүртіп те алды.
Едігенің "Отыз екінші жылы" биылғы жылдың жоспарынан тағы да түсіп қалды. Жұрттан алған қарызды осы кітап қаламақысынан қайтарамыз деп жүрген. Қарыз берген жұрт Едігені іздеп, үйге телефон шалып, мазалай бастады. Жер ортасы жасқа келгенде ел-жұрт, жора-жолдас алдында бүйтіп масқара болармыз деп кім ойлаған?!
Бұл жаңалықты естігенде, Едігенің түсі сұп-сұр болып, не істерін білмей аласұрып кетті. Жолдан келген күні таңды "аһілеп-уһілеп" атырып, ертесінен бастап баспа, комитет, ЦК арасында үш күн бойы шапқылады. Үш күннің соңғы күні ЦК-да болуға тиіс еді.
Кештетіп институттан асығып үйге жетсе, Едіге диван үстінде шалқасынан түсіп, әлдебір нүктеге қадала қарап, сұлық жатыр. Маусымжан ерінің түрінен көз айырмай, залдың есігінде үнсіз біраз тұрды. Едіге Маусымжан жаққа қарамады. Маусымжан тіс жармай, өз бөлмесіне бұрылды.
Тас төбесінен түскен бір найзағай бүкіл іші-бауырын жарып өртеп өтіп, табанынан шыққандай болды. Қарыз! 2 мың сом! Не істемек енді? Кереует үстінде бүк түсіп, басқа ұрған балықтай есеңгіреп отырды. Қарыз ғана емес, ол кітап шықса, Маусымжан үйге шетелдік жиһаз, хрусталь ыдыс-аяқ, кілем алам ба деген арманы да күл-талқан болды.
Қырық адамның бір жақ, қыңыр адамның бір жақ екенін дәлелдегендей. Рас, Едіге – қыңыр адам.
Жастау кезінде өзі дәулетті үйде өскен Маусымжанға Едігенің "байлық", "мансапқорлық", "тоғышарлық" дегеннің бәрін ит жемге апарып тастайтын философиясы бұған қызық, ерекше көрінетін. Бірақ есейе келе, Маусымжанның көзқарасы өзгере берді. Едігенің қолынан түк келмейтін, бейшара жан екендігіне көзі жетті.
Балаларын мектепке берер тұста айтыс болған бұл үйде. Едіге "Бағдагүлді қазақ мектебіне берем" деп қасарысқаны. "Осы Алматыда бір қазақ бар ма, баласын қазақ мектебіне берген! Болса, айтшы!" деді Маусымжан. Едіге дәлел айта алмай бір бозарып, бір қызарды. "Болмаса, ондай қазақ біз боламыз!" деді, ақыры. Маусымжан Едігені жеңді.
Бірақ Қамбарды мектепке беретін кезде, Маусымжанның күші күйеуіне жетпеді. Едіге ұлын өзі жетелеп апарып, қазақ класына отырғызды. "Егер қазақ мектебіне қазақ жазушысы өз баласын бермесе, онда бұ қазақтың шаруасы біткен шығар!" деді Едіге.
Маусымжан өлсе сенбес ондай сандыраққа. Жо-жоқ! Керісінше, қазақты қазақ қылған... Коммунистік партия!
Маусымжан ойлады: "Едіге дәлелдегісі келгендей 'Кеңес өкіметі түгел бір халыққа қиянат жасады' дегенге кім сенер?! Керісінше, қазақты қазақ қылған, қой соңында жүрген қараңғы елді, небары 10-20 жыл ішінде түгел сауатты елге айналдырған кім? Коммунистік партия! Кеңес өкіметі!" Едіге неге партияның халық үшін жасаған еңбегін көргісі келмейді?
Маусымжан өз бөлмесінде осындай ойға шомып отырғанын білмейді, бір кезде басын көтерсе, сыртта қараңғы түсіпті. Орнынан тұрды. Содан кейін Едіге жатқан залдың табалдырығын аттады. "Ие!.." деді бұл. Едіге селк етті. Басын көтеріп, түзеліп отырды. Бірақ Маусымжанның бетіне қарамады.
"Жұрт қарызын сұрай бастады..." "Білемін..." деді Едіге. Маусымжан оны сұғымен атып жіберердей, аз-кем үнсіз шақшырайып тұрды да: "...Білерсің... атаңның басын!" деді. Едіге үндемеді. Бетіне лып етіп қаны ойнап шыққандай болды да, іле қайта сұрланды.
Сөйткенше, телефон шыр етті. Түгелхан екен. Телефон арқылы Едігеге қысқаша ғана бір жаңалық айтты. Едіге шошып: "Қой! Не айтып тұрсың?!" деді түршіккен үнмен. Байланыс үзіліп кетсе керек, Едіге телефон құлақшасын қолында ұстап, абыржып сәл-кем тұрды да, қайтадан орнына қойды. Қабағы шытылып, бас шайқап, балконға беттеді.
Тарау 3. Соңғы сағаттар: Хансұлудың көрініс көруі мен тыныш өлімі
Төсек тартып әл үстінде жатқан Хансұлудың дүниені шарлап сарсылған санасы түн ортасы ауа бере, шалдығып, сансырап, саябыр тапқандай болды. Сабылған ойы өстіп шаршаған тәрізденгенімен, сезім-түйсігі әлі сергек жатыр. Жібек орамалдай үлбіреген түн лебін сезеді.
Хансұлу, кенет, жанына келіп сүмеңдеп отыра берген бір шалдың елесін байқады. Тарғыл бет, басында жапырайған қарасұр тақиясы бар, иығына көнетоз шапан ілген, төртбақ, көкшіл көзді шал. Ждақай. Ждақайдың неге келгенін іші сезе қойды. Тағы да кешірім сұрау ниеті.
Хансұлудың өмірін дозақ еткен жәдігөй. Баяғыда 43-жылдың күзінде... Шегені бір емес, бірнеше рет айдатқан кәззап осы.
"Хансұлу! Сенің алдыңда кінәм Қаптың тауындай... Енді қайтып... бұ фәниде көрісе аламыз ба... жоқ па... Кешіре алсаң... кеш!" деді Ждақай. "Мен кештім не, кешпедім не, болар іс болған соң... Жауабыңды енді... Алланың алдында берерсің! Бәріміздің де барар жеріміз... сол ғой!.." деп жауап берді Хансұлу. Елес ғайып болды.
Тұла бойын басып, жаншып жатқан бір зіл батпан бар. Енді қайтып жаздырмас бір шойын шеңгел бар. Аяқ, қолы өзінікі емес, бір ауыр кеспелтекке айналған. Басы да қозғалар емес, қорғасын құйып қойғандай. Бар бойында жандыдан тірі қалған тек, сансыраған санасы ғана, қалжыраған жүрегі ғана тәрізді.
Тарау 4. Таңғы ашылу: өлім мен ойлану
Төңіректі аққұйрық сәуле кезе бастағанда ауыл шетінде әлі ұйқысыз жүрген Едіге баяу басып, үйге қайтып келе жатты. Ауыл әлі шырт ұйқыда. Маңайды қою тыныштық басып тұр. Аула есігіне жеткенде, кенет, үрпиіп тоқтай қалды. Назары төсегінен жартылай шығып, алаша үстінде етпетінен түсіп жатқан Хансұлуға түсті.
Тіксініп, шапшаң басып аулаға кірді. Хансұлудың жанына жетіп, тізерлей қалып, қолын ұстап көрді. Салқын тартып қалыпты. Шіміркеніп кетті. Тақта үстіндегі Түгелханға көзі түсті де, дереу соны барып иықтан сілікті. Түгелхан ыңырсыды, бірақ оянбады. Үміт оянды. Алаша үстінде етпетінен түсіп жатқан шешесін көріп жан дауысы шығып кетті.
"Алдымен орнына жатқызайық! Кел, көтер!" деді Едіге. Марқұм Хансұлуды оң қолтығынан ұстады. Көз жасы сорғалаған Үміт шешесінің екінші қолтығына жармасты. Марқұмның қол буындары сіресіңкіреп қалған екен. Төсегіне жатқызғаннан кейін қолдарын жазып, бетін ақ шүберекпен бүркеді. Содан кейін ішкі бөлменің еденін жалаңаштап, Хансұлудың денесін ақ кебінге орап, екеулеп жүріп сонда апарып қойды.