Жабайы алма (Мұратбеков)
Өте қысқа мазмұндама
Соғыс жылдарындағы қазақ ауылы. Ауыл балалары тау бөктерінен жабайы алма жинап күн көрді. Үлкен алма ағашының астында қаңғыбас Көкінай атты ит мекендейтін. Бірде Көкінайдың күшіктерін ауыл балалары өлтіріп, кейін Қарақаншық жоғалып кетті. Ағаштан алма терем деген бала құлап өліп, күшіктерді өлтірген қыз есінен адасты.
Қанат (Көкшешек) әпкесі Нәзираны жақсы көретін Тоқтар атты жігіттен қызғанып, жиі аңдыды. Бірақ Тоқтар соғысқа кетіп, қаза тапты. Ауылда күйзеліс орын алды.
Соғыстан оралған Ырысбек ауылда зорлық-зомбылық орнатып, Нәзираға көз тікті. Ол балаларға қорлық көрсетіп, ауыл адамдары оған қарсы тұра алмады. Байдалы шал колхоз бастығы болды, бірақ сауатсыздығы кедергі болды. Ауыл қиыншылықты бастан кешті, азық-түлік тапшы болды.
Қыс ұзаққа созылып, балалар ашқұрсақ болды. Қанат досы Петька екеуі ауылдан шөп ұрлап, қоңыр сиырға азық жеткізе алмады. Әкелері майданда қаза болған балалар көп болды, жағдайлары ауырлады. Бірде Зибаш пен Қыдырман Қанат пен әпкесі жинаған шөпті үйге жеткізем дегенде оны жауыз Тұржан өртеп жіберді.
"Жау-ыз-з!.. Жау-ыз-з!..- деді шырқырай қайталап.- Қанатай, анау жауыз екеуміздің шөбімізді өртеп тұр ғой! - деп еңіреп жылап жіберді. Екеуміз де солқылдай жылап, сонау Қоғалы бұлақтың басынан шаршап-шалдығып тартып әкелген шөбіміздің..."
Қыста ауыл қатты боран астында қалып, қиын жағдай туды. Нәзира станцияға азық алуға барып, жолда тұрып қалды. Кейін аман оралғанымен, оны соғыстан босап шыққан қалаларды қалпына келтіру жұмысына жіберді. Ауылда жұрт мұңға батты.
Бөлімдер мен тараулар бойынша толық мазмұндама
Бөлім атаулары редакциялық
Бөлім 1. Балалық шақ және соғыс өмірі
Көкінай
Жабайы алма ағаштары өскен тау бөктерінде соғыс жылдарында балалар алма теріп, күндерін өткізетін. Қышқыл алмаларды жеп, іштері ауырса да, тапшылықта осылай тамақтанатын. Кешке малмен бірге балалар да алма толтырылған дорбаларын арқалап ауылға қайтатын. Жолда үлкен бір алма ағашы бар еді, бірақ оған жақындай алмайтын, себебі оның түбінде Қарақаншық (Көкінай) деген бұралқы ит мекендейтін.
Бірде Қарақаншық үш күн бойы көрінбеді. Балалар оның өліп қалғанын немесе Жайдарды іздеп кеткенін жорамалдады. Төртінші күні таңертең Қарақаншық алма жеп жүрген жерінен табылды. Іші салбырап, аянышты көрінді. Балалар оның тірі екеніне қуанды, бірақ ол ырылдап, ашулы болып қарсы алды.
Балалар Қарақаншықтың күшіктегенін біліп, оның күшіктерінің бірін алғысы келді. Олар үңгірден күшіктердің қыңсылын естіді және Қарақаншыққа нан тастады. Сыпатай деген бала Қарақаншықтың құмай күшігі осы жолы туылған шығар деді. Балалардың бәрі осы жолғы күшіктердің бірін алғысы келді.
"Аюлардың патшасы сол ғұрыпты түсініп, ондай адамға тимейді екен. Ол алма ағаштың түбінен өткендеріңде ең болмаса шүберек іліп кетіп жүріңдер,- деп қоятын әжеміз. Түу, әже, соған да сенесіз бе? Киелі түгі де жоқ"
Кеш бата Сыпатайдың апасы Бүбітай Тоштан деген жетім қызды қуып жүргенін көрді. Тоштан Қарақаншықтың сүтін ішіп, нанын жегені үшін жазаланды. Бүбітай Тоштанды ұстап алма ағашының түбіне қайта оралды. Ол Қарақаншықтың ауыл үйлеріне кіріп, сүт пен нанды жеп кеткенін айтты.
Сыпатай Қарақаншықты өлтіремін деп қоқан-қақы көрсетті. Бүбітай үңгірдің аузын күрекпен опырып, ішіне қарай құлатты. Күшіктердің үні өшті. Балалар үнсіз бақылады. Кешқұрым Қарақаншық үңгірдің жанына келіп, қыңсылап, жер тырмалап ұлыды. Ертеңіне балалар үңгірдің қайта қазылғанын көрді, бірақ күшіктер жоқ еді. Қарақаншық із-түзсіз жоғалды.
Балалар Қарақаншықты ұмытты. Күзге қарай алмалар пісті. Сыпатай қызыл алмаларды алам деп ағаштан құлап өлді. Осыдан кейін шешелері балаларды алмаға жібермеді. Қыс түсті. Ауылдың колхоз болып ұйысқаны туралы үлкендердің әңгімелерінен ғана білді. Колхоздың құрылу тарихы аңызға айналған.
"Айтып ем ғой, Көкінайдың қарғысы жібермес деп, айтып ем ғой." Сөйтіп, келер жылы көктемде Бүбітай жынданды. Ертеден қара кешке дейін есігінің алдына шығып отырып алады да зарлап өлең айтады.
Тоқтар мен Нәзира
Баяндаушы Нәзира әпкесіне қатты қызығып, оны аңдитын әдетке айналдырды. Ол Нәзираның қайда барса да, артынан жасырын бақылап жүрді. Баяндаушының бұл қылығына Нәзира әпкесі оны әжесі мен анасының жібергені деп ойлады.
Шын мәнінде, Қанат Нәзираны аңдыды, себебі соңғы кездері Шымырбай шалдың баласы Тоқтар олардың үйінің маңайынан кетпейтін болған. Тоқтар мен Нәзира жақын сөйлесіп, күлісіп жүрді.
Бірде Тоқтар үйдің алдынан өтіп бара жатып, әжесімен амандасты. Әжесі оған разы болып, айран ішуге шақырды. Тоқтар әжесінен әскердегі баласы туралы сұрады. Әжесі Нәзираға Тоқтарға айран әкелуді бұйырды. Қанат Тоқтар мен Нәзираға кезек-кезек қарап, олардың әжесінің көзінше сызылып, бір-біріне көздерімен ғана қарап қоятынын байқады.
Бір күні Нәзира бұлаққа суға барғанда, Қанат оның артынан жасырын ілесіп барды. Тоқтар да атын суғармақ болып келді. Олар сөйлесіп, күлісті. Қанат олардың не сөйлесетінін тыңдауға тырысты. Олар мектептегі күндерін еске алды.
Қанат шыдамай, екеуінің ортасына тас лақтырды. Нәзира оған желкесін қиятынын айтты. Тоқтар атына мініп кетіп қалды. Нәзира Қанатқа шығуды бұйырды, бірақ ол шықпады.
Бір күні Қанат кешқұрым ойыннан қайтып келе жатып, Тоқтар мен Нәзираның сиыр қораның іргесінде сөйлесіп тұрғанын көрді. Тоқтар Нәзираны білегінен ұстап алған. Нәзира Тоқтарға сүйіскеннің не екенін сұрады және өмір бойы оған сенетінін айтты. Қанат тағы да тас лақтырды. Тоқтар қашып кетті, ал Нәзира үйге қарай жүгірді.
Нәзира Қанаттың желкенінен ұстады және май құйрығынан тартып жіберді. Қанат айқайлап, әжесі мен апасын шақырды. Нәзира оны жіберді және аңдығанын қоймаса, алатын сыбағасы осы екенін айтты.
Қанат Нәзираның өзіне жалынып, жалбарынғанына рақаттанып қалды. Ол Нәзираны құлы қылды және не бұйырса да орындайтынын айтты. Қанат Нәзираға бір аяғын көтеріп, бір қолына кірпіш ұстап тұруды бұйырды.
Ертеңіне Тоқтар Қанатқа қызыл қарындаш беріп, Нәзираны шақырып беруін сұрады. Қанат келісті, бірақ ертең тағы да қарындаш әкелетін болса ғана. Қанат Нәзираға далаға шығуды бұйырды. Ол Тоқтармен кездескенде, көп сөйлеспеулерін және сүйіспеулерін ескертті. Екеуі бір-біріне қарама-қарсы қарап тұрды. Тоқтар Нәзираның қолынан ұстады. Қанат оларға жақындаспауды ескертті.
Нұғыман, Әжібек, Байдалы
Көктемде мал ауылға жақын қонып, төл аяғы жетілді. Ауыл қызықты кезеңге толы болды. Қойлар жайылып, ауыл тұрғындары сүт өнімдеріне кенелді. Балалар қозы қайырып, тас қораға барды. Онда колхоздың жылқылары қамалды. Ер адамдар тай-құнандарды күзеді, жылқыға таңба басты, әскерге ат іріктеді, асау үйретті. Тоқтар әскерге жарайды деп іріктелген аттардан күнде асау үйретті.
Байдалы шал Тоқтарды да, ол үйреткен асауларды да менсінбеді. Ол бұрынғы асаулардың күшті болғанын айтты. Байдалы шалдың әңгімелерін тыңдасаң, бұрын тумай, қазіргі заманда туғаныңа өкінесің. Бүгінгінің адамдары да қораш, малдары да азғын, ең аяғы иті екеш итіне дейін бұралқы. Ал балаларды ол мүлде іске алғысыз деп білді.
Балалар ескі клубтың көлеңкесінде асық ойнап жүргенде, Әжібек келіп, олардың асықтарын тартып алды. Балалардың шағымына қарамастан, ол асықтарды қайтармады, тіпті кейбірін ұрып жіберді. Осыдан кейін балалар ойынды жалғастыруға батылы жетпеді.
Осы кезде колхоз бастығы Нұғыман келіп қалды. Ол Әжібектің ісін айыптап, балаларға қотыр жұқтырмауын ескертті. Нұғыман Әжібекпен әңгімелесіп, соғыстың тез бітуін қалайтынын айтты, себебі балалардың бақытты өмір сүргенін көргісі келді.
"Соғыста туыс-туғаның бар ма, жоқ па - ол есеп емес. Жауға қарсы көтерілу біздің бәріміздің де міндетіміз. Сондықтан былай болсын, балалар, ертеңнен бастап қолдарыңа бір-бір орақ алып, егіннің арам шебін отауға шығыңдар."
Нұғыман Әжібекке қотырын емдету үшін Қоңырға баруды бұйырды және ақша берді. Әжібек балаларға өзін құдайдай көруді бұйырып, Қоңырға барып келгенше құрт-ірімшік әкелуді тапсырды. Қанатқа Байдалыдан ат әкелуді бұйырды. Қанат Байдалыға қағазды апарып берді, бірақ шал оған дөрекілік танытты. Әжібек өзі барып, Байдалының торы жорғасын мініп кетті. Байдалы оны қуып жете алмай қалды.
Күз бен қыс
Жаздың соңғы күндерінде станция жақтан Әжібек сүйінші сұрап келді: Ырысбек соғыстан қайтып келе жатыр. Бұған дейін Ырысбектен қара қағаз келген еді, сондықтан жұрт аң-таң болды. Әжібек Ырысбектің өзіне берген киімдерін көрсетіп, оның станциядағы таныстарымен бірге қызық өткізгенін айтты. Жұрт Ырысбекті қарсы алуға жүгірді.
Ырысбек ауылға әскери киімімен, мылтығымен және шпорымен келді. Балалар оны құшақтап сүймек болды, бірақ ол қабағын түйіп, оларды шаңдатпай ақырып, әскери тәртіппен жүріп кетті. Кемпірлерді де құшақтамады, тек амандасты. Ырысбек Дүрияны шақырып, үйдің есігін ашуды бұйырды, шаңырақтың иесі аман-есен келгенін айтты. Жұрттың жүрегі елжіреді.
Дүрия жылап Ырысбектің аяғына жығылды. Ырысбек те көзіне жас алды. Кемпірлер Дүрияны тұрғызып, есікті аштырды. Ырысбек үйге кіріп, Дүрияға от жағуды бұйырды. Үй іші қызық думанға толды. Көлбай керең де келді, бірақ Ырысбек онымен қол алысып амандасты. Ырысбек домбыра, гармон, мандолин, скрипкаларын сұрады. Дүрия Әжібекті ертіп үйіне жүгіріп барып, барлық аспаптарды әкелді.
Ырысбек домбырасын күмбірлетіп, күй тартты. Жұрт демін ішіне тартып, тына қалды. Ол соғыстағы бастан кешкендерін айтып берді. Орыстың бір қызы оны өлімнен құтқарып қалды. Ырысбек фашистер туралы айтты. Күн батып, ел орынға отыратын кез болса да, ешкім тарайтын емес. Ырысбек біресе гармонын тартты зарлатып, біресе мондолині мен скрипкасын ойнады сыңсытып.
"Жұртым,- деді онан соң, даусы елжіреп, егіліп шықты.- Алыста қан майданда жүргенімде отырсам ойымнан, ұйықтасам түсімнен шықпады туған жерім. Жоңғардың мынау жоталары дүниенің төбесіндей де басқа жер осының етегіндей боп көрінді."
Байдалы шал Ырысбекке ән салуды сұрады. Ырысбек домбырасын алып, ән шырқады. Ол Дүрияны қасына шақырды. Ырысбек Біржанның әнін айтты. Жұрт тәнті болды. Ырысбек Ақан серінің, Иманжүсіптің, Әсеттің әндерін де шырқады. Ол Дүрияға мұңлы кейіпте қадала қарап қапты. Ырысбек Дүрияны қайтарып беруді сұрады.
Көлбай керең қатынын қайтарып бере алмайтынын айтты. Дүрия Ырысбек қал десе, қалатынын айтты. Көлбай сапысын суырып алып, жарып өлтіремін деп ұмтылды, бірақ оны ұстап қалды. Ырысбек те мылтығын алып, Көлбайға қарай басты. Біреу қолын қағып үлгеріп, оқ Көлбайдың бөркін ғана ұшырып түсірді. Ырысбек жұртқа тарауды бұйырды.
Әжібек Ырысбектің Дүрияны ұрып-соғатынын көруге үгіттеді. Олар үйге кіріп, саңылаудан сығалады. Дүрия Ырысбектен өзін ұруды сұрады. Ырысбек оны ұрғысы келмейтінін айтты. Дүрия Ырысбектің аяғын құшақтап отыра кетті, бірақ Ырысбек оны көтеріп алды. Дүрия төсек салды. Ырысбек шамды сөндірді. Әжібек ашуланды.
Ырысбек бір жетідей үйінен шықпады. Ол домбырасын тыңқылдатады да жатады. Кейде күңірене әндетіп өзімен-өзі жылап алады. Кейде ол үйін төңіректей ойнап жүрген балаларды ішке шақырып ап, жағалай отырғызады да, өзі бәрімізге мүсіркей, аяй қарап: «О, көзімнің нұрлары»,- деп елжірейді. Күнде түс кезінде Дүрия тамаққа қайтады, сонда Ырысбектің қуанғанын көру тіпті керемет.
Ауыл арасында Ырысбек туралы әр түрлі әңгімелер тарай бастады. Біреулері оны аурулы десе, екіншілері бабасы аруақты бақсы кісі еді, бұ Ырысбек те тегін емес дейді, үшінші біреулер оның баяғыдан белгілі тентірек екенін айтады. Колхоз бастығы Нұғыман оған жұмысқа шығуды ұсынады, бірақ Ырысбек онымен мүлде сөйлеспей қойыпты. Ал Көлбай керең Ырысбек десе әзірейілінің атын естігендей қашатын болды. Өзі Дүриядан мүлде күдерін үзіп, сиыр фермада сауыншы боп жүрген бұрынғы әйелі - Әпішті қайтып алды.
Бөлім 2. Қыс қиындықтары және өмір сынақтары
Зорлық пен қорлық
Соғыс жылдарындағы қыс ерекше қатал болды. Ырысбек балаларды жазалаудың жаңа түрін ойлап тапты: кінәлі баланы қарға шаншып тастайтын. Қанат бұл жазаны жиі тартты.
Ырысбек Нәзираға хат жазып, оны Қанат арқылы жіберді. Қанат бұған қарсылық білдірді, бірақ Ырысбектің жазасынан кейін көнуге мәжбүр болды. Ауылда Ырысбекке қарсы тұрар ешкім жоқ: Нұғыман ауру, Көлбай қорқады, Байдалы шал да алыс жүреді.
Байдалы шал қаладан Ырысбекпен бірге қайтып келе жатып, Ырысбектің қорлығын айтып шағымданды. Ырысбек оны қалада тонап, жолда жынды болып қорқытты. Осыдан кейін Байдалы шал Ырысбектен қашатын болды.
Нәзира Ырысбектің хатын оқымай, отқа жағып жіберді және Қанатты ұрысты. Қанат екі оттың ортасында қалды. Бір күні Қанат жылап, Нәзира Ырысбектің үйіне барып, оған қарсы шықты.
Нәзира Ырысбектің хатын ешқашан оқымайтынын айтты. Ырысбек оған ештеңе істей алмады. Нәзира Қанатқа Ырысбектің хатын алмауды бұйырды. Бірақ Қанат Нәзираның Ырысбекке қарсы тұра алатынына сенбеді.
Күзден бері Ырысбекті әскерге шақырады, бірақ ол жарамай қайтып келеді. Ауыл оның кетуін күтеді. Ырысбек қыз-келіншектерге көз салып, қалайда дегеніне жетеді. Қазір Нәзираның соңына түскен.
Нәзира Ырысбектің үйіне барып, оған қарсы шыққаннан кейін, Әжібек Қанатты ұстап алып, оған көкесі мен апасының суретін Ырысбекке апарып беруді бұйырды. Қанат келіспеді, бірақ Әжібек оны қорқытты.
Қанат суретті ұрлап, Ырысбекке апарып берді. Ырысбек суретке қарап, Қанатты құшақтап сүйді. Қанат қорланып, үйден шығып кетті. Әжібек оны жұбатты және шарығын майлап алуды ұсынды.
Қанат Әжібектің үйіне барды. Онда Қайрат пен Бәтен шарықтарын майлап отыр еді. Әжібек балаларға шарықтарын майлауға солидол берді. Олар шарықтарын майлап, үйден шықты. Олардың ізін көрген Байдалы шал ашуланып, Әжібекті ұрысты.
Боран
Нәзира әпкесінің станцияға астық тартуға кеткеніне бір аптадан асып кетті. Қыс мезгілі болғандықтан, жол ұзаққа созылды. Боран соғып, ауылдағы жағдай қиындады. Үйдің іші күңгірт тартып, балалардың көңілі түсті. Әже терезелерді бітеп, балалар қырауды жеп, жөтеледі. Сабан көп болғандықтан, пеш жағылып, балалар ауырмады. Әже Нәзира әпкесінің амандығын уайымдады.
Нәзира әпкесі кеткенде, балаларға бір аптаға жетерлік бидай қалдырып кетті. Олар күнделікті бидайды қуырып, қол диірменге тартып жеді. Қарны шала тояды, бірақ қанағат етті. Қанат бидайды үнемдеп жұмсауға тырысты.
Әже ауырып қалды. Денесі қызып, ыңқылдады. Балалар не істерін білмей, пеш жағып, терезеден сыртқа қарады. Жанар әженің өліп қалуы мүмкін екенін айтты. Қанат қорқып, басқа нәрселерді ойлағысы келді.
Ауыз үйге Зибаш кіріп келді. Ол Нәзираның өгіздері болдырып жолда қалғанын хабарлады. Әже қайғырып, Қанатқа Байдалыға жүгіруді бұйырды. Зибаш өзі өгіздерін жетелеп кетті.
Қанат Байдалының үйіне жүгірді, бірақ ол үйде жоқ еді. Қайтып келгенде, әже зар еңіреп жылап жатыр еді. Қанат Нәзира әпкесін іздеуге шығуды шешті. Әже оны жалғыз жібергісі келмеді, өзі де киіне бастады.
Қалың қар
Қанатты әжесі оятты, боранның басылғанын айтып, қорадағы малды шығарып, Нұрсұлудың үйіне қарай жол ашуды тапсырды. Әжесі ошаққа от жағып, күлді үрледі.
Қанат тез киініп, үйдің іші қараңғы екенін байқады. Кішкентай балалар ұйықтап жатыр, ал Нәзира әпкесі қатты шаршаған. Оның жүзі ісініп кеткен.
Қанат сыртқа шығып, қарды күреп, қораға жол ашты. Қардың қалыңдығы үйдің төбесімен бірдей болыпты. Сиырлар мен ешкілерді шығарып, шөп шашты.
Содан кейін Нұрсұлудың үйіне қарай жол ашты. Қар қатты сіресіп қалған. Қанат Ырысбектің жазасы есіне түсіп, қорықты. Бүкіл ауыл қардың астында қалған.
Нұрсұлудың үйінің есігі ашық тұр. Қар есікті жауып тастаған. Қанат қарды күреп, ішке кірді. Бөлмеде Бәкиза кемпір екі немересімен отыр. Ошаққа от жағылмаған.
Қанат кемпірді оятты. Кемпірдің айтуынша, Серік ауырып қалған. Кеше біреу келіп, тауықтарын ұрлап кеткен.
Қанат үйге қайтып, жағдайды әжесіне айтты. Әжесі тары, май және сүт алып, Нұрсұлудың үйіне барды. Қанат от жағып, әжесі сүтті пісірді. Әжесі Серіктің жағдайын сұрады.
Көбеген
Балалар сабақтан шыққанда ауылдың ортасында етікші Жақыпбай шалдың арбасы тұр екен. Шалдың шанасында әскери киім киген, арық, жүдеу адам отыр. Ол балаларға қант береді. Шал госпиталда жатып шайға берілген қантты жинағанын айтады. Ол балалардың әкелерін таниды, бірақ балалар оны танымайды. Біреуінің әкесінен қара қағаз келгенін естіп, қайғырады.
Жақыпбай шал оны қай үйге түсірерін сұрады, бірақ ол бейітті көрсетті. Балалар оның кім екенін білмеді. Нүсіп шал келіп, Жақыпбайды танып, жаңа келген адамның кім екенін сұрады. Жүдеу адам Ысқақтың баласы Көбеген екенін айтты. Нүсіп шал оны құшақтап, қуанып, үйіне қонаққа шақырды.
Көбегенді Жақыпбай шал қолтығынан демеп түсірді, бір аяғы жоқ екен. Ол таяқпен жүрді. Балалар соғыстың адамға қандай әсер ететінін түсінді. Бұрын соғыстан жараланып келгендерді көрсе де, мүгедектіктің не екенін енді ұғынды.
МТС-қа Байдалы шал апарып салғаннан кейін Нәзира әпкесі демалысқа келді. Ол өзгеріп кеткен, жүдеп, арықтап, киімдері де басқаша. Әжесі оны танымай қалды. Нәзира тракторшы болатынын айтты. Ол әжесін құшақтап сүйді және балаларға кәмпит берді. Қанатқа блокнот сыйлады. Әжесіне жарты шай әкелді.
Нәзира МТС-тың директоры оған комбинезон мен құлақшын бергенін айтты. Сол күні үйде кішігірім той болды. Әжесі Көбегенді қонаққа шақырды. Қанатқа оны шақырып келуді тапсырды. Ауылда Көбегенді кезекпен қонаққа шақырады. Ол қисса айтады, даусы зарлы. Көбегеннің қиссашылығы бүкіл ауылға тараған.
Қыдырман Тойтық
Екі күннен кейін Нәзира әпкесі Гүлсара есімді досымен бірге ауылға қайтып оралды. Олар МТС-тен жаяу келген, еркекшора киімдері киіп алған. Әжесі олардың бұл сапарының жайдан-жай емес екенін сезді.
Нәзира МТС оларды және басқа қыздарды соғыстан азат етілген қалаларды қалпына келтіруге жіберіп жатқанын айтты. Әжесі қатты қайғырып, наразылық білдірді. Нәзира әжесін тыныштандырып, бұл соғыс емес, тек қалаларды қалпына келтіру екенін айтты.
Әжесі Қанатқа Нүсіп немесе Мақымды шақырып, көк тушаны сойып, құдайы тамақ беруді бұйырды. Мақым шал көк тушаны сойып, бата жасады. Сол күні ауыл адамдары келіп, құдайы тамақ ішіп, Нәзираға оң сапар тіледі.
Кешке Нәзираның достары: Нұрбике, Үміт, Қыдырман және Зибаш жиналды. Олар балалық шақтарын еске алып, көңіл көтерді. Нұрбике күйеуі әскерде қайтыс болғаннан кейін балалы жесір болып қалғанын айтты.
Үміт Нәзирамен бірге кеткісі келетінін айтты, бірақ аяғы ауырғандықтан бара алмады. Қыдырман бұл әскерге шақырудың бір түрі екенін айтты. Ол аяғынан айырылып, тойтық болып қалғанына өкінді.
Зибаш Қыдырманның аяғының үсігені жақсы болғанын, әйтпесе ол да кетіп қалатынын айтты. Нәзира бұлардың әңгімесін тоқтатып, кеткеннен кейін отбасының жағдайы не болатынын уайымдады.
Нәзира Зибаштан Қоғалыбұлақ жақтағы шөпті әлі таратпағандарын сұрады. Ол Қанат екеуінің жазда шауып жинаған шөбін үйге жеткізуді сұрады. Зибаш пен Қыдырман көмектесуге келісті.
Байдалы бастық
Шолақ қол өкіл ауылда бірнеше күн болып, халықты біраз әбігерге салды. Ол Байдалыны ертіп Нұғыманның үйіне көңілін сұрай барды. Нұғыманның жағдайы нашар екенін түсінген соң, келесі күні колхоз бастығын сайлау үшін жиналыс шақырды.
Ауыл балалары жиналысқа қызығып, үлкендердің сөздері мен іс-әрекеттерін бақылады. Олар жиналысқа келгендерді өздерінше талқылады. Зибаштың әдеміленіп келгеніне таң қалды. Балалар оның өкілге ұнау үшін сәнденгенін айтты. Қыдырман Зибаш туралы әңгімелерді басуға тырысты.
Қыдырман жиналысқа кешігіп келді. Шолақ қол өкіл соғыс жағдайы туралы айтып, Нұғыманның орнына жаңа колхоз бастығын сайлау керектігін хабарлады. Ол Байдалыны ұсынды. Көпшілік Бай далының сауатсыздығын айтты, бірақ өкіл оларды тыйып, шаруа жайын білетін іскерлігі маңызды екенін айтты.
Өкілдің сөзінен кейін халық Байдалыны қолдады. Балалар Байдалының бастық болғанына таң қалды. Петька Санаттың хатшы болатынын айтты. Өкіл екінші мәселені қарады: бригадирді Байдалы өзі тағайындайды.
Тұржан - атқарушы
Ысқақ шал сабақ үстінде Санатты колхоз бастығы шақыртып жатқанын айтты. Әнипа апай оқушыны сабақтан жібергісі келмеді, бірақ Ысқақ шалдың сөзіне көнді. Әнипа апай Байдалыдан мектепке отын сұрауды өтінді. Санат бауырсақ әкелетінін айтты, бірақ балалар отын сұрау керектігін айтты.
Мектеп суық, себебі отын таусылған. Дәметкен кемпір сабан жағып әлек. Әнипа апай тоңып отырса да, сабақты жақсы түсіндіруге тырысады. Оның жазуы өте әдемі.
Байдалы шал терезеден балаларды отынға жіберуді бұйырды. Әнипа апай балалардан не істеу керектігін сұрады. Олар отын тартып алуға келісті.
Балалар Әнипа апаймен бірге тауға қарай бет алды. Олар жабайы алма ағаштарына барды. Жолда қар қалың, жүру қиын. Ағаштарда қатқан алмалар ілулі тұр.
Жауыздық
Қоңыр сиырдың жағдайы күннен күнге нашарлады, ол жем іздеп есіктен кетпейтін болып қалды. Баяндаушының әжесі шөпті үнемдеуді сұрады, сондықтан ол шөпті сабанмен араластырып берді. Петька шөптің аздығына наразы болды және Нәзира әпкесі екеуінің шапқан шөбі қайда кеткенін сұрады. Баяндаушы Қоғалыбұлақтағы шөптің жайын айтты.
Петька қалған шөпті қол шанамен тасып әкелуді ұсынды. Олар Оттодан шананы сұрап алып, Қоғалыбұлаққа бара жатқан Көлбай керең мен Манарға ілесті. Оттоның аяқ киімі жыртық болғандықтан бара алмады.
Төбеден асып кеткенше өгіз шаналардың соңынан жаяу жүрді. Ауылдан ұзаған соң Манардың шанасына жабысып алды. Манар оларға мән бермеді. Петька Манарға Зоя екеуінің бірге оқығанын айтты. Манардың көзіне жас толды.
Петька екеуі шанадан түсіп, жаяу жүрді. Петька Жиренқасқа, баяндаушы Құла айғыр болып кісінеді. Көлбай керең оларға күледі және қасқырдан сақтану керектігін ескертеді. Олар Қоғалыбұлаққа жетеді.
Петька, Отто, Бәкке
Қыс бітіп, көктем келсе де, қар кетпеді. Шөп таусылып, қара талқан мен қара суға қарап қалған. Әжесі қоңыр сиырды саууын тоқтатқан. Үміт – қоңыр сиырдың бұзаулауы. Петька мен Отто қоңыр сиырдың қамын ойлап, желінінің өсуін талқылады.
Петька уызды екі күн талқан қосып жегенін айтты, Отто жұмыртқа қосып пісіргенін еске алды. Қарны ашып жүргенде тәтті тамақты сөз ету жақсы. Екеуі мектепке баруды қойып, қоңыр сиырға шөп іздеді. Әжесі оларды аяп, оқуды ойлап тапқанға ренжіді.
Петька мен Оттоның мамалары қатал, оқудан қашып жүргендерін біліп қойса, жазалайды. Бір күні Зоя келіп, сабаққа бармағандары үшін ұрысты. Әжесі араласып, балалардың миын ашытпауды сұрады. Зоя інісін сабаққа алып кетпек болды, әжесі қарсы шықты.
Зоя Петьканы сабаққа алып кетті, Отто мен Қанат та онымен бірге жүрді. Зоя оларды оқымаған әжені алдап, сабақтан қашқандары үшін ұрысты. Петька әпкесіне қарсы шықты, Зоя оны ұрды. Қанат пен Отто көмектеспеді.
Мектепте Әнипа апай оларды ұрысты. Қанат сабақ үстінде күлгені үшін кластан қуылды. Ол ауылдың көрінісін бақылап, қайыршыларды көрді. Қоңыр сиыр бұзауласа, қайыршыларға уыз берер еді.
Петька Мақым шалдың Шағыркөз жиренінің алдындағы шөптен ұрлауды ұсынды. Қанат қуанды, бірақ Әнипа апай оны кластан қуып жіберді. Қанат мектеп есігінің алдында тұрды. Ауылдың жағдайы нашар, адамдар жүдеу.
Кешкісін Мақым шалдың үйін аңдыды. Мақым шал шай ішіп, Шағыркөз жиренге шөп салды. Түнде шөп ұрламақ болды, бірақ Шағыркөз жирен тістеді. Үшеуі қорқып қашты. Қорадан шөп ұрлауға тырысты, бірақ көк төбет қабады. Қанатты қауып алды.
Қанатты төбет қауып алды, достары көмектесті. Колхоздың мал қорасынан шөп ұрлау жоспары сәтсіз аяқталды. Үшеуі үйге қайтты. Қанат қатты ауырды. Петька мен Отто Жарбұлаққа барып шөп әкелуді ұйғарды.
Жарбұлаққа барып, маялардың орнын аршыды. Қар қатты, шөпті алу қиын. Қанаттың жамбасы ауырды. Петька мен Отто оны шанамен сүйреді. Мақым шал оларды көріп, Қанатты үйіне апарды. Көпеннің әкесі соғыстан қайтып келе жатыр.
Қанат бір аптадай ауырып жатты. Петька мен Отто күнде Жарбұлақтан шөп әкелді. Бір күні әжесі қоңыр сиырдың жоғалғанын айтты. Қанат та іздеуге шықты. Кешке Бәкке қоңыр сиырды тауып әкелді.
Бәкке қоңыр сиырды шешеннен ұрлап әкелгенін айтты. Түнде шешендер келіп, есікті бұзбақ болды. Бәкке мен Қанат қаруланып, оларға қарсы тұрды. Бәккенің әкесі келіп, шешендермен төбелесті.
Қоңыр сиыр табылып, балалар қуанды. Нәзира әпкесінен хат келді. Хатта Зибашқа сәлем айтылған. Әжесі Зибаштың опасыздығын білмейтініне өкінді. Зибаш сиырларына шөп берді. Тұржан шолақ қол өкілдің кеткенін айтты.
Тұржанның қылығына наразы болған ауыл тұрғындары Зибаштың бригадирліктен түсетінін айтты. Байдалы шал тізгінді өзі алатынын айтты. Санат Тұржанның ер-тоқымын қиып, оны құлатты. Көктем келді.
Көктем келді, қар ериді. Бұл – зарыға күткен жеңіс көктемі. Қоңыр сиыр аман, балалар қуанышты.