Ескендір (Абай)
Өте қысқаша мазмұны
Македония, ежелгі заман. Филипп патша қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Ескендір жиырма бір жасында таққа отырды.
Ескендір көршілес елдерді жаулап ала бастады. Ол қырып-жойған елдердің бәрін бодандыққа түсіріп, билігін қолына алды. Алған сайын қанағаттанбай, бүкіл жер жүзін билемек болды. Ескендір есепсіз әскермен жорыққа шығып, кездескен елдердің бәрін бағындырды.
Бір күні әскері елсіз шөлге түсіп, суы таусылды. Ескендір жарқыраған бір нәрсені көріп, мөлдір бұлаққа тап болды. Су ішіп, кепкен балықты суға жуғанда, оның иісі мен дәмі ерекше болып кетті. Патша әскеріне суды өрлеп, қайнарын табуды бұйырды. Әскер суды өрлеп, алтын қақпамен бекітілген шатқаға жетті. Ескендір қақпаны аша алмады.
Қақпа күзетшісі Ескендірге бір орамалға оралған сүйек лақтырды. Ашуланған патша сүйекті тастады, бірақ данышпан Аристотель оны алып, таразыға салды. Қанша алтын салса да сүйекті аудара алмады. Аристотель сүйекке бір уыс топырақ шашқанда ғана ол жеңіл болды. Ол Ескендірге түсіндірді:
Бұл - адам көз сүйегі, - деді ханға.
Тоя ма адам көзі мың мен санға?
Жеміт көз жер жүзіне тоймаса да,
Өлсе тояр, көзіне құм құйғанда.
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу шартты түрде жасалған.
Ескендірдің таныстырылуы және мінезі
Македония шаһарында Филипп патшаның баласы Ескендір өмір сүрді. Ол ер көңілді, мақтан сүйгіш және қызғаншақ адам болды.
Филипп патша қайтыс болған соң, Ескендір жиырма бір жасында тақ иесі болды.
Өз жұрты аз көрініп, көршілерге көз алартып қарады оңды-солды. Жас патша сұмдықпен ғаскер жиып қаруланды және жақын жерге жау болып тұра аттанды.
Алғашқы жаулаулар мен билікке келуі
Ескендір көп елді күтінбеген қырды, жойды, ханды өлтіріп, қаласын тартып алды. Жазасыз жақын жердің бәрін шапты, дарияның суындай қандар ақты. Шапқан елдің бәрін де бодам қылып, өкіметін қолына тартып апты. Сол күнде қошеметші айтады екен, ханның ханы, патшаның патшасы деп.
Ескендір елде алмаған хан қоймады,
Алған сайын көңілі бір тоймады.
Араны барған сайын қатты ашылып,
Жердің жүзін алуға ой ойлады.
Қан ішер қаһарлы хан ашуы көп болып, атағынан қорқады жұрт қайғы жеп. Атағы талай жерге оның жетті, жердің жүзін алуға талап етті. Есепсіз әскер ертіп, жарақтанып, есіткен елдеріне жүріп кетті.
Алдынан шыға алмады ешкім мұның, бәрін де алды, қорқытты жолдағының. Жан шықпады алдынан, тоқтауы жоқ, жер жүзін жеке билеп алмақшының.
Әлемді жаулауға деген тоймас құштарлығы
Қан ішер қаһарлы хан ашуы көп,
Атағынан қорқады жұрт қайғы жеп.
Сол күнде қошеметші айтады екен,
Ханның ханы, патшаның патшасы деп.
Ескендір тоқтау көрмей өскен жан болып, келмей ме тоқтаусыздың бәрі даңғой деп ойлады. Дүниеге деген араны мен тоймастығы оны жаңа жерлерге қарай жетелеп отырды. Жүре-жүре бір елсіз шөлге түсті, алып жүрген суының бәрін ішті.
Адам, хайуан бәрі де бірдей шөлдеп, басына құдай салды қиын істі. Сандалды сар далада су таба алмай, шөлдеген жұрт қайтеді бос қамалмай деп ойлады.
Шөлдегі сапар және сиқырлы бұлақты табуы
Мысалы, астындыға ат о дағы ұшты, Ескендір де атының жалын құшты. Жалтырап сәуле берген бір нәрсеге патшаның ат үстінде көзі түсті. Барса, бір сылдыр қаққан мөлдір бұлақ, таспадай бейне арықтан шыққан құлап.
Түсе сала Ескендір басты қойды, ішсе, суы өзгеше, тәтті тым-ақ. Кепкен балық келтіртті сонда тұрып, сол суға балықты алды бір жудырып. Исі, дәмі өзгеше болып кетті, таң қалды мұның бәрін суға жорып.
Ескендір қолына айтты: «Бұл неткен су? Бәрің де ішіп, бұл суға бетіңді жу! Бір бай елден осы су шыққан шығар, өрлеп барып, үстіне тігелік ту». Жарлық шашты, қол жүрді суды өрлей, шаһарына жеткенше дамыл көрмей.
Сол әскер суды өрлеп талай жүрді, судың басы бір құзар шатқа кірді. Шаттың аузын бекіткен алтын қорған, қақпасы бекітулі, көзі көрді.
Алтын қақпадағы кездесу және көз сүйегінің дәстүрі
Қақпаны ашайын деп хан ұмтылды, тұтқасын олай-бұлай қатты жұлды. Аша алмады қақпаны, үміт үзді, ақылдасып тәуір-ақ амал қылды. Долдықпен хан Ескендір ашуланды, ашуланып қақпаға жетіп барды.
Қақпаның ар жағынан біреу келді, күзетшісі сол екен, дыбыс берді.
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,
Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең!
Іші тар, көре алмастың біреуі - сен,
Ондай кісі бұл жерге келмейді тең.
Күзетші Ескендірге сый ретінде орамалды лақтырды. Қараса, ішінде бір қу сүйек, бұл не еткен мазағы деп аң-таң қалды. Ашуланып, сыйына болды кекті, лақтырып жіберді сол сүйекті.
Жолдасы Аристотель ақылы мол, лақтырған сүйекті алады сол.
Таразыны әпкел де, сүйекті сал, бір жағына алтын сап, өлшеп қара деді Аристотель. Қанша алтынды күміс пен салса дағы, бір кішкентай сүйекті аудармады.
Қанша алтынды күміс пен салса дағы,
Бір кішкентай сүйекті аудармады.
Мұны көріп Ескендір аң-таң қалды,
Бар қаруын алтынға қоса салды.
Хәкім жерден топырақ алып барды, бір уыстап сүйекке шаша салды. Ана басы сылқ етіп жерге түсіп, сүйек басы жоғары шығып қалды.
Кәпір көздің дүниеде араны үлкен,
Алған сайын дүниеге тоя ма екен?
Қанша тірі жүрсе де, өлген күні
Өзге көзбен бірдей-ақ болады екен.
Ескендірдің ойланып түсінуі және адамгершілік дәстүрі
Ойлап-ойлап патшаның мойны түсті, құдайым көрсетті деп бұл бір істі. Бекерлік екен менің бұл ісім деп, қолын алып жұртына қайта көшті.
Ойлап-ойлап патшаның мойны түсті,
Құдайым көрсетті деп бұл бір істі.
Бекерлік екен менің бұл ісім деп,
Қолын алып жұртына қайта көшті.