Ер Төстік
Өте қысқаша мазмұны
Ерте заманда Ерназар деген бай кісі болыпты. Оның сегіз ұлы болыпты. Бір жылы үлкен жұт болып, сегіз ұл малды отарға айдап кетіпті де, хабарсыз кетіпті. Ерназар мен кемпірі ашығып қалыпты. Бір күні кемпір шаңырақтағы кер биенің төстігін асып жеп, жүкті болып, бір ұл туыпты. Оның атын Төстік қойыпты.
Төстік тез өсіп, екі жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болыпты. Бір күні ол тарғақты садақпен атып, өрмекті үзіп кетіпті. Кемпір оны қарғап: «Тентіреп кеткен сегіз ағаңды тауып алмайсың ба?» — депті. Төстік ағалары бар екенін біліп, оларды іздеуге шыққыпты. Ұзақ жүргеннен кейін, бір елге келіп, ағаларын тауып, қалың жылқыны айдап, еліне қайтыпты.
Ерназар тоғыз ұлына тоғыз қыз іздеп, Кенжекей деген қызды Төстікке алыпты. Жолда перінің қызы Бекторы Төстікті көріп, ғашық болып, оны Кенжекейден айырып қалуға тырысыпты. Көш Сорқұдыққа қонғанда, жалмауыз кемпір Ерназарды ұстап, Төстікті өзіне беруге мәжбүр етіпті. Төстік егеуін іздеп, жалмауыз кемпірден қашып, жер астына түсіп кетіпті.
Жер астында Төстік жылан Бапы ханға келіп, оның тапсырмасын орындап, Темір ханның қызын әкеліп беріпті. Жер үстіне шығарда, Бекторының ұлы Шойынқұлақ Төстікті ұстап, зынданға салыпты. Төстік алып қара құстың көмегімен құтылып, Шойынқұлақтың жанын тауып, оны өлтіріпті. Төстік еліне қайтып келгенде, Кенжекей оны күтіп тұрыпты.
Кенжекей:
«Енді Төстік өлген екен. Тірі болса, әлдеқашан бір хабар болар еді», — деп ойлап, жылап отырады. Ақсақал шалдың астындағы боз ат кісінеп қоя береді. Кенжекей аттың кісінегенінен оның Шалқұйрық екенін таниды.
Төстік пен Кенжекей амандасып, бәрі баяғы қалпына келіп, жасарыпты. Одан кейін олар ұзақ жылдар өмір сүріп, мақсаттарына жетіпті.
Толық мазмұндама
Мазмұнды бөлімдерге бөлу шартты.
Төстіктің туылуы және сегіз ағасы туралы хабар алуы
Ерте заманда Ерназар деген бай кісі өмір сүрді. Оның төрт түлік малы мол болды: қора толған қойлары, келе-келе түйелері, өріс толған жылқылары бар еді. Ерназардың сегіз ұлы болды.
Бір жылы үлкен жұт болып, ел малын алысқа айдап кетті. Ерназардың сегіз ұлы да соның ішінде кетті. Бір қыстық азығын алып, кемпірі мен Ерназар үйінде қалды. Сегіз ұлы сол кеткеннен хабарсыз кетті, айлар өтті, келмеді. Ерназардың азығы таусылды, ашығады, жейтін тамақ таппады. Кемпірі екеуінің тұруға әлдері әрең-әрең келді. Бір күні кешке жақын кемпірі төсегінен тұрып, үйінің түндігін ашты. Шаңыраққа қараса, шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кер биенің төстігі көзіне түсті. Ерназар қуанып, есі шығды. Кемпірі төстікті қазанға салып асып жіберді. Төстікті асып жеп, шал мен кемпір әлденеді. Ұзамай кемпір жүкті болды. Мезгілі толып босанды. Бір ұл туды, оның атын төстік жеген соң біткен бала деп Төстік қойды.
Төстік өзгеше бала боп өсті: бір айда бір жастағы баладай, екі айда екі жастағы баладай болып, бір жылда он бестегі жасөспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болды. Садақ тартып үйренді, тартқан садағын тоғыз қабат кетпеннен өткізді. Аң аулап, құс атып, әкесі мен кемпір шешесін асырады.
Төстік бір күні ауылдың арасында отырған тарғақты садақпен тартып қалды. Садақ тарғақтың қанатын үзіп кетті. Тарғақ жығылмай, бір қанатын сабалап, қаша берді. Төстік ұстайын деп қуып жүрді. Тарғақ бір кемпірдің өрмегінің үстінен қарғып өтті. Қуып келе жатқан Төстік те өрмектен секірді. Сөйткенде Төстіктің бір бақайы өрмекті іліп кетті. Өрмектің бірсыпыра жібі үзіліп қалды. Өрмек тоқып отырған кемпір:
Ертеден қара кешке дейін бүйтіп жар қуалап, торғай атқанша, тентіреп кеткен сегіз ағаңды тауып алмайсың ба? — деп қарғап-сілейді. ... Әсіресе «тентіреп кеткен сегіз ағаң» деген сөз оған қатты тиеді.
Төстік кемпірге жауап қайтара алмай, оның сөзіне қатты қорланды. Төстік бұрын ағалары бар екенін естіген жоқ екен. Әке-шешесі Төстікке оны айтпайды екен. Төстік жүгірген бетімен үйіне келді. Шешесі оның ашулы түрін көріп не болғанын сұрады. Төстік кемпірдің сөзін түгелімен шешесіне айтты. Шешесі алдымен өтірік дегенімен, кейін шынын айтты: сегіз ағаның бары рас еді, жұт жылы кетіп еді, содан қайтқан жоқ, қайда жүргендерін білмейміз деді. Төстік ағаларын іздеу қамына кіріседі.
Сегіз ағасын іздеп табу және мал айдап келу
Кемпір-шалға аң мен құстың етін қақтап үйіп беріп, Төстік жолға шықты. Беліне садақ байлап, қолына темір таяқ алды, аяғына етік киді. Ай жүрді, жыл жүрді, талай елді, талай жерді аралады. Жолдасы да – садағы, азығы да – садағы, жолында кез келген аңды атып жеп отырды. Темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей қалғанда, алыстан сағым көтерген бел көрінді. Өлдім-талдым деп келіп, белге шықса, қарауытқан қалың жылқы көрінді, жылқының ар жағында ел көрінді. Жылқыға келсе, жылқының ішінде тігулі қара қос тұр. Қосқа кірсе, асулы мосы, ілулі бақыр түр. Бақырдың іші піскен етке толы екен. Төстік етке тойып алды да, елге қарай жүрді.
Төстіктің келген елі ас беріп жатыр екен. Ағаларымды осы астан іздеп көрейін деп асқа тігілген қалың үйді жағалай қыдыра бастады. Арықтаған, азған, киімі жыртық-жыртық Төстікті ешкім ескермеді. Сөйтіп келе жатса, табақшылар бір жерде: Ерназардың сегізіне тарт, Ерназардың сегізіне тарт деп шуылдасып жүр екен. Ерназардың сегізін көрейін деп үйге кірмек болса, табақшылар Төстікті кейін қарай сүйреп, қақпайлай берді. Төстік Ерназардың сегізі керек деді. Адасып кеткен сегіз ағамды іздеп жүрмін деді. Сол арада Ерназардың сегізі жөн сұрасып, Төстікпен жылап-сықтап табысты.
Тоғызы тоғыз жағынан шығып, қалың жылқыны айдай бастады. Бірақ жылқы ұйлығып, бір жақты бетке алып жүре алмады. Қанша айдаса да серпіліп, алғашқы айдаған жеріне қайтып келді де отырды. Бір күні Төстік мынандай айла табады: барлық жылқының басы – күрең биені ұстап алып, жылқының ортасындағы бір дөңге шығады. Биені жығып, төрт аяғын буады да, қыл бұрау салып, тақымын бұрайды. Тақымы бұралған соң, бие қатты шыңғырады. Биенің шыңғырған даусына шұрқырасып қалың жылқы жиналады. Жылқы әбден жиналып болды деген кезде, Төстік биені тұрғызып алады да, жетектей жөнеледі. Сонда қалың жылқы өз беттерімен бұлардың соңынан шұбай жөнеледі. Енді ешқайсы да жылқы айдап әлек болмады, күрең биені жетектеп жүрді де отырды. Қалың жылқы шұбырып ереді де отырды. Судың тұнығын іше-іше, шөптің сонысын жей-жей, талай асқардан асып, шөлді басып, Төстігі бастап, Ерназардың сегізі аман-есен елдеріне келді.
Тоғыз ұлға тоғыз қыз іздеу және Кенжекеймен танысу
Балалары аман-есен келген соң, Ерназар ел жиып, той қылады. Түйеден бура, жылқыдан айғыр, ту бие, қойдан құнан қой сойып, қымызын көлдей, етін таудай қылып қояды. Ақсақал, қарасақалын түгел разы қылады. Той тарқағаннан кейін Ерназар тоғыз ұлын аяқтандыру қамына кіріседі. Тоғызына тоғыз келіншек іздейді. Келінінің тоғызын бір үйден таппақ болып, ел қыдырады. Көп елді аралайды. Бірақ Ерназар ойлағандай тоғыз қыз бір үйден табылмады. Сөйтіп, Ерназар күдер үзіп келе жатса, алдынан бір ауыл көрінді. Ауылдың ортасындағы үлкен қоңыр үйдің тұсына келіп, мейман болатындығын білдірді. Үйге кірсе, керегенің басында сегіз сырға ілулі тұр екен, соны көрген соң, Ерназар еңкілдеп жылай бастады.
Үйдің бәйбішесі Ерназардан неге жылағанын сұрады. Ерназар жылаған себебін айтты: тоғыз ұлым бар, соған тоғыз келіншек іздеп жүрген адаммын, тоғыз ұлымның бір әке-шешеден туғаны сияқты, тоғыз келінімнің де бір әке-шешеден туған болуын іздеп жүрген адаммын. Керегенің басындағы көп сырғаны көргенде, тілегіме жеттім ғой деп қуанып қалып едім, санасам, біреуі кем екен, соған жылап отырмын деді. Бәйбіше тұсбақаннан тағы бір сырғаны алып келді. Кенжекейімнің сырғасы еді, мұны сегіз қызымның сырғасына араластырмаймын, ана қыздарым бір төбе, Кенжекейім бір төбе деді.
Ерназар оған: Сенің сегіз қызың бір төбе, Кенжекейің бір төбе болса, менің сегіз ұлым бір төбе, Төстігім бір төбе еді. Кенжекейің Төстігімдікі болсын деді. Сөйтіп, Ерназар тоғыз қызға құда түсіп қайтты.
Жолда жалмауыз кемпірмен кездесу және әкенің құтқарылуы
Ерназар тоғыз ұлымен Кенжекейдің ауылына барып, көп уақыт жатты. Отыз күн ойын, қырық күн тойын істетіп, келіндерін алып, еліне қайтпақшы болды. Кенжекейдің әкесі қыздарына түгел енші беріп, көп жасаумен ұзатады. Сонда Кенжекей әкесінің берген еншісіне разы болмады: Әкем маған жылқыдан Шалқүйрық атты берсін, жасаудан Ақсырмалы сауытты берсін, түйеден Құба інгенді берсін деді. Кенжекейдің әкесі қызына ашуланып, кісісін қайта жіберді. Кенжекей әкесіне қайта кісі салды: Шалқұйрықты сұрағаным, ерге лайық ат еді, ер мінсін деп едім, Құба інгенді сұрағаным, ер қосын артсын деп едім, Ақсырмалы сауытты сұрағаным, Ер Төстік ер еді, сол ер кисін деп едім депті. Әкесі Кенжекейдің сөзінен жеңіліп, сұрағандарын беріпті.
Көш бетімен тарта береді. Бір күні Сорқұдықтың басына келіп жетеді. Кенжекей атасына кісі жіберіп: Атам бұл құдыққа қонбасын, ырымы жаман жер деп хабар айтқызады. Ерназар болмастан әлгі жерге қонады. Кенжекей басқа келіндерінен үйді бұрын тігіп жібереді де, атасын қонақ қылады. Кенжекейдің зерделі екенін Ерназар сол арада біледі. Сол күні тұман болады. Кенжекей өз әкесінің айтқаны ойына түсіп, кірпігін ілмей жатады. Ерте тұрып қараса, Құба інген жоқ. Ерназар ат ерттеп мініп, Құба інгенді айнала қарап жүрсе, анадай жерде тұрған Құба інген көрінеді. Қасына келсе, бұйдасы бір көкпекке оралып қалған екен. Жанында бір тал бар екен, талдың түбінде жарбиған бір жаман кемпір отыр.
Ерназар кемпірден түйенің бұйдасына қол жалғап жіберуін сұрады. Кемпір сонда: Тұрсам, отыра алмаймын, шырағым, отырсам, тұра алмаймын, шырағым! Әперуге әлім жоқ, нашар адаммын деп мүләйімсіді. Кемпірдің сөзіне нанып, бұйданы іліп алайын деп еңкейе бергенде, Ерназарды кемпірекең шап беріп жағадан ала кетті. Алдап отырған жалмауыз кемпір екенін Ерназар енді ғана біледі. Ерназарда тапжылуға шама жоқ. Олай-бұлай жұлқынып байқап еді, болатын көрінбейді, кемпір қысып әкетіп барады. Ерназардың мойны үзіліп, буынып барады, шыбын жаны шығып барады.
Оған разы болмасаң,
Атамасым атайын,
Сегізінен бір бөлек,
Жалғызымда қуат боп,
Жіберші мені, шешеке! — дегенде, кемпірдің қолы босанып сала береді.
— Төстікті маған қалай бересің? — деп сұрайды кемпір.
Оған Ерназар айтады: Менің қалтамда Төстіктің садағының ұшын шығаратын егеуі бар. Төстік онсыз жүре алмайды. Мен бұны осы араға тастап кетейін. Төстік іздеп келеді, сонда өзің ұстап ал дейді. Кенжекей мұның бәрін көріп тұрады. Ерназар Құба інгенді алып қайтып келеді, көш жөнеледі. Бірнеше күн көшеді. Төстік түнде отауына кірейін десе, отауы ылғи берік болады. Бір күні Төстік жеңгелерін алып отауына кіреді. Төсегіне жатып еді, Кенжекей болат кездіктің сабын Төстіктің жүрегіне тіреп, үш жағын өз жүрегіне қояды: Қозғалмай жат, қозғалсаң екеуміз де жарыламыз дейді. Төстік мұның себебін сұрайды. Кенжекей: Әкең сені Бекторының жалмауызына беріп кеткен, сен менікі емессің, жалмауыздан біржола құтылып кел дейді.
Төстік егеуін іздемек болады, егеуінің қалған жері неше күндік алыс жол екен. Төстік жылқыдан алты аяқты ала атты мініп, жеті аяқты жирен атты жетегіне алып келе жатқанда, алдынан Кенжекей шығып, мынаны айтады:
Сан жорғаны алмадым.
Ер аты деп таңдадым. ...
Жабы емес, қазақы ат,
Ер серігі қолғанат —
Шалқұйрықты мін, Төстік! ...
Ақсырмалдай сауытты
Осы жолға ки, Төстік! — деп зарлайды.
Төстік Кенжекейдің тілін алып, Шалқұйрық атты мінетін болады. Жылқыдан Шалқұйрықты ұстап әкелуге кісі жіберсе, барған кісіге Шалқұйрық ат ұстатпайды. Алдына келгенін тістеп, артына келгенін теуіп, маңайына жан жуытпайды. Шалқұйрықты ұстауға Төстіктің өзі келеді. Шалқұйрық Төстіктен қашпайды. Қолын созса, тырп етпей тұрып, жүгенге басын өзі ұсынады. Төстік жүрерде, Кенжекей Құба інгенге бура шөгереді: Не Төстік өлді деген күні, не Төстік келді деген күні шешіл деп серт қылады. Төстік жолға шығады.
Жер астына түсу және жылан Бапы ханға баруы
Төстік ауылынан ұзап шыққан соң, Шалқұйрық атқа тіл бітеді. Ол Төстікке мынаны айтады: енді екеуміздің жанымыз бір, қандай пәле болса да, бірдей көреміз. Менің мына айтқан сөздерім есіңде болсын. Егеуіңнің қасында жалмауыз кемпір сені күтіп отыр, сен егеуіңді ала бергенде, ұстап алмақ. Егеуге жақындаған кезде кемпірді алдайтын бір ақыл тап. Кемпір алдана бергенде, мен бетегеден биік, жусаннан аласа бола берейін, сол кезде сен егеуді іліп ал да жөнел, артыңа қараушы болма дейді. Көп уақыт жол жүргеннен кейін, Төстік егеу жатқан жерге келеді. Келсе, егеудің қасында кемпір отыр. Ер Төстік жақындай түсіп: Шеше, шеше артыңдағы қыздардың бәрі өзіңдікі ме? дейді. Сонда кемпір артына жалт қарайды. Сол мезгілде Шалқұйрық бетегеден биік, жусаннан аласа бола береді. Төстік те егеуді іліп алып жөнеледі. Сонда кемпір: Сен бе едің, Төстік, алдаған? Сені ме, Төстік, қап, бәлем! деп, тамағы қырылдап, өкпесі сырылдап, қатты сасып, етегін басып, Төстікті қуа жөнеледі. Төстік қашып келеді. Кемпір қуып келеді. Бір мезгілде тау қаңбақтай ұшады, тас бұршақтай жауады. Шалқұйрықтың құйрығына қазандай тас орала кетеді. Шалқұйрықтың шапқан салмағына шыдамай, қара жер қақ айырылады. Шалқұйрық пен Ер Төстік жер астына түсіп кетеді.
Сол кезде Шалқұйрыққа тіл бітіп: Біз енді жер астына түстік, бізге бұдан былай жер астының елі жолығады. Біраз жүрген соң жылан Бапы ханның ордасына келгенімізде, мені алысқа қалдырып, өзің ордаға кіресің. Ордаға кіргеніңде, есіңде болсын: екі босағадан, екі қара шұбар жылан ысылдап тұра келеді, олардан сескенуші болма, олар – жылан Бапы ханның есігін күзеткен құлдары дейді.
Төр алдына бара бергеніңде, екі сұр жылан ысылдап келеді де, екеуі де жеңіңнен кіреді, қойныңнан шығады... Бұлар — жылан Бапы ханның ұлы мен қызы болады. ... Егер де бұлардан сескенсең... қадіріміз болмайды.
Біраз жер жүрген соң, Шалқұйрық айтқандай, жылан Бапы ханның ордасы көрінеді. Төстік Шалқұйрықты анадай жерге қалдырып, сәлем беріп, үйге кіреді. Екі босағадағы екі қара шұбар жылан ысылдап тұра келеді. Төстік одан сескенбейді. Төр алдына бара бергенде, екі сұр жылан ысылдап келіп, Төстіктің жеңінен кіріп, қойнынан шығады, қойнынан кіріп, қонышынан шығады. Төстік олардан да сескенбейді, төрге шығып отыра береді. Бір мезгілде төсектегі екі сары жыланның бірі үлкен кісі болады да, бірі соның бәйбішесі болады. Жақсы келдің, Ер Төстік! Жер астындағы ел де сені ренжітпейді дейді.
Төстік жылан Бапы ханның елінде ұзақ уақыт тұрады. Жылан Бапы ханның Темір хан деген ара ханы бар екен. Темір ханның қызын жылан Бапы хан сұрап, неше рет кісі жіберсе де, Темір хан қызын бермей қойған екен. Жылан Бапы хан Төстікті соған жұмсайды. Темір ханның қызын әкеліп берсе, Төстікке өз қызын беретін болып уәде қылады. Төстік жылан Бапы ханға Темір қызын әкеп бермек болып жолға шығады. Темір ханның елі жеті айлық жер екен.
Темір ханның қызын іздеп алты серігін жинау
Төстік елсізбен келе жатса, алдынан бір адам көрінеді. Бұл не қылған адам? деп абайласа, әлгі адам ағаштың басында отырған екі сауысқанның құйрығын білдірмей жұлып алады да, білдірмеген бойымен бірінің құйрығын біріне қондырып қояды. О, неғып жүрген жансың? деп Төстік қасына жетіп келеді. Жердің үстіндегі Төстік жердің астына түсті дегенге, соған жолдас болайын деп, жолын тосып жүрген адам едім дейді әлгі кісі. Төстікке жолдас боларлықтай қандай өнерің бар еді? дейді Төстік. Алғанда адамға сездірмейтін асқан епті едім. Жан-жануарлардың сағы сауысқан болса, құйрықтарын ұрлап алып, бірінің құйрығын біріне кигізгенімді сезбей қалады дейді кісі. Жарайды. Ендеше, сол іздеген Төстігің мен боламын дейді Төстік. Екеуі жүріп келеді. Тағы елсізбен келе жатса, жолдарында бір адам көрінеді. Неғып жүрген адам? деп, байқаса, киіктерді матап жүрген адам екен. Екі аяғына байлап жүрген қазандай қара тасы бар. Сол тастарымен жүріп, қашқан киіктерді құтқармайды. О, неғып жүрген адамсың? деп екеуі қасына жетіп келеді. Жердің үстіндегі Төстік жердің астына түсті деп естіп, соған жолдас болайын деп, жолын тосып жүрген адаммын дейді кісі. Жолдас боларлықтай қандай өнерің бар адамсың? дейді Төстік. Мен аяғыма шаң жұқпас жүйрікпін, ұшкан құс, жүгірген аңның менен құтылатыны жоқ. Желаяқ деген жүйрікпін дейді кісі. Жарайды. Ендеше сол іздеген Төстігің мен боламын дейді Төстік. Сөйтіп, үшеу болып жүріп келеді.
Бұлар келе жатса, бірталай күннен кейін елсізде тағы бір адам көрінеді. Не қылған адам екен? деп байқаса, әлгі кісі біресе жерге оң құлағын төсейді, біресе сол құлағын төсейді, жер астынан бір нәрсе тыңдаған сияқты болады. О, неғып жүрген адамсың? деп, үшеуі қасына жетіп келеді. Жердің үстіндегі Ер Төстік жердің астына түсті дегенге, соның жолдасы болайын деп, жолын тосып жүрген адаммын дейді кісі. Төстікке жолдас боларлықтай қандай өнерің бар еді? дейді Төстік. Жер астының атақты тыңшысымын. Қандай жасырын әңгіме болса да тыңдап біліп аламын, менде жасырын сыр болмайды. Алыстағыны, жақындағыны түгел есітетін Саққұлақ деген ер боламын дейді. Жарайды. Ендеше сол іздеген Төстігің мен боламын дейді Төстік. Сөйтіп, төртеу болып жүріп кетеді. Бұлар елсіз түзде келе жатса, алыста бір тау көрінеді, ол таудың үстіне тағы бір тау шыққандай болады. Жақындап келіп қараса, бір адам тауды олай да көтеріп қояды, бұлай да көтеріп қояды. Бір тауды көтеріп, бір таудың үстіне қояды. О, неғып жүрген адамсың? деп, Төстік қасына жетіп келеді. Жер үстіндегі Төстік жердің астына түсті дегенге соған жолдас болайын деп, жолын тосып жүрген адаммын дейді кісі. Төстікке жолдас боларлықтай қандай өнерің бар еді? дейді Төстік. Жұрттан асқан алыппын. Жердің үстінде де, астында да маған шақ келетін адам жоқ, қайратым ішіме сыймаған соң, тауларды көтеріп ермек қыламын. Таусоғар деген ермін дейді кісі. Жарайды. Іздеген Төстігің мен боламын дейді Төстік. Бесеу болып жүріп кетеді.
Бұлар жапан далада жүріп келе жатса, бір үлкен көл көрінеді. Көлдің суы қас пен көздің арасында суалып, жоқ болып кетеді де, қас пен көздің арасында шарасынан асып, ернеуі толып кетеді. Ер Төстік жолдастарымен мұның мәнісіне түсіне алмайды. Бұл су қайдан келіп, қайда кетіп жатыр? деп, айнала іздейді. Сөйтсе қамыстың арасында біреу отыр, көлдің суын ұрттап қалса, жоқ болады, аузынан төгіп жіберсе, су қайта кетеді. О, неғып отырған адамсың? деп, Төстік жанына жетіп келеді. Жердің үстіндегі Төстік жердің астына түсті дегенге, жолдас болып ерейін деп, жолын тосып жүрген адаммын дейді әлгі кісі. Көлдің суы қарныма жұқ болмайды, қанша үлкен дария болса да, бір-ақ ұрттайтын Көлтауысар деген ер боламын дейді кісі. Жарайды. Ендеше сол іздеген Төстігің мен боламын дейді Төстік. Алтау болып жүріп кетеді. Көп уақыт жол жүргеннен кейін, бұларға бір оба көрінеді. Жақындаса обаның басында жалпиған бір адам отыр. О, неғып жүрген адамсың? дейді оған Төстік. Жердің үстіндегі Төстік жердің астына түскенін, жылан Бапы ханға келі оның қорқытқанынан қорықпай төріне шыққанын, одан Темір ханның елін іздеп шыққан жолында жер астының өнерпаздарын жинап келе жатқанын көрген соң, соған жолдас болайын деп, жолын тосып отырмын дейді кісі. Төстікке жолдас боларлықтай қандай өнерің бар еді? дейді Төстік. Жер астының қырағысымын. Төстік, сенің не күйге ұшырағаныңның бәр көріп отырмын. Бар өнерім – қырағылық, жердің асты-үстінде менің көзіме қағыс жер жоқ, қандай нәрсе болса да, анықтап қарасам, бәрін де көремін дейді кісі. Жарайды. Ендеше менің жолдасым бол дейді Төстік. Жетеу болып жүріп кетеді.
Темір ханмен сайыстар және жеңістер
Бұлар жеті ай жол жүріпті, Темір хан елінің отырған жеріне келсе, Темір хан елінің жұрты жатыр. Төстіктің келе жатқанын естіп, көшіп кетіп қалған екен. Саққұлақ тыңдап көрсе, Адам баспас деген жерге қонып жатқан хабар естіледі. Қырағы көз жіберіп еді, алты таудың ар жағында, жеті көлдің желкесіндегі жалпақ жартастың астына барып тығылған екен. Таусоғар жолдағы тауларды алып, көшіріп қоя салады. Көлтауысар көлдерді ұрттап суалта салады. Ер Төстік жолдастарымен көзді ашып жұмғанша Темір ханның аулына жетіп келеді. Ер Төстік келген соң, Темір хан ел жағына да кісі салып: Қызымды қайсысының өнері асса, соған беремін деп хабар айтқызады. Той қылып, ел жиналады. Екі жақтың өнерін көруге жер астының қарайған халқының бәрі жиналады. Бұларды тойғызамын деп, қанша ет әкелсе де жетпейді. Тойға арналған тамақтың бәрін Көлтауысар жеп қояды. Тіпті тойғыза алмайтын болған соң, Темір хан мен Кеще хан бірігіп, бір амал табады. Төстіктердің тамағына у салып бермек болады. Саққұлақ мұны естіп отырады да, Төстікке айтады, Төстік ұрсып тамақты қайтарып жібереді. Епті Төстіктердің табағына салған уды білдірместен Кеще ханның нөкерінің табағына салып жібереді. Кеще ханның нөкері қырылып қалады.
Бұдан жеңілген соң Темір хан ат шабысына шығады. Өзінің бар жүйрігін бәйгеге қосады. Ер Төстік Шалқұйрықты даярлайды. Қарақшының түбіне келген соң, Шалқұйрыққа тіл бітеді:
Егер арқан жартылай үзілсе, мен тоқтаймын, жығылып қалсам да, жаным қайтадан кіреді, күдер үзбе, — дейді. ... Төстік:
— Үш жаның бар еді, екеуі шықса да, бірі қалған шығар, тұр, Шалқұйрық! Тіріл, Шалқұйрық!
Темір хан атты өте алысқа айдаса, менің шабысым өте жылдам болады. Үш күн шапсам, бүйірім қызып, өзімді тоқтатуға шамам келмей, кетіп қалуым мүмкін. Мен келе жатқанда алдымнан арқан керіп қой. Арқан үш қабат болсын, бір қабаты кендірден болсын. Үш қабат арқанның үшеуі де үзілсе, мен саған жоқпын, ағынымды тоқтата алмай кеткенім, үшеуі де үзілмесе, мен жығылып өлемін, онда да саған жоқпын дейді. Ер Төстіктің жалғыз шолағы бір жерде зарығып өліп қалсын! деп, Темір хан атты бір жұмалық жерге айдатады. Балуан күресі басталады. Таусоғарға балуан шақ келмейді. Жер астының алыптарының бәрі жығылып бітеді. Күресуге кісі шықпаған соң, Таусоғар бір тауды көтеріп алып, жұртқа күшін көрсетеді. Темір хан мен Кеще хан қатты сасып: Тауды біз жаққа қоя көрмесін! деп Төстікке жалынады. Төстік тауды орнына қойғызады. Бір жеті өткен соң, бәйге аттары қайтып оралады. Жұрт қарақшының түбінен аттарын күтеді. Бір мезгілде алыстан бір шаң көрінеді, шаңның ішінен жақындай келе бір қара көрінеді. Шалқұйрық екенін танып, Ер Төстік үш қабат арқан кереді. Шалқұйрық құйынша заулаған бетімен арқанға келіп жоқ болады. Қараса, Шалқұйрық жығылған екен. Шалқұйрық талып түсіпті. Сонда Төстік: Үш жаның бар еді, екеуі шықса да, бірі қалған шығар, тұр, Шалқұйрық! Тіріл, Шалқұйрық! депті. Сол уақытта Шалқұйрыққа жан кіріп, оқыранып түрегеледі. Басқа аттар бірнеше күннен кейін келеді.
Темір хан мен Кеще хан балуан және ат бәйгесінен жеңіліп, не қыларын білмей, сасады. Енді жаяу жарыс салып көрейік дейді. Жаяу жарысты бір күндік жерден жібермек болады. Ер Төстік Желаяқты қосады. Жүйріктер бір күн жүріп барып, барған жеріне қонып, ертеңіне ертемен жарысып қайтпақ болады. Темір хан жүгіргіштердің ішіне бір мыстан кемпірді қоса жіберген екен. Барып қонған жерінде сол мыстан Желаяққа: Шырағым, шаршадың ғой. Деміңді алып ұйықта, жарысарда өзім оятамын деп оны алдап ұйықтатып тастайды. Желаяқ мыстан кемпірдің сөзіне нанып, қаннен-қаперсіз ұйықтап жата береді. Бір мезгілде оянса, шекесінен күн өтіп барады. Түс болып қалған екен, жүгіргіштер әлдеқашан кетіп қалыпты. Кемпірдің алдағанын біліп, Желаяқ санын бір-ақ соғып, тұра жөнеледі. Жерден бір уыс топырақты ала жөнеледі. Құстай ұшып, құйындай ұйытқып келе жатса, жаяулар да қарақшыға жақындап қалған екен, ең алдында мыстан кемпір бара жатыр екен. Желаяқ өте беріп уысындағы топырақты мыстан кемпірдің көзіне шашып кетеді. Алда ғана шешек-ай, мықтадың-ау деп кемпір көзін уқалап қала береді. Сөйтіп, жаяу бәйгесінде Ер Төстік жеңеді.
Темір хан енді қайтадан той жасап, қызын жылан Бапы ханға ұзатпақ болады. Темір ханның ернеуі қырық құлаш үлкен қазаны терең көлге түсіп кеткен екен. Нағыз ер болса, соны алып берсін деп ол Ер Төстікке кісі салады. Көлдің суын құрт! деп Төстік Көлтауысарды жұмсап еді, қанша ұрттаса да, көлдің суы Көлтауысардың ұртына сыймайды. Судың үштен бірі қалғанда Көлтауысардың ұрты суға толып бітеді. Сонда Шалқұйрыққа тіл бітіп: Қазанды мен сүңгіп алып шығамын деп рұқсат сұрайды. Ер Төстік рұқсат етеді. Шалқұйрық: Мен суға сүңгігенде, ақ көбік шықса – жақсы болғаны, қуана бер, аман-есен қазанды алып шыққаным. Қызыл көбік көрінсе – жаман болғаны, алып шыға алмай, су астында қалып қойғаным дейді. Шалқұйрық суға сүңгіп кетеді. Көпке дейін ешнәрсе білінбейді. Бір мезгілде ақ көбік көрінеді. Ер Төстік қуанады. Оның артынан ұзамай қызыл көбік көрінеді. Ер Төстік шошынып, зарлана бастайды. Ер Төстік зарланып тұрғанда, Шалқұйрық дәу қара қазанды құйрығына орап, су үстіне шыға келеді. Шалқұйрыққа тіл бітіп сөйлейді: Су өте терең екен, түбіне зорға жеттім, қазанды зорға таптым. Сонда ақ көбік шықты. Қазанды көтеріп шығу қиын болды, тістеп едім, шығара алмадым. Сонда қызыл көбік шықты. Құйрығымды ұзартып қазанды орап алып, зорға шықтым дейді.
Шалқұйрықтың аман-есен шыққанына Темір хан елі қатты сүйсінеді. Темір хан Ер Төстіктерге арнап үлкен сарай салдырып, құдаларды сонда кіргізеді. Құдалардың кіруі-ақ мұң екен, есік сарт етіп жабылып қалады. Сарай тұтас темірден салынған екен. Аузын мықтап құлыптап тастап, сыртынан тау-тау қылып отын үйеді де, от жағып өртей бастайды. Сарай қызуға айналады. Сарайдың ішіндегі Төстік жолдастарымен күйетін болады. Таусоғар орнынан тұрады да, сарайдың есігін теуіп жібереді. Есік шалқасынан түседі. Көлтауысардың бір ұртында бір көлдің суы бар екен, бүркіп жібергенде, айналасындағы өрттің бәрін сөндіріп тастайды. Темір хан мен Кеще ханның айласы әбден құриды. Ер Төстікке қызын беріп, жылан Бапы ханның еліне қарай шығарып салады. Сөйтіп, Ер Төстік жылан Бапы ханға қайтады. Қайтып келе жатқанда, жолдан ерген алты жолдасының бәрі де баяғыда өздерінің кезіккен жерлерінен әрі жүрмейді. Бұдан әрі баруға біздерге жол жоқ деп, олар Ер Төстікпен қоштасып қала береді. Ұзақ жүріп, Ер Төстік жылан Бапы ханның еліне келеді. Айтқанын істеп келген соң, ол Ер Төстікке өте разы болады, өзінің қызын береді, және: Не қалайсың? деп Төстіктен сұрайды. Төстік: Жер үстіне шығамын, еліме қайтқым келеді дейді. Жылан Бапы хан Төстіктің тілегін орындап, қызын беріп және қаншама жолдас қосып, жер үстіне қарай шығатын есікке қарай шығарып салып, қош айтысып қала береді.
Жер үстіне шығу және Самұрық құспен кездесу
Жер үстіне шығатын есікке дейін алты айлық жол екен. Жолдың ауырлығына шыдамай, жылан Бапы ханның қызы және жолдастарының бәрі қырылып қалады, жалғыз-ақ Күңке деген бір күңі мен Шалқұйрық, Ер Төстік үшеуі аман қалады. Үшеуі шаршап бір бұлақтың басына келіп жатады. Бұлақтың басында бір үлкен бәйтерек тұрады. Бір мезгілде сол бәйтеректің басынан шуылдаған зарлы дауыс естіледі. Қараса, шуылдаған балапандар екен. Ер Төстік садағын алады да, өрмелеп бара жатқан айдахардың екі көзінің арасынан дәлдеп тартып қалады, айдаһар жерге сылқ ете түседі. Айдаһардың жерге құлап қалғанын көрген соң, балапандар шошуын тоқтатады. Ер Төстік бір дауыстан шошып оянса, қатты дауыл тұрған екен, дауылдың артынан бұршақ аралас жаңбыр жауады, жаңбырмен қабат суылдаған дауыс естіледі, соның артынша ұзамай-ақ бір алып қара құс көрінеді. Алып қара құс суылдаған бетімен бәйтерекке келіп қонғанда бәйтерек майысып, сынып қала жаздайды. Бұл алып қара құс – самұрық екен. Самұрықтың үлкендігі сондай, жайып жібергенде, бір қанатының өзі бір айлық жерді алып кетеді екен. Қонысымен самұрық бәйтеректің түбіндегі Ер Төстікті бүруге тап береді, бірақ балапандары шыр-шыр еткен соң тоқтайды. Самұрықтың екі басы бар екен: бір басы адамдікіндей, бір басы құстікіндей екен. Самұрықтың адам басы Ер Төстікке тіл қатады: Ей, адам, бұл жерге не жұмыспен келдің? Менің балапандарымды аулай келді бе? Бұл жерді адам басқан емес, бұл – менің мекенім дейді.
Оған Ер Төстік: Мен жер үстінің Ер Төстігі едім, сенің мекеніңе адасып келдім, балапандарыңа қастық ойлаған жоқпын, ана жатқан айдаһардан айырып алдым. Нанбасаң, өздерінен сұра дейді. Балапандар Ер Төстіктің жасаған жақсылығын жасырмай айтып береді. Сол арада алып қара құс Ер Төстіктің аяғына жығылып, онымен айрылмас дос болады. Алып қара құс жылына бір-ақ рет балапандайды екен. Содан кейі балапандарына жем іздеп алысқа кетіп, бір айда бір-ақ қатынап, қайтуға мұршасы келмей жүреді екен. Алып қара құстың сол кеткенін аңдып жүріп, сол маңдағы бір айдаһар жыл сайын балапандарын жеп кетеді екен.
Ер Төстік басынан кешкен әңгімесінің бәрін айта келіп, адасып жүргенін, енді жер үстіне шыққысы келетінін айтады. Алып құс Ер Төстікті қанатына мінгізіп ұшып, тар тесіктен өткізіп жер үстіне шығарады.
Қоштасарда Төстікке бір тал қауырсынын үзіп береді. Денемдегі ерекше қасиеті бар жалғыз тал қауырсыным осы еді. Қысылған жеріңде, осы қауырсынды тұтатсаң, даяр боламын, қандай қысымшылықта болсаң да, құтқарып аламын. Егер де оны жоғалтып алсаң, менен жәрдем күтпе дейді.
Шойынқұлақтың тұтқынында және құтылу
Жер үстіне шыққан соң, Ер Төстік күннің қызуына балқып, ауыр ұйқыға кетеді, еш нәрседен қауіпсіз жата береді. Ер Төстікті жалмауыз кемпір ұстай алмай қалған соң, перінің қызы Бекторы ашуланып, кемпірді буындырып өлтірген екен. Кемпірден Шойынқұлақ деген бала қалған екен. Бекторы соған Ер Төстіктің шығатын жерін күзеттіріп қояды. Ер Төстік жер астында қалмайды, жердің бетіне қашан болса, әйтеуір, бір шығады, сол шыққанын андып отырып, ұстап ал. Егер ұстай алмай қалсаң, менен жақсылық күтпейсің дейді. Шойынқұлақ содан бері Ер Төстікті күзетумен болған екен.
Жер үстіне шығып, ұйықтап жатқан Төстікті ұстап, қол-аяғын байлап алып, Бекторыға әкеліп береді. Бекторы Ер Төстікті зынданға салып тастайды да, Күңкені Шойынқұлаққа қосады, Шалқұйрықты бекітіп ұстайды. Сонымен Ер Төстік ұзақ уақыт зынданда қалып қояды. Шойынқұлақтан жүкті болып, Күңке бір бала туып алады. Шойынқұлақ Шалқұйрықты мініп аң аулайды. Шалқұйрықты бекітуге тұсау шақ келмейді. Бір күні Шойынқұлақ аңнан қайтып, Шалқұйрыкқа тұсау таба алмаған соң, оны өзінің қырық құлаш қайыс белбеуімен тұсайды. Қайыс белбеудің бір жағы шешіліп кетеді. Аяғы босаған соң, Шалқұйрық шауып отырып, Төстік жатқан зынданның басына келіп, тұяғымен жер тарпып тұрады. Сөйткенде, белбеу Ер Төстік жатқан құдыққа түсіп кетеді. Белбеуінде Шойынқұлақтың шақпағы бар екен. Төстік сол шақпақпен алып қара құс берген қауырсынды тұтатады. Қауырсын тұтанысымен-ақ, алып қара құс жетіп келеді; қанатына мінгізіп, құдықтан шығарады, қол-аяғын шешіп береді. Қолымнан келген жақсылығым осы, досым, Шойынқұлаққа әлім келмейді. Себебі оның жаны өзінде болмайды, жанын ол ешкімге білдірмей өзінен бөлек бір жерде сақтайды. Қайтсең де соның жанын тауып ал, жанын таппасаң, құтыла алмайсың дейді де, қоштасып кетіп қалады.
Төстік Шалқұйрыққа мініп, Шойынқұлақтың үйіне келеді. Келсе, Шойынқұлақ Шалқұйрықты іздеп кеткен екен. Күңке Төстікке жылап көріседі, көрген қорлықтарының бәрін шағып: Шойынқұлақтан құтқар деп жалынады. Ер Төстік Күңкеден Шойынқұлақтың сырын түгел сұрап біледі. Шойынқұлақ баласын өте жақсы көреді екен, баласынан аяйтыны болмайды екен. Соны білгеннен кейін Төстік Күңкеге мынаны айтады: Кешке Шойынқұлақ келеді, келгеннен кейін тамаққа әбден тойғызып жатқыз, көзі ұйқыға бара берген кезде, баланы қайта-қайта шымшып, жылата бер. Шойынқұлақ: Бала неге жылайды? десе, балаң: Мен Шойынқұлақтың баласы емес, Ер Төстіктің баласы болсам керек. Егер Шойынқұлақ менің нағыз әкем болатын болса, жанымды жанына қосқызып қоятын еді. Жанының қайда екенін маған әлі айтқан жоқ деп жатыр. Басқа еш нәрсе айтпа дейді. Сөйтеді де, Ер Төстік баланың бесігінің астын қазып алып, жасырынып жатады.
Борықты бұлақтың басында қырық елік жүреді, соның ішінде қайқы қаракер елік бар... сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан бар, сол тоғыз менің жаным болады. Осыны біліп қой.
Кешке Шойынқұлақ келеді. Ер Төстік айтқандай, Күңке оны тамаққа тойғызып жатқызады. Жатқан соң баланы жылата бастайды. Баланы әлдилеп уатқан болып отыра шымшып жылата береді. Шойынқұлақ: Балам неге жылайды, сұрашы? дейді. Күңке баланың жылағанын сұраған болып, Шойынқұлаққа жауап қайырады: Балаң: Мен Шойынқұлақтың баласы емес, Ер Төстіктің баласы болсам керек. Егер Шойынқұлақ менің шын әкем болса, жанымды өз жанына қосқызып қояр еді. Қосу былай тұрсын, жанының қайда екенін де осы күнге дейін маған айтпай жүр. Ер Төстік болса жанының қайда екенін әлдеқашан айтып берер еді, соған жылаймын дейді балаң деп Шойынқұлақты нандырады. Балам былшылдамасын! Оның әкесі – Төстік емес, мен, оған менің жаным керек болса, оңаша жерде айтып беремін дейді Шойынқұлақ. Сөйтеді де, Күңкені үйден шығарып жіберіп, Шойынқұлақ баласының бесігіне келіп, құлағына сыбырлап жанының қайда екенін айтады. Шойынқұлақтың жанының қайда екенін біліп алғаннан кейін Төстік салып отырып Борықты бұлақтың басына келеді. Еліктердің су ішетін суатын аңдып, жасырынып жатады. Күн шаңқай түс болған мезгілде қырық елік Борықты бұлақ қайдасың деп салып келе жатады да, суатқа жақындаған кезде осқырынып тұра қалып, қайта жөнеледі. Күн ысыған сайын еліктер суға беттеп келеді де, жақындаған мезгілде осқырыныш, тұра қалып, жалт беріп, қайта жөнеледі. Ұзап кетеді де, шөлге шыдамай, суға қайта ойысады бірақ суатқа жақындамайды, үркіп, осқырынып тұра қалады. Әлден уақытта еліктер бір-бірімен сөйлесе бастайды. Біреуі: Су басында бір бөтен иіс бар дейді. Енді біреуі: Адам иісі секілді дейді. Шойынқұлаққа қастық ойлаған біреу шығар? дейді. Әсіресе қайқы қаракер елік, өзгесінен оқшау, артында жүреді. Еліктер әлгіде сөзге келгенде, ол қаша жөнеледі. Сонда Ер Төстік үн беріп, мынаны айтады: Жан серігім, қырық елік, Жаным сенде, қырық елік. Жасымнан болдың жан серік … Мен Шойынқұлақпын дейді. Содан еліктер қашпай, суды жағалай бастайды. Суаттан жапырласып су ішуге бас қояды. Арт жағынан қайқы қара елік те бас қояды. Еліктер өте шөлдеп қалған екен, суға тойып, қарындарын қампитып қайқайып шыға келеді. Әсіресе қайқы қараның қарны жер сызып, суаттан шыға берген кезде, Төстік қарнын дәл көздеп, садақты тартып қалады, қарны ақтарыла тоғыз қара сандық жерге сау ете түседі. Ең кішісін ұстай алып, Төстік ашып жіберсе, іші толған балапан, шүпір-шүпір етеді. Санап жіберсе, тоғыз екен, Сегізінің мойнын жұлып алып: Шойынқұлақты шала-жансарында бір көрейін деп, соның үйіне тартады.
Шойынқұлақтың үйіне жақындағанда, Күңке алдынан шығады. Шойынқұлақ қалай? деп сұрайды Төстік. Шойынқұлақ әлсіреп жатыр дейді Күңке. Келсе, Шойынқұлақтың көзі зорға қимылдайды, болар-болмас қана демін алып жатыр екен. Е, батыр, қалайсың, деп, Ер Төстік мазақтап жақындай бергенде, Шойынқұлақтың қолы Ер Төстіктің жағасына шап ете қалады. Екеуі алыса кетеді. Төстік: Оп-оңай-ақ жерге шаншып тастаймын ғой деп ойлап еді. Шойынқұлақ әл бермейді. Енді біраз алысқан Шойынқұлақтың күшейіп бара жатқандығы байқалады. Төстік буынып қара терге түсіп, әлі кетіп бара жатады. Төбесінен тау басқандай денесін темір тор шырмаған болып көрінеді. Сол мезгілде Төстік Күңкеге жалынады. Күңке жүгіріп келіп, Төстіктің қойнындағы сандықты жұлып алып, ашып көреді. Қараса, балапандар жыбырлап көбейіп қалған екен, мойындарын жұлып-жұлып алғанда, Шойынқұлақ сылқ етіп құлай кетеді. Төстіктің сандықпен қойнына тығып әкелген бір балапаны сегіз балапан болып қалған екен. Енді біреуі тірілсе, Шойынқұлақ мүлде әл бермей кетпек екен. Балапандардың мойны түгел жұлынған соң, Шойынқұлақтың баласы бесігін шықыр-шықыр еткізіп, бірдеме деп сөйлеп жатады. Төстік құлақ салып тыңдаса: Қап, бәлем, Төстік, саған қылмасам, әкем Шойынқұлақтың құнын алмасам! деп шіреніп-шіреніп қояды. Сол арада Төстік оның қол-аяғын байлап, бесік-месігімен суға тастап жібереді. Сөйтіп, Бекторының жалмауызынан әбден құтылып алады да, Ер Төстік елін іздеп тарта береді.
Кенжекеймен қайта кездесу және бақытты аяқталу
Ер Төстік жер астына түскеніне көп жыл болады. Елде күдер үзіп қояды. Жалғыз ғана Кенжекей: Ер Төстік бір келер деп дәмелі болып жүреді. Құба інген қашан боталар екен? Ер Төстіктің не өлген хабары, не келген хабары қашан білінер екен? деп соны күтумен болады. Бір күні Кенжекей ертемен тұрса, Құба інген жоқ. Бошалап кетпесе игі еді! деп, Кенжекейдің жүрегі су ете қалады. Жан-жақтан жүгіріп Құба інгенді іздейді, іздеп жүріп зарлап жүреді. Құба інген бір сайда боталайын деп жатыр екен. Ар жағынан ақсақ боз атқа мінген бір ақсақалды шал көрінеді. Құба інген боталап жатқанда Кенжекейдің беліндегі торғын орамалы шыр айнала тарқатылып, жазыла береді. Кенжекей: Енді Төстік өлген екен. Тірі болса, әлдеқашан бір хабар болар еді деп ойлап, жылап отырады. Ақсақал шалдың астындағы боз ат кісінеп қоя береді. Кенжекей аттың кісінегенінен оның Шалқұйрық екенін таниды. Кенжекей мен Құба інген екеуін Ер Төстік те таниды. Сол арада амандасып, мәз болысып қалысады. Бәрі де баяғыдағы айырылған күндегі қалыптарына келіп, қайтадан жасарады. Ер Төстік жас жігіт, Кенжекей жаңа түскен келіншек, Шалқұйрық бесті ат қалпына келеді. Одан кейін ұзақ жылдар өмір сүріп, мақсаттарына жетеді.