Гауһар тас (Исабеков)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, Қаратау өңірі, 1960-шы жылдар. Қойшы отбасында өскен Қайыркен әскерге кетуге дайындалып жүрген.
Оның ағасы Ыбыш жаңа үйленген болатын.
Ыбыштың әйелі Салтанат отбасына жылылық пен қуаныш әкелді. Ол ән салғанды жақсы көретін, Қайыркенмен жақсы тіл табысты.
Бір күні қыста Салтанат қой іздеп кетіп, боранда адасты. Қайыркен оны ескі молада әрең тауып алды. Салтанат қатты суық тиіп, жүрегі ауырып қалды. Ол біраз уақыт төсек тартып жатты.
Көктем келіп, Салтанаттың денсаулығы жақсара бастады. Ол Қайыркенге арнап үкілі бөрік тігіп, оның болашақ әйеліне сыйлады. Қайыркен Салтанатқа арнап ән шығарды.
Бір күні таңертең Салтанат толғақ қысып, қиналып жатты. Қайыркен дәрігер алып келгенше, ол қайтыс болып кетті. Жас сәбиі де өмірге келе алмады.
Бұл қабірде өршіл мақсат пен үлкен арман иесі жатыр, бұл қабірде өмірге келе алмаған жас сәбидің анасы жатыр, бұл қабірде қадіріне жете алмаған Ыбыштың адал жары жатыр.
Салтанаттың өлімінен кейін үйді ауыр қайғы басты. Ыбыш мүлдем үнсіз болып кетті. Қайыркен әскерге кететін күні Салтанаттың моласына келіп, онда Ыбышты көрді. Әкесі Ыбышты Салтанаттың қадірін біле алмағаны үшін кінәлады. Ал Ыбыш әкесін өзін осындай қатал етіп тәрбиелегені үшін кінәлады.
Қайыркен үшін Салтанат ешқашан айтылмаған, айтылмайтын махаббаты болып қалды. Ол әскерге кетіп бара жатып, Салтанаттың моласымен қоштасты.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың бөлімдерге бөлінуі – шартты.
Ыбыштың мінезі мен тұрмысы
Аршабай өзенінің жағасында қой бағатын отбасы тұрды. Отбасының үлкен ұлы Ыбыш әкесінен аумай қалған, екі иығы қақпақтай, алып денелі жігіт болатын. Оның бұлшық еттері білеуленіп тұратын, бірақ мінезі жайбарақат еді.
Ыбыштың ерекше қасиеті - көкпарға құмарлығы еді. Көкпар хабары шыққанда оны тану мүмкін емес болатын. Көзі от шашып, атын таң асырып, түні бойы ұйықтамай шығатын. Әкесі Ыбыштың атқұмарлығы мен шабандоздығына әрдайым риза болатын.
Ыбыштың үйленуі
Бір күні әкесі Ыбышты үйлендіруге шешім қабылдады. Ыбыш әкесінің ұсынысына қарсы болған жоқ, тек 'Қыжым кемпірдің қызына үйленуге қарсы емессің бе?' деген сұраққа 'Жақсы қыз дейді ғой' деп қана жауап берді. Үйлену тойына дайындық басталды.
Салтанаттың келін болып түсуі
Той қызығы үш күнге созылды. Жастар жағы екі күн бойы сауық құрды. Кең жайлау, кең далада жастар әні естіліп жатты. Салтанат келін болып түскеннен кейін үй ішінің тірлігіне тез араласып кетті.
Сен түкті де түсінбейсің, - деді Салтанат зілсіз күліп. - Мен соларды біреу арқалап кетпегеніне қуанып тұр деймісің? Ыбыш үндеген жоқ. Жалпы, ол Салтанаттың мұндай мінезіне ұрыса беруден жалықты ма...
Қайыркеннің әскерге шақырылуы
Бір күні Амангелді военкоматтың шақыру қағазын әкелді. Қайыркен әскерге шақырылды. Апасы қатты уайымдап, жылап жіберді. Әкесі 'Жұрттың бәрінің баласы барып, келіп жатқан жер. Ердің борышы ер мойнына түседі' деп жұбатты.
Кейде мен мәңгі өлмейтін сияқты боламын, ал кейде тез өліп қалатындай сезінем. Осы соңғысы дұрыс қой деймін. Өйткені, мен өмірге өлгенше ғашықпын, өлгенше...
Салтанаттың ауруы
Салтанат қыста суық тиіп ауырып қалды. Оның жөтелі жиілеп, реңі қашып бара жатты. Апасы ескіден қалған ем-домын жасап, кешкілік ұшықтады, адыраспан тұтатып, ақ тауықпен аластады. Бірақ еш нәтиже болмады.
Салтанаттың жаз күлкісі қайта оралмады. Көктемгі қой төлдеу басталып, тақияңды жөндеп киюге қол тимейтін дүрбелең кезең жетті. Құлқын сәріден басталатын аласапыран жұмыс қас қарайғанша бір бәсеңдемейді.
Қыстағы оқиғалар
Қаратау алқабының қысы келді. Бір күні Салтанат қой іздеп кетіп, боранда адасып қалды. Қайыркен оны іздеп шығып, ескі қорғаннан тауып алды. Салтанат қатты тоңып, әлсіреп қалған еді.
Өйткені, сен ешқашан ән айтпайсың. Тербеліп тұрған құлқайырға құлағыңды тігіп тұрсаң, оның ән салған үні естіледі. Сен естіген жоқсың ба?
Салтанаттың қайғылы қазасы
Бір күні таңертең Салтанат толғақ қысып, қатты қиналып жатты. Қайыркен жедел көмек шақырып, дәрігер әкелді. Бірақ Салтанат ауыр толғаққа шыдамай, жүрегі тоқтап қалды.
Қолда барда алтынның қадірі жоқ деген осы ғой. Сол алтынның қадіріне сен жетпедің-ау, балам. Сенің қаталдығың, сенің жігерсіздігің ғой осыған кінәлі...
Қайыркеннің әскерге аттануы
Салтанаттың қазасынан кейін Қайыркен әскерге аттанатын болды. Ыбыш Салтанаттың моласына барып, ұзақ отырды. Әкесі оған ренжіп:
Мені соған үйреткен сіз кінәлісіз, әке, - деді үзе сөйлеп. Бәлкім, бұл сөз оның ойында көптен жүрген шығар.
Қайыркен әскерге кетерде Салтанаттың моласына соңғы рет барды. Бұл қабірде өршіл мақсат пен үлкен арман иесі, өмірге келе алмаған жас сәбидің анасы, қадіріне жете алмаған Ыбыштың адал жары, ешқашан айтылмаған, ешқашан айтылмайтын Қайыркеннің аяулы махаббаты жатты.