Бір атаның балалары (Мағауин)
Қысқаша мазмұны
Қазақстанның шалғай ауылы, 1942 жыл. Соғыс кезінде колхоз басқармасы Тоқажан балалар үйінен алты баланы алып келді. Балаларды ауыл тұрғындарына бөліп берді. Ахмет ақсақал неміс тегінен шыққан Зигфрид Вагнерді таңдады.
Бригадир Берден ағайынды Ертай мен Нартайды бөліп алды. Ертай Берденге, ал Нартай орақшы Тілеубайға тиді. Балалар айрылысқысы келмей жылады, бірақ үлкендер оларды күшпен ажыратты.
Мылқау орыс баласы Яковты Сақыпжамал алды. Зигфрид Ахметтің үйінде тез үйреніп кетті, қазақша сөйлеуді үйренді, атқа мінуге машықтанды. Бірақ есепші Дәуренбек оны фашист деп айыптап, Ахмет ақсақалды басқа колхозға көшуге мәжбүр етті.
Нартай мен Ертай бір-бірін сағынып, қайта табысуға тырысты. Нартай Ертайдың үйіне барғанда, Берденнің әйелі оны қуып шықты. Екі бала Алматыдағы өз әкелерін іздеп, қыс ортасында қашып кетті. Боранда адасып, қатып қалды.
Ертай көкке қарап тізерлеп отыр екен. Ағасының жалаңаш басын тас қып құшақтап алған. Сол құшақтап отырған күйі қатып қапты... Алдымен Нартай жығылыпты. Сынар пимасы бір жақта, малақайы бір жақта. Тонының омырауы ашық.
Яков Сақыпжамалдың қолында өсті. Кейін Көбеген шалдың үйіне көшті. Соғыстан кейін қалаға кетіп, жұмыс істеді, бірақ ауылға қайтып келіп, отбасын құрды. Жылдар өте, балалар үйінен келген балалардың барлығы ауылдың толыққанды мүшелері болды.
Тармақтар бойынша толық қысқаша мазмұн
Тармақтар атаулары түпнұсқадан алынған, бірақ тақырыптық бөлігі редакциялық. Тармақтардың ішкі бөлімдерге бөлінуі редакциялық.
Бастау. Соғыстан кейінгі ауылға балалардың келуі
Соғыс жылдарында ата-анасынан айрылған балаларды ауылға әкелу туралы хабар тарады. Колхоз басқармасы Тоқажан жиналыс өткізіп, ауыл тұрғындарына балаларды қабылдау туралы айтты. Бұлғыртау ауданының тоғыз колхозына елу төрт бала жіберілген екен, бірақ ересектерін басқа колхоздар алып кеткен соң, Тоқажан ең кішкентайларын таңдап алған.
Өздерің білесіңдер, мен жұмысшы әкелем деп кеттім. Ақыры былай болды. Үкімет біздің Бұлғыртау ауданының тоғыз қалқозына елу төрт бала жіберген екен. Жер аяғы шалғай, мен барғанша ересектерін бөлісіп әкетіпті.
Есепші Дәуренбек балаларды таныстырды: екі қазақ баласы - Нартай мен Ертай, татар баласы Рәшит, қалмақ немесе дүңген қызы, орыс деп жазылған Яков және неміс баласы Зигфрид. Ауыл адамдары балаларды бөліп алуға келісті. Ахмет ақсақал неміс баласын, Тілеубай Нартайды, Берден бригадир Ертайды, ал Сақыпжамал Яковты алды.
Бірінші тармақ. Зигфрид Ахметұлы
Ахмет ақсақалдың неміс баланы асырап алуы
Ауыл адамдары Ахмет ақсақалдың неміс баласын таңдағанына таңданды. Ахаң балалардың ішінен ең шетте тұрған неміс баласының қолынан ұстап: "Мен осы мықтының өзін қаладым" деді. Дәуренбек оған қарсы болып, "Жауды аяған жаралы" деген сөзді айтты, бірақ Ахмет оған құлақ аспады.
Дәуренбек баланың атын сұрағанда, "Зигфрид Вольфганг Вагнер" деп жауап берді. Ахмет ақсақал баланы атына отырғызып, үйіне алып кетті. Ертеңіне ол көрші ауылдан молданы шақыртып, баланы мұсылман дініне кіргізді. Сейітбек қожаны алып келіп, баланы сүндетке отырғызды. Кейін бүкіл ауылды шақырып, асықжілік ұстар тойын өткізді.
Зигфридтің ауыл өміріне үйренуі және ат жалын тартып мінуі
Алғашқыда ауыл балалары Зигфридті жатырқады. Оны тезекпен атқылап, күшік қосып, тіпті шомылып жатқанда бет-аузына батпақ жағып қоя берді. Бірақ Ахмет ақсақал баласын қорғап, балаларға "Мынау - менің балам, Нарымбеттің інісі" деп ескертті. Содан кейін Зигфридті ешкім сыртқа теппейтін болды.
Зигфрид тез арада ауыл өміріне үйреніп, балалармен бірге ойнап, суға шомылып, қорған соғып, қамыстан қайық жасап жүрді. Үш-төрт аптаның ішінде аяғын күс басқан қара сирақ қара торы бала болды. Тек көк көзі мен ақшыл сары кірпігі ғана оның бөтен нәсіл екенін білдіретін.
Еміс деп, орыс, қазақ деп бөлу пайғамбарға шет, құдайға күнә. Жарықтық үлкен әкем айтушы еді, бұрынғы жайсаңдардан қалған сөз деп... Жер бетіндегі барлық жұрт Адам-Ата мен Хауа-Анадан таралған дейді.
Мектеп басталғанда Зигфрид тілі шықсын деп, оқуға бармады. Оның орнына Ахмет ақсақал оны жанынан тастамай, атқа мінгізіп үйретті. Зигфрид тез арада атқа үйреніп, Ахаңның сиырларын бағуға, егінді қарауылдауға көмектесетін болды. Бұл Ахаңға үлкен көмек болды, өйткені ол күнұзақ сиырларды егіннен қайырумен әлек еді.
Дәуренбекпен қақтығыс және колхозға көшу
Бір күні Зигфрид егінге тақап қалған малды өзі қайырмақ болды. Бірақ сиырлар оны тыңдамай, егінге кіріп кетті. Осы кезде есепші Дәуренбек келіп, Зигфридті қамшымен сабап, "Неміс шапты!" деп айғайлап, ауылға қуып әкелді. Ахмет ақсақал баласын қорғап, Дәуренбекке қарсы шықты.
Сыртқы түр – перде. Ішін айт. Жүрегі қалай соғады, бүйрегі кімге бұрады – соған қара. Ойын айт, пиғылын айт... Менің баламды тұспалдағаның ғой. Әлі көрерміз, қалай қарап ұлырын, кімді бөксере қабарын.
Дәуренбек Зигфридті "Қастандықпен егінге малды түсірді" деп айыптады. Басқарма екеуін де кінәлі деп тапты. Бірнеше күннен кейін ауылға қызыл жағалы адамдар келіп, Ахметті тергеуге алды. Оны "Ұлттар достығына қайшы келетін сөздер айтты" деп айыптады. Ахаң бес-алты күннен соң оралды, бірақ көп ұзамай Зигфридтің әкесі советке қарсы күреспеген, қызыл әскерде командир болып, Испанияда фашистермен соғыста қаза тапқаны анықталды.
Дегенмен, Зигфридтің бұл ауылда тұруына рұқсат берілмеді. Ол "Қызыл ту" колхозына көшірілуі керек болды. Ахмет ақсақал баласынан айрылғысы келмей, бүкіл отбасымен төменгі колхозға көшіп кетті.
Екінші тармақ. Нартай мен Ертай
Ағайынды балалардың ажырауы және жаңа отбасыларға қабылдануы
Нартай мен Ертай ағайынды балалар еді. Балаларды бөліп алған кезде екеуі бір-бірінен айрылғысы келмей, шырылдап жылап, қатты қарсылық көрсетті. Бірақ Ертайды алған бригадир Берден мен Нартайды алған орақшы Тілеубай балалардан айрылғысы келмеді. Ақыры үлкендер араласып, балаларды бөлуге мәжбүр етті.
Нартай Тілеубайдың үйіне келгенде, оны "апа" деп қарсы алған кемпірді өзінің апасы емес екенін айтты. Оның апасы өліп қалған, Алматыда жерленген деді. Нартай жаңа отбасына бірден сіңісіп кете алмады, бірақ Тілеубай оған жақсы қарады. Ертайды сағынып, оны іздеп барғанда, Ертайдың апасы оны үйден қуып шықты.
Бөлек өмір сүру және мектепке баруы
Оқу уақыты келгенде, Тілеубай Нартайды мектепке берді. Ол баласын колхоз орталығындағы туысының үйіне орналастырып, оған азық-түлік апарып берді. Демалыс күндері Нартай үйге қайтып келіп, отбасымен бірге болатын. Қыс түскенде Тілеубай қой алып, тау ішіндегі шалғай қыстауға көшті, сондықтан Нартай баласын сирек көретін болды.
Ертай да мектепке барды. Ол өте тентек, бірақ зерек бала болып шықты. Өзінен үлкен балалармен төбелесіп, ешкімге есесін жібермейтін. Нартай інісін қорғаштап жүретін, бірақ кейде Ертайдың тентектігінен өзі де таяқ жейтін. Екеуі сирек кездесіп, бір-бірін сағынып жүрді.
Көктемде соғыс бітті. Ауылға соғыстан оралған жауынгерлер келе бастады. Рәшиттің ағасы да оралды, бірақ ол бір аяғы мен бір қолынан айрылған еді. Нартай одан өздерінің көкесін көрдің бе деп сұрады. Рәшиттің ағасы Нартайдың көкесін көрмегенін, бірақ тірі болуы мүмкін екенін айтты.
Нартай сонда ғана түсінді. Күтуі бекер. Келмейді. Мұнда келмейді. Қайдан келсін, балаларының осында екенін білмейді... Ертайға айтты. Ол қазір кішкентай кезіндегідей ақымақ емес. Жасы сегізден асты. Екінші кластың озат оқушысы. Миы көп. Бәрін түсінеді.
Алматыға қашу әрекеті және апат
Нартай Ертайға өздерінің шын әкесі Алматыда екенін, оны іздеу керектігін айтты. Ол Алматыдағы үйлерін суреттеп, әкесінің кабинетінде көп кітаптары бар екенін, олардың қайда екенін білмей, іздеп жүргенін айтты. Екеуі Алматыға қашып кетуге шешім қабылдады.
Балалар азық-түлік жинап, таң қараңғысында жолға шықты. Нарын қаласына жетіп, одан поезға отырып, Алматыға баруды жоспарлады. Бірақ ауылдан қозыкөш жер ұзағанда күн суытып, қар жауа бастады. Нартай қорқып, кері қайтуды ұсынды, бірақ Ертай көнбеді. Ол әкесін көргісі келетінін, Нартай айтқан үйді өзі табатынын айтты.
Қар ұйтқи жауып, үйіріліп соға бастады. Жел күшейіп, аяз қатая түсті... Балалар бораннан құтылып, ықтасын тау ішіне ілінген кезде ғана бағдардан айрылса керек. Сиыр фермасы үш-ақ жүз қадам жерде тұр екен.
Боран күшейіп, балалар адасып кетті. Тоғыз күннен кейін оларды тапқанда, Нартай қар үстінде жатқан, ал Ертай оның басын құшақтап, тізерлеп отырған күйі қатып қалған еді. Олар сиыр фермасына жетуге үш жүз қадам жерде ғана қалған екен.
Үшінші тармақ. Яков – Жақып
Соғыс естеліктері және ауылға келуі
Яков өзінің қай ұлт екенін білмейтін. Оны орыс деп жазған, бірақ ол өзінің шығу тегі туралы анық білмеді. Оның есінде қалғаны - соғыс кезінде шешесімен бірге поезға отырғаны. Жолда самолеттер шабуыл жасап, шешесі ауыр жараланды. Яков үш ай бойы құлақ пен тілден айрылып, өмір мен өлімнің арасында жатты.
Балалар үйінде Яков өзін бөтен сезінді. Басқа балалар оның тілінің мүкістігіне күліп, оны жатырқады. Ол тұйықталып, тағы тартып кетті. Ауылға келгенде, оны Сақыпжамал деген әйел алды. Яков оның өзінің шешесі емес екенін білді, бірақ "апа" деп атай берді.
Бір түні Дәуренбек Яковты ұрлап әкетпек болды. Ол үйге келіп, есіктің ілгегін ағытып, кіргенде, Яков қорқып бақырып жіберді. Сақыпжамал оянып, Яковты қорғап қалды. Дәуренбек ашуланып, шөңкедегі көжені төгіп, шәугімдегі суды ақтарып кетті.
Сақыпжамал мен Көбегеннің қолында өмір сүруі
Яков ептеп қазақша түсінетін дәрежеге жетті. Ол Сақыпжамалмен бірге қырманда жұмыс істеді. Кейде үйде қалып, ауыл балаларымен ойнайтын. Тілінің мүкістігіне қарамастан, балалармен араласа бастады. Тезек теріп, үй шаруасына көмектесетін.
Қыс түскенде Сақыпжамал қойға, шеткері қыстақтардың біріне көшті. Онда Көбеген шалдың үйінде тұрды. Көбеген кешкісін ертегі айтатын, бірақ оның дімкәс кемпірі ертегі айтуына қарсы болатын. Яков Көбегеннің ертегілерін тыңдағанды ұнататын.
Көбегеннің кемпірі өлген соң, үйдегі ахуал өзгерді. Көбеген ертегі айтуын тоқтатты, ал Сақыпжамал оған жақындай бастады. Олар бір бөлмеде жатып, Яковқа суық тартты. Көп ұзамай Яков жалғыз қалды - Сақыпжамал шөп машинасының шалғысына түсіп өлді.
Жақып болып қалыптасуы және ауылға оралуы
Көбеген шал да қыс ортасында өз-өзіне қол жұмсады. Яков мүлде жетім қалды. Бірақ ол қатайып, өз бетімен жан сақтай алатын азамат болды. Жасы он төртке келген Яков колхоздың еңбекке жарамды мүшесі ретінде жұмыс істей бастады.
Ол шөп шапты, қора салды, құдық қазды - қандай жұмыс берсе де тиянақты атқарды. Жұрт оны Яков емес, Жақып деп атай бастады. Ол қазақ тілін жақсы меңгеріп, ауыл өміріне толық сіңісіп кетті. Тек тілінің мүкістігі ғана сақталып қалды.
Бірде жайлаудағы ауылға келген геологтар Жақыпқа қалаға кетуді, онда өмір сүрудің жақсы екенін айтты. Жақып ойланып, өзінің басқа ұлт өкілі екенін есіне алып, қалаға кетуге бел байлады. Көп машақаттан кейін ол қалаға кетті.
Бір жылдан кейін Жақып ауылға қайтып оралды. Ол шыттай киінген, мұрт қойған, түрі мүлде өзгерген еді. Ауыл адамдары оны жатырқай қарсы алғанымен, кейін қуанышпен қабылдады. Бәрі оның қалада қалып, жақсы өмір сүретінін ойлады, бірақ Жақып ауылда қалып, шөп маялауға шықты. Ол Күлиман кемпірдің қызы Оляға үйленіп, ауылда тұрақтап қалды.
Арна. Журналистің көзімен бір атаның балалары
Жылдар өтіп, бір журналист Отан соғысы мүгедектерінің госпиталінде Тоғрыл деген қазақпен танысты. Ол журналистке соғыс кезінде ауылға келген жетім балалардың тағдыры туралы әңгімелеп берді. Журналист сол ауылға барып, балалардың кейінгі өмірімен танысты.
Зигфрид совхоздың бас зоотехнигі болған екен. Оның үйі толған бала, әйелі мұғалима. Яков та ауылда тұрып, отбасын құрған. Журналист Нартай мен Ертайдың қабірін тауып, олардың әкесі Арыстанбековты іздеді, бірақ оған қаралы хабарды жеткізуге дәті бармады.
Қазір бәріміз бір өзеннің арнасы, бір атаның баласымыз. Бір семьяның мүшесі, бір ұлыстың ұлымыз. Ескі жараның аузын тырнап қайтесіз... Мен неміс емеспін. Қазақпын деп кесіп айтуда киын. Шыққан тегім неміс десем қисынға келер.