Боранды бекет (Айтматов)
Өте қысқаша мазмұны
Сарыөзек даласы, 1950-ші жылдар. Боранды разъезінде теміржолшы Едіге Жангелдин ең жақын досы Қазанғаптың қайтыс болғаны туралы хабар алды.
Едіге марқұмды ата-баба жатқан Ана-Бейіт зиратына жерлеуге бел буды. Қазанғаптың балалары Айзада мен Сәбитжан келіп, әкелерін жақын жерге қоюды ұсынды, бірақ Едіге марқұмның өсиетін орындауды талап етті. Олар Қаранар түйесімен, трактормен және экскаватормен жолға шықты.
Жол бойында Едіге өткен өмірін еске алды. Соғыстан кейін ол әйелі Үкібаламен Борандыға келіп, Қазанғаппен дос болды. Қазанғап оған Қаранар түйені сыйлады. Кейіннен Борандыға Әбутәліп Құттыбаев отбасы келді. Әбутәліп соғыста тұтқынға түскені үшін қудаланып жүрді. Едіге оның отбасына көмектесті, әсіресе әйелі Зәрипа мен балаларына қамқорлық жасады.
1953 жылы Әбутәліпті жала жауып, тұтқындады. Едіге оның кінәсіз екенін білді, бірақ көмектесе алмады. Әбутәліп түрмеде қайтыс болды. Оның отбасы Борандыдан кетті. Едіге Зәрипаны сағынып, қатты қиналды.
Ана-Бейітке жақындағанда, олар тікенді сым қоршауға тап болды. Космодром салынып, зиратқа өтуге тыйым салынған еді. Лейтенант Таңсықбаев оларды жібермеді. Едіге Найман-Ана аңызын еске алды.
Ау, жерді, суды тартып алса мейлі, байлығыңды тартып алса мейлі, тіпті жаныңды алса да мейлі... Ау, адамның ақыл-ойын тартып алуды қандай қаражүрек ойлап тапты, құдай-ау?!
Едіге Қазанғапты Құмдышап жарына жерлеуге мәжбүр болды. Сәбитжан бұған қарсы болды, бірақ Едіге өз шешімінде қатал тұрды. Рәсімнен кейін Едіге Ана-Бейітті сақтап қалу үшін күресуге бел буды, бірақ космодромнан ракеталар ұшырылып, оны қорқытты.
Бөлімдер бойынша толық мазмұны
Бөлім атаулары шартты.
Бөлім 1. Түлкі мен Қазанғаптың қайтыс болуы
Сарыөзек даласының ортасында, Боранды разъезінде түлкі аштыққан қыңсылап, пойыздардың қалдырған қоқыстарын іздеп жүрді. Түн ортасы шамасында теміржолшы келе жатқанын көріп, түлкі жасырынды. Ол кезде Едіге әйелі Үкібаланың үйшігіне қарай келе жатты.
Үкібала күйеуіне Қазанғап қарттың қайтыс болғанын хабарлады. Едіге қатты қапаланды, өйткені Қазанғап оның ең жақын досы әрі әріптесі болатын. Үкібала Қазанғаптың балаларына хабар беру керектігін айтты, бірақ Едіге олардың келетініне күмәнмен қарады.
Бөлім 2. Боранды разъезі және жерлеу дайындығы
Боранды разъезінде ұзақ жылдардан кейін алғаш рет өлік шығарылмақшы болды. Едіге марқұмның өсиетін орындап, оны ата-бабалар жатқан Ана-Бейітке жерлеуді талап етті. Жұрттың бәрі Едігенің сөзіне тоқтады.
Біз қазір Сарыөзек жерінің ең қасиетті зираты — Ана-Бейітке аттанамыз. Қазанғап марқұм тек сонда қоюға лайықты. Өзінің өтініш-арызы да солай болатын.
Алайда, марқұмның ұлы бұл шешімге қарсы болды. Ол әкесін жеделдете көміп, қайтып кеткісі келді.
Едіге ашуын әрең тежеп, Қаранар атты түйесін әбзелдеуге кетті. Қаранар – күйлі, әдемі түйе, оны Едіге соғыстан оралғанда Қазанғап бәсірелеп берген еді. Түнде Борандының аз ауылы Қазанғаптың үйінің ауласында жиналып, қаралы асқа дайындалды.
Бөлім 3. Конвенция авианосеці және ғарыштық дағдарыс
Тынық мұхиттың солтүстік ендіктерінде «Конвенция» авианосеці тұрды. Онда халықаралық «Де-миург» программасы бойынша жұмыс істейтін ғылыми-стратегиялық штаб орналасқан еді. «Паритет» орбиталық станциясында төтенше жағдай туындады – екі паритет-космонавт із-түзсіз жоғалып кетті.
Тексеруші космонавттар станцияның барлық бөлімдерін аралап шықса да, паритет-космонавттарды таппады. Олардың өздері де, өлігі де жоқ болды. Алайда, вахта журналында үлкен әріптермен жазылған хат табылды. Хатта екі паритет-космонавттың Орман Төс деп аталатын планетаға кеткені жазылған еді.
Бөлім 4. Қазанғап туралы естеліктер және Әбутәліп отбасы
Едіге өзінің Қазанғаппен танысқан кездерін еске алды. 1944 жылдың аяғында контузия алып, майданнан босаған кезде, ол Арал станциясына жетіп, еліне келген еді. Едіге жұмыссыз отыра алмай, Үкібала екеуі темір жолға жұмыс іздеуге шықты.
Құмбел станциясында Едіге түйелі адаммен танысты. Ол Қазанғап болып шығады. Екеуі жақындасып, Қазанғап Едіге мен Үкібаланы Боранды разъезіне жұмыс істеуге көндірді. Қазанғап Едігеге Ақбас інгеннің қара бас ботасын сыйлады, ол кейін Қаранар атанды.
Сарыөзектің ыстық жазында Борандыға жаңа отбасы келді. Олар соғыс кезінде тұтқынға түскен мұғалім және оның отбасы еді. Борандылықтар оларға жақсы қарады.
Әбутәліп балаларына білім беруге ерекше көңіл бөлді. Ол Едігенің қыздарын да оқытты. Бір күні Әбутәліп география сабағында соғыс туралы айтқанда, бір оқушы оны тұтқын болғаны үшін айыптады. Осы оқиғадан кейін Әбутәліпті жұмыстан босатты.
1951 жылдың соңында Құттыбаевтар отбасы Борандыға пана іздеп қайта келді. Олар Сарыөзектің ауыр жағдайына қарамастан, жұмыс істеп, бір-біріне тірек болды. Едіге олардың тағдырына жаны ашып, көмектескісі келді.
Осы кезде «Конвенция» авианосецінде өткен төтенше комиссия мәжілісінде «Паритет» станциясына жасырын радиограмма жіберілді. Онда космонавтарға ерекше нұсқау болмайынша, ешқандай әрекет жасамау бұйырылған еді.
Бөлім 6. Қаралы керуеннің Ана-Бейітке жолы
Сарыөзек даласы көсіліп жатты. Боранды Едіге түйесі Қаранармен алда келді, оның ізінше тракторда Қазанғаптың сүйегімен бірге маскүнем күйеу отырды, соңында экскаватор келе жатты. Оларға Жолбарыс атты сары төбет ілесіп жүрді.
Баяғыда бұл өлкені жуан-жуандар жаулап алып, көпке дейін мекендеген еді. Олардың арасында басқа да көшпелі халықтар болған, жайылым мен құдыққа таласып үнемі қақтығыс болып тұратын. Кейін ауа райы өзгеріп, жаңбыр тамбай, құдықтар құрғап, шөп қурады.
Сарыөзектің түпқазық халқы – шаруа қазақтар – қиыншылыққа қарамай өз жерінде қалды. Олар жаңа құдықтар қазып, су шығарып, күндерін көрді. Сол күні ит ілескен түйелі-тракторлы қаралы керуен Боранды разъезінен шығып, Ана-Бейітке жақындап келе жатты.
Ана-Бейіттің тарихы атадан қалған аңыз бойынша жуан-жуандардың Сарыөзек даласын басып алуынан басталды. Олар тұтқындарды адам айтқысыз азапқа салып, көрші елдерге құлдыққа сататын. Ал қолдарында қалған тұтқындардың басына кепеш кигізіп, ақыл-есінен айырды.
Мәңгүрт – ақыл-есінен айырылған құл, он сау құлға татитын аса құнды құл саналды. Мәңгүрт өзінің кім екенін, елін, руын, атын білмейді. Балалық шағы, әке-шешесі де есінде қалмайды. Ол адам екенін де аңғармайды.
Бөлім 7. 1952 жылғы жаз және Әбутәліп отбасы
1952 жылдың тамыз айының ортасында Сарыөзектің аптап ыстығы кенет салқынға айналды. Сол жылы тамыз бен қыркүйек айлары аралығында Сарыөзекте жаңбыр жауды, бұл Едігенің есінде мәңгілікке қалды.
Жаңбыр басталмас бұрын ауа қапырық болып, Едіге тіркеуші болып жұмыс істеп жатты. Жүк түсіру жұмыстары өте ауыр болды, барлығы қолмен атқарылды. Келесі күні нөсер жаңбыр төпелеп жауды.
Едіге үйге қарай жүгіргенде, Құттыбаевтар отбасы – Әбутәліп, Зәрипа және балалары – жаңбыр астында қуанып ойнап жатқанын көріп, таңғалды. Олар жаңбырға қарамай, бақытты еді. Едіге де оларға қосылып, балалармен бірге ойнады.
Құттыбаевтар Сарыөзектің аптап ыстығына төзіп, Борандыда қалуға бел буды. Әбутәліп разъездің тұрмысына үйреніп, үй шаруашылығын ретке келтіруге кірісті. Едіге оған көмектесіп, Қазанғап екеуі бірге ұра қазды.
Бір кеште Едіге мен Әбутәліп жұмыстан қайтып келе жатқанда әңгімелесті. Әбутәліп өзінің балаларына соғыста көрген-білгендерін және өмірлік тәжірибесін жазып қалдырғысы келетінін айтты. Себебі ол балаларының өмірі бұлардан да қиын болатынын болжады.
Менің мұрам — менің рухым, менің жазбаларым: соғыста көрген-білгендерім. Балаларыма қалдыратын бай мұра менде жоқ. Тағдыр шіркін мені тықсыра-тықсыра, ізім-ғайым жоғалып кетсін деп осында әкеліп тықты.
Бөлім 8. 1953 жылғы Жаңа жыл және Әбутәліптің тұтқындалуы
1952 жылдың соңы Боранды бекетінің тұрғындары үшін ерекше жақсы кезең болды. Қазанғап әлі де тың, дені сау еді. Құттыбаевтар отбасы Сарыөзекке орнығып, қысқа дайындықтарын аяқтады. Әбутәліп үйреншікті жұмысын атқарып, бос уақытында балаларымен ойнады, түнде жазу жазды.
1953 жылдың қарсаңы Боранды үшін нағыз мереке болды, оны Құттыбаевтар отбасы ұйымдастырды. Бәрі Құттыбаевтардың балаларға арнап шырша орнатуынан басталды. Әбутәліп Құмбелге барып, жергілікті комитеттен бес шыршаның бірін Борандыға бөлдіріп алды.
5 қаңтар күні 10-да Боранды бекетке жолаушы пойыз тосыннан тоқтап, бір жарым минут аялдады. Поездан хром етік киген үш адам түсіп, бірден кеңсеге беттеді. Спустя полчаса Әбутәліпті алып кетті.
Пойыз жақындаған сайын Әбутәліп балаларымен қоштасты, оларды құшақтап, сүйді. Паровоз жүруге дайын тұрғанда, Әбутәліп «тез қайта ораламын, бұл бір түсініксіз қате» деп айқайлады. Балалар әкесінен айырылғанын түсініп, бақырып жылады.
Бөлім 9. Әбутәліптен кейінгі оқиғалар және Едігенің азабы
1956 жылы Құмбел депосында үлкен митинг өтті. Едіге осы митингте Берияның заңсыз әрекеттері мен Әбутәліп Құттыбаевтың кінәсіз қаза болғаны туралы айтқысы келді. Бірақ парторг оған фактілік дәлелдердің жоқтығын айтып, Алматыға хат жазуды немесе тікелей баруды ұсынды.
Үкібала Едігенің әңгімесін тыңдап, оған Алматыға өзі барып, басшыларға жағдайды түсіндіруге кеңес берді. Бір күннен кейін Едіге Құмбелге жетіп, Елизаровқа жеделхат жіберді. Алматы вокзалында Елизаров Едігені күтіп алды.
Үш аптадан соң Едігеге Алматыдан Әбутәліп Құттыбаевтың ақталғаны туралы қағаз келді. Сондай-ақ Елизаровтан да хат келді, онда тергеуші Таңсықбаевтың қызметінен алынып, Әбутәліптің отбасының Павлодарда тұратыны және әйелі Зәрипаның қайта тұрмыс құрғаны туралы жазылған еді.
Едіге Алматыдан қайтар жолда пойыздан терезеге қарап, Елизаров сияқты адал адамдардың бар екеніне шүкіршілік етті. Ол Әбутәліп тірі болғанда, Зәрипаның оны соңына дейін күтетініне сенімді екенін, бірақ қазір оның қайта тұрмыс құрғанын түсінді.
Қыс ерте түсіп, Сарыөзекте қар қалың жауды. Едіге Құмбелден Қаранарға екі қанар картоп артып қайтып келе жатқанда, қатты қар жауды. Ол Қаранардың сезімталдығына сеніп, үйіне жетті. Бір кезде Сарыөзектің теміржолшылары арасында Қаранардың пілден кем еместігі туралы әңгімелер тарады.
Едіге осы қыста Қаранардан көп азап шекті. Үш күннен кейін Қаранар құтырып, иесінен де қорықпай, інгендерге жетіп алды. Едіге Қаранарды Ақ-Мойнақ разъезінен алып келуге мәжбүр болды.
Едіге Ақ-Мойнаққа сапарға шықты. Жолға шығарда Әбутәліптің балалары оған Зәрипа тоқыған жүн бөкебайды берді. Бұл Едіге үшін Зәрипаның оған деген алғашқы ықыласы еді. Едіге Қоспанның үйінде қонақта болып, Ерлепестің домбыра күйін тыңдады.
Бір аптадан кейін Қаранар өзі қайтып келді. Ол қатты жүдеп, құр сүлдесі қалған еді. Едіге оны аяп, жем беріп, қораға кіргізді. Едіге Қаранарды Қазанғапқа қайтарып беруді ұсынғанда, Қазанғап Едігенің Зәрипаны ұмыта алмай, кеткісі келіп жүргенін түсінді.
Едіге енді Боранды бекетті тастап кетпекші болды. Ол Зәрипаны ұмыта алмай, өзінен-өзі қашқысы келді. Арыз жазып, отбасын алып кетуді ойлады. Сол арада үйінен шыққанда, қызы Сәуле Дауыл мен Ермектің анасымен бірге пойызбен кетіп қалғанын хабарлады.
Едіге ашуланып, Зәрипаның үйіне жүгірді, бірақ үй бос еді. Ол еденде шашылып жатқан Ермектің құмалақ тастарын көрді. Ол өзін алданғандай сезініп, қабырғаға сүйеніп, жылап жіберді. Ол Зәрипаның оның жоқтығын пайдаланып, әдейі кетіп қалғанын түсінді.
Едіге киініп, қораға барды. Қаранарды ашумен итеріп, боқтады. Оның аяғындағы шынжырды ағытып, бұйдасынан ұстап, далаға жетектеп шықты. Бура зарланып, бақырып келе жатты, бірақ Едіге оны аямады. Ол бекеттен алысырақ шығып, Қаранарды қамшымен аяусыз сабады.
Құдай жоқ! Адамның өмірі туралы атасының басын да білмейді ол Құдай сөйткенде, өзгелерден не күтуге болады? Жоқ құдай, құдай жоқ! — деді ол өзінен-өзі мәңгіріп, Сарыөзектің түнгі адыра даласында жападан-жалғыз құлазып отырып.
Арада үш күн өткен соң Қазанғап Едігеге Зәрипаның кеткені үшін оны кінәламауын, оның абыройын сақтап қалғанын айтты. Қазанғап Едігеге Үкібаладай әйелді басқа еш жерден таппайтынын, оның өзінен қашып құтыла алмайтынын ескертті.
Бөлім 10. Раймалы-аға аңызы
Раймалы-аға – өз заманының әйгілі жырауы, ақын, композитор және әнші еді. Ол жастайынан атағы шыққан, домбырасымен халықты таңғалдыратын өнері бар еді. Оның әндері ауылдан ауылға тез таралып, сері жігіттердің аузынан түспейтін.
Раймалы-аға қартаяды, мұрты мен сақалына ақ түсті. Оның ешқандай байлығы, үйі, отбасы болмады. Оны інісі Әбділхан өз қолына алып, бөлек үй тігіп, қызметкерлерге оған қарауды бұйырды. Қартайған Раймалы-аға енді өлім туралы ойлап, өмірдің мәнін іздеді.
Бір күні Раймалы-аға тойға барды. Киіз үйге бір топ жастар кіріп келді, олардың арасында домбырасын қысқан, айдай сұлу, ажарлы қыз бар еді. Ол қыз Раймалы-ағаға деген шексіз махаббатын, онымен ән мен жырдың айтысына түсуге келгенін батыл түрде білдірді. Оның есімі – Бегімай еді.
Бөлім 11. Ана-Бейітке апаратын жолдағы кедергі
Едіге басқарған топ Ана-Бейіт зиратына жету үшін ұзақ жол жүрді. Кенет олардың алдынан тікен сым темірмен тартылған шарбақ шығды. Бұл шарбақ көз жетер жердің шегіне дейін созылып жатқан төртбұрышты темірбетон қадауларға бекітілген еді.
Бөлім 12. 1956 жылғы ақтау және соңғы жол
Едіге шарбақтың қайдан пайда болғанын түсінбеді. Олар Ана-Бейітке баратын басқа жол болуы керектігіне үміттенді. Ақыры олар шлагбаумға келіп тіреледі. Жас солдат шығып, олардың кім екенін және қайда бара жатқанын сұрады.
Жоламан! Қайдасың? Мен анаңмын ғой! Қайдасың? Жан ұшыра жан-жағына қарап тұрып, түйе тасасында өзіне қарай адырнасын тарта садақ көздеп, тізерлеп отырған мәңгүрт ұлын байқамай да қалды.