Болмаған балалық шақ (Елгезек)
Қысқаша мазмұны
Қазақстан, шамамен 1980-1990 жылдар. Әкесі қайтыс болған соң, төрт жасар Ақберен шешесімен бірге Үржарға көшіп келді. Бала нағашыларының арасында өсіп, өнерлі адамдардан үйреніп, жұртқа өзі ойлап шығарған таңғажайып әңгімелер айтып, кәмпит пен пірәндік алатын.
Екі жылдан кейін сурет салатын мүгедек ағасы сегіз жасында көз жұмды – бала алғаш рет ажалды көрді. Шешесі қатал, арақ ішетін Қалаңға тұрмысқа шықты. Өгей әке баланы қорлап, таяқ жегізіп отырды. Бір түнде мас болған Қалаң баланы орындыққа байлап, қанжармен өлтірмек болды. Бала құтылып, қыста далаға жалаңаяқ қашып кетті.
Он екі жасында әкесінің ағасы Орынғали мен апасы Жайнагүл баланы атамекеніне – Шұбартауға алып кетті. Мұнда бала атамның қойын бағып, шалғы шауып, еңбек етті. Тілеуқабыл деген бірінші досы пайда болды. Балаға тай атамын деп уәде берілді, бірақ бие құлындағанда, оны немерелеріне берді. Ақырында сүйікті құлыны Лашынды атам көрші ауылға соғымға сатып жіберді.
Бала құлынына арнап өлең жазды:
Лашыным-ай!..
Үні келіп құлаққа,
Жаңғырық боп адасады жыраққа.
Ол Пегасқа айналды ғой мен үшін,
Ақ қанатты, қоңыр төбел пыраққа!
Өтсе-дағы есіл күн мен есіл түн,
Өмір бірақ керемет қой, о, шіркін!..
Бала шешесін қатты сағынатын, түндері жастығын жасқа шылап шығатын. Бірақ шешесі баласын көруге келмеді. Ауылда қияли атанып, өлең жазатын болды. Алматыдағы «Ұлан» газетіне өлеңдерін жіберді. Оны баспаған редакция жетілуге ұсынды. Бала қазақ поэзиясын биік деңгейге шығаруға ант ішті. Он жеті жасында бала Алматыға аттанды, арманына жетуді мақсат етіп.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Кіріспе мен бөлімдердің атаулары редакциялық.
Кіріспе. Автордың оқырманға сөзі
Автор өзінің балалық шағының қызықты да мұңды естеліктерін баяндады. Шығармада айтылған оқиғалардың барлығы шындық, кейіпкерлер нақты адамдар екенін атап өтті.
Бөлім 1. Үржардағы өмір өгей әкемен
Үржардағы сары үрпек
Әкесі қайтыс болғаннан кейін, бала шешесімен бірге Үржарға көшіп келді. Олар Алматыдағы үйден тек киім-кешектерін ғана алып шықты. Үржар - Семей облысына қарасты, табиғаты тамаша, тұрғындары мейірімді және өнерге құштар өлке болатын. Бала төрт жасында осы жерге келді.
Бала өзін білгелі нағашыларының қабақ түйгенін көрмеген. Олар өнерлі, оқыған, мәдениетті адамдар болатын. Біреуі домбырамен күй шертсе, біреуі гармоньмен ән айтатын, біреуі өлең жазатын. Бала осындай адамдардың арасында өсті. Үлкендердің айтуынша, бала «біртүрлі бала» болатын. Ол маңайдағы жұртты жинап алып, басынан өткен таңғажайып оқиғалар туралы әңгімелейтін. Басқа планеталарға сапарлары, Горбачевпен кездесулері, Гитлер мен Борманды кездестіргені туралы айтатын. Жұрт оның әңгімелерін тыңдау үшін кәмпит пен пірәндік әкелетін.
Жаңа қырық өтірікті ойлап табу оңай деймісіз? Ол бір бес минутта айта салуға келмейтін күрделі және машақаты көп жұмыс. Елді мезі етпеу үшін айтылған әңгіме қайталанбауы тиіс.
Баланың ағасы екі жас үлкен, туғанынан мүгедек болған. Ол тапжылмай отырып сурет салатын. Бала оның салған суреттеріне сүйсінуші еді. Ағасы оған гүлдің суретін сыйлаған, оны бала керуетінің басына іліп қойған. Екеуі дос еді.
Қазанның бір күні ағасы ауырып қалды. Кешке қарай мазасы болмай, судан сұрады. Бала ожаумен су әкеліп берді, бірақ ағасы суығын әкел деп қайта жұмсады. Бала ерініп, өзің тұр да ал деп жатып кеп қырсықтанды. Сөйтіп, салғыласып жатып ұйықтап қалды. Түн ішінде біреу баланы көтеріп, басқа бөлмеге ауыстырып жатқызды. Таңертең оянғанда, үйде жұрт жиналып, біреу еңіреп жылап жатыр екен.
Далаға атып шығып, жылап отырған шешеме келіп: «Анау тұрмайды, мен жалғыз қазға бармаймын!» - деп қиғылық салып тұрмын. Бір жағынан жиналған жұрттың жылауы маған бір сұмдықты сездіргендей...
Бала ағасы жатқан бөлмеге барды. Төсек жиналып, басқа төсек кіргізілген, оның үстінде бетіне ақ мата жабылған біреу жатыр. Ашып қалса, ағасы екен. Бала оны оятам деп жұлқылады, бірақ ағасы қозғалмады. Шешесі баланы жұбатып, Дәкай қатты ұйықтап қалды, енді оянбайды деді. Бала әлі де түсінбей тұрды. Бір кезде санасының түкпіріне «ағам қайтыс болды» деген суық ақпарат жетті. Осылайша бала алғаш рет ажал деген сұмның бар екендігін білді.
Әкесі қайтыс болғаннан екі жылдан кейін, шешесі күйеуге шығатын болды. Бұл бала үшін ең жағымсыз хабар болды. Нағашы апасы баланы жұбатып, мамасын бір жақсы аға үйіне әкетеді, сол оның папасы болады деп түсіндірді. Болашақ өгей әкесі елу жасына дейін жылқы бағып, адамдармен араласпаған, қарабайыр һәм қатал адам екен. Оның қалың малы ретінде нағашы апаның үйіне бір қара жылқы әкелінді. Той болатын күні бала мен ағасы үйге қамалды. Түннің бір уағы екеуі жалғыз қалды. Бала жылауды бастады, ағасы да еңкілдей бастады. Шешелерін қимай жылап отырды. Сол жылы ағасы сегіз жасында қайтыс болды.
Қалаң
Бір күні бала жеңгесінен шапалақ жеді. Себебі, сөредегі алманы сұраусыз алған екен. Ол алма ағамның балаларына арналған екен. Апасы баланы қорғап, жеңгесіне айқай салды.
Жеңгелеріне жексұрын болғанша, жейтін таяқты өзіңнен жесін деп, мені шешеме қосақтап шығарып салды. Сол күн – менің балалық шағымның тәтті дәурені таусылған күн еді.
Олар силикат кірпіштен салынған, ақ қаңылтырмен төбесін жапқан, ауласы үлкен үйдің алдына келді. Шешесі баланы осы үйде тұратынын айтты. Аулаға кірген бала ең алдымен сиыр сауып келе жатқан бір апаны көрді. Қора жақтан шапшаң жүріп жеткен апа, сұлу кемпір емес, сүйкімсіз бір қап-қара кемпір екен. Баланы көре салған кемпірдің көзі бағжаң ете қалды, сол жағына қарай шырт түкірді де, клетке кіріп кетті.
Кешке жақын өгей әкесі машинасын гүрілдетіп үйге жетті. Бойы биік, мойны жуан, білектерінде бұлшық еттері ойнақшып тұратын адам. Құстұмсық. Өне-бойынан қара күштің қорқынышты ызғары есілейтін. Қабағы үнемі түксиіңкі жүретін. Екі сөзінің бірі «әкеңнің ауызын бәлен қылайын...». Шашы бурыл тартқан, атжақты, дөңқабақ. Көзі үлкен, көкшіл.
Шешесі баланы оған таныстырды. Өгей әкесі баланы бір сыбап өтті де, «ой, әкеңнің ауызын...» деп қойды. Кенет ол балаға шалбарын шешуді бұйырды. Бала түсінбей қарады. Шешесі естімегенсіп, ауланы сыпыра бастады. Өгей әкесі қайталады, бала шалбарды шешпеймін, ұялам деді. Өгей әкесі күркіреп, мені аға деп атайтын боласың деп айтты. Ертесінде өгей әкесі баланы машинесіне мінгізіп алып, бір хирурга апарып, шырылдатып сүндетке отырғызды.
Мектебің мынау, класың...
Арада бір жыл өтті. Бала жетіге толды. Көшедегі балалар мектепке барамыз деп дайындалып жүрді. Шешесі өмір бақи орыс тілі мен әдебиетінан сабақ беріп келді. Қазақшасы кез келген қазақтан артық. Елдің бәрі сотқа арыздану үшін, әкімшілікке хат жаздырып алу үшін шешесіне келетін. Өгей әкесімен шешесі тек орысша сөйлесетін. Сөйтіп, шешесі баланы орыс мектебіне берем деп дайындап жүрген.
Бірінші класс. Үржардың дәл ортасында С.Киров атындағы ескі мектеп бар еді. Бала сол мектептің табалдырығынан Олег деген орыстың бір баласымен қол ұстасып аттады. Олешка екеуі бір партада үш жыл отырды.
Қалаңның қанжары
Қалаң арақты шелектеп ішетін ауыл сабаздарының бірі еді. Кейін кезде ол қылығын жиілетіп жіберді. Дәу адамның мас болғаны тіпті үрейлі болатын. Бірақ бала оның шешесін сабағанын көрген емес. Есесіне, баланың басына әңгір таяқты әбден ойнатушы еді.
Қауіпсіздігімді қамтамасыз ету үшін келесідей нәрселерді істемеуге өзіме-өзім уәде бердім: Бірінші: Көп сөйлемеу. Екінші: Салғыласпау. Үшінші: Айтқанын бұлжытпай істеу.
Қыс кезі. Құдай атқан бір түні, Қалаң араққа сылқия тойып кеп, ауыз үйге кір-міре құлады. Шешесі мен қара кемпір хал үстінде жатқан нағашы апасының үйіне кеткен. Үйде жалғыз қалған балада ес жоқ. Бір кезде, Қалаң қозғала бастады. Тұрды. Ешнәрсені көрмей тұрған көкшіл көздеріне баланың бала сұлбасы ұшырасты. Кенет балаға тақап келді де, құшақтап еңіреді. Баланың да көңілі босап, жылай кетті. Бір кезде «сен оңбағанды асырап жүрген мен де ми жоқ қой, ми жоқ!» деп қазандай басын қабырғаға дүрсілдетіп ұра бастады. Қалаң баланы қолынан жетектеп залға әкелді де, орындыққа отырғызды. Сосын бетіне ұзақ тесіліп қарап отырды. Сосын жақындап келді де, белінен белбеуін шешіп, қолдарын орындықтың арқасына байлай бастады. Бала дереу айқайға бастады.
Қалаң қиқалаңдап барып, қабырғадағы серванттың есігін ашты. Жақында Қалаң Алматыға барып келген. Сол кезде мал соятын бірнеше қанжарлар алып келген еді. Соның біреуін алып шықты. Қалаң баланы сою үшін алғанын айтып, күлді. Бала енді құтылудың амалдарын қарастыра бастады. Қолын байлаған белдік босап үлгірген. Қашсам, қазір кету керек. Артында терезе. Бала атып тұрды. Қалаң да тура ұмтылды. Орындықты көтере-мөтере басынан салып қалды. Гүрс етіп, Қалаң бар денесімен еденге құлады. Бірдеме деп міңгірлеп, ұйықтап қалды. Бала есім шыққаны соншалық, есікке қарай жүгіргеннің орнына терезеде бір-ақ қарғыды. Далада қыс. Үстінде іш киімнен басқа лыпа жоқ. Көршінің үйіне беттеді. Таңертең нағашы апасы баланы шақыртып, шешесіне мына балаға ешкімнің қолын тигізуші болма деп қадап-қадап айтты.
Жылқыауылдағы төбелес
Келесі жылы жазда Алматыдан Қалаңның боқ қарын екі інісі келді. Біреуі баладан бір жас, екіншісі екі жас үлкен. Қалаң жазда баланы Тарбағатайдың бөктеріндегі жылқы ауылына алып кететін болды. Барғысы жоқ еді, болмады. Шешесі бетіне қарап-қарап күрсіне жолға жинап жатты. Күні бойы Қалаңның бырылдақ машинесімен тоңқаң-тоңқаң етіп, алагеуімде жылқы ауылға да жетті. Екі қалалықтың бірінің аты Асыл, екіншісінің аты Еркін. Асылы қара домалақ, тамақсау біреу екен. Еркіні кішкене, әлжуаздау. Бірақ екеуінің де баладан жасы үлкен. Оның үстіне Қалаң сияқты қорғандары тағы бар. Екеуінің үстінде адам қараудан жалықпайтын әдемі киімдері бар. Екеуі де әдемі «адидас» киген. Бастарында бейсболка. Қолдарында электрондық сағат. Бала қостың отымен кіріп, күлімен шығатын. Жақын арадағы бұлақтан су тасиды. Екеуіне шәй қайнатады. Екеуі баланың қожайындары секілді. Осылай жүріп, үш күн өтті.
Төртінші күні, Қалаң екеуін шақырып алып, кеңес құрды. Қалаң екеуі балаға жабылатынын, кім жеңсе соған бір сом ақша беретінін хабарлады. Бала бұрын білген оны. Біреу тырсылдап алдында секіріп жүр, екіншісі артында мың бұралып, сымдай қолдарын жұдырықтап түйіп ап, майысып жүр. Бірінші боп шабуылды бала бастады. Мешкейдің қоңқақ мұрынынан тоңқ еткізіп періп қалды. Қан фонтанша атқылады. Өзі есеңгіреп, баудай түсті. Екіншісін кеп, добын тепкендей жәйлап кеп, мамық құйрығынан теуіп қалды. Шыжбың ете қалды да, ирелеңдеп барып, жерге отыра қалды. Төбелес осымен бітті.
Тлеукеш
Тлеукештің азан шақырып қойған есімі Тілеуқабыл. Ол баланың өмірімдегі бірінші досы. Құрдастар. Екеуі бір-біріне сай қосылған. Ойлап таппайтындары жоқ. Қиялдар. Әкесі Түсіпхан да өте мейірбан, жақсы кісі. Баланы жақсы көретін. Жұрт Түсіпханды еркелетіп, Түсек деп атайды екен. Тлеукеш оны әкем деп мойындамай өскен. Себебі, атасының баласы.
Үйдегі ойналмаған ойынның есесін Түсіпханның үйінде Тлеукешпен бірге қайтаратын. Көбінесе, әрине соғыс ойыны ғой. Қаруды кез келген заттан істеп алушы еді. Сондай бір қызықты күндердің бірінде, екеуі әдеттегідей көңіл көтеріп отырған. Қарауылдары: «Бәшөннің қатыны Шынар келе жатыр» деп айқай салды. Шынар Қалаңның келіні. Еркек қатын. Тұла-бойы енесі Мәстен сияқты қара. Мінезін адам ұғып болмайды. Қарадүрсін, дөрекі. Бала бұл кісіден оқта-текте таяқ жеп тұратын. Шынар баланы тауып әкелуге шешесі жұмсапты. Үйге жеткенде шешесі баланы іздемеген жеріміз жоқ қой сені деді. Ертесінде шешесі келді. Апасы оған балаңды өзің алып, тәрбиеле, менің енді шамам жоқ, оның үстінде мына жақта жүріп, жеңгелеріне жексұрын болғанша, жейтін таяқты өзіңнен жесін деп, баланы шешесіне қосақтап шығарып салды.
Тимур
Бір күні Тлеукеш үйге жүгіріп кіріп, біздің үйге бір төбелескіш бала келді, менен қаймығатын түрі жоқ деді. Бала жарайды деп атып шықты. Тлеукештің үйінің есік алдында бір топ балалар жиналып қапты. Ортасында қара торы шымыр біреу тұр. Басына лента тағып апты. Үрпиісе барып, таныстық. Ол қолын қатты қысып тұрып, атын айтты - Тимур. Төбелесе аласың ба деді. Канишня деді бала. Қан шыққанша ма, жан шыққанша ма деді Тимур. Жан деді бала. Тұрдық. Басталды. Жақсы төбелеседі екен. Бір сәті келгенде артына шығып кетіп, желке тұсынан өгей әкесінің кәнігі тәсілін қолданды. Миы ауызына түсті ғой деймін, жан шықты, жан шықты деп айқай салды. Уәдеде тұрдық, тоқтадық. Тимур Тлеукештердің алыс бір туысының баласы екен. Өздері Рудный деген бір қалада тұрады.
Тимур сабақ жақындағанда үйіне қайтатын болды. Шығарып салуға Тлеукеш екеуі Үржардың шетіндегі вокзалға барды. Жанары мөлдіреп, екеуімен ұзақ қоштасты Тимур. Өзі бір өссе көрікті жігіт болайын деп тұрған бала. Екі аптадан соң, Тлеукеш үйге жылап келді. Тимур жол апатынан қайтыс бопты. Ағасы қайтқан кезде бір жылағаны бар, Тимурдың қазасын естіген бала есім қалмай еңіреді.
Лениннің неменесі
Мұғалім балаларға «октябряттыққа» өтесіңдер, Ленин аталарыңның басы қашалған төсбелгі алып келіндер деген. Үржардың универмагынан шешесі балаға әлгі белгіні сатып алып берді. Бесбұрышты белгінің ортасында дударбас, бала Ульяновтың бейнесі сомдалған. Жан-жағында күннің шапағы шашырап тұр. Сүп-сүйкімді төсбелгі, жалт-жұлт етеді. Бала Лениннің үмбеті болуға дайын. Бір бірімізге төсбелгілерімізді көрсетіп мақтанып жүрді. Келесі аптаның дүйсенбісіндегі салтанатты рәсімді асыға күтуді. Біздің сыныпта Кузьмина Оксана деген немістің аппақ қызы оқитын. Бала ең алғаш рет оған орыс тілінде шатып-бұтып өлең шығарған. Көзі зеңгір көктей тұп-тұнық еді. Алдыңғы партада отыратын. Сабақ үлгерімі кілең бес. Тәртібі үлгілі. Өзі нәп-нәзік, аққудың балапанындай еді. Бала оны жақсы көретін. Алайда, ол баланы қазақ деп менсінбейді. Сол Оксананың төсбелгісі бәрімізден өзгешелеу боп шықты. Қып-қызыл бесжұлдыздың ортасында Лениннің басқа, мүлде бөлек салынған суреті бар. Бәріміз аң-таңбыз. Біздікі ескі төсбелгі. Бала сондай төсбелгі табамын деп ант ішті. Өйткені балада да сондай төсбелгі болса, ол Оксана екеуін ортақтастыратын, жақындастыратын дәнекер болады деп есептеді. Содан іздеуге көшті. Таныс, туыс-туғандарының бәрінен сұрап шықты. Табылмады. Универмагта да жоқ. Көрші қызында бар болып шықты. Ол балалармен қатар оқитын. Бірақ, Абай атындағы қазақ мектебінде. Балаларды «хахолсыңдар» деп мазақтайтын ылғи. Аты Меруерт. Балалар оны Мико деп атайтын. Сонымен Микодан төсбелгіні жалынып сұрап жүрді. Оның айырбастағысы жоқ. Әкесі арнайы Семейден әкепті оны. Қызым ерекшеленіп жүрсін дегені ғой. Өзі білетін барлық қулық-сұмдықты қолданып бақты. Түк шықпады. Есіне оның ирис кәмпитті жақсы көретіні түсті. Оны алатын балада, әрине, көк тиын жоқ. Бір мөшек болмаса да, бір килограмм алмақ оймен, шешесінен ақша сұрап еді, бермеді. Қара кемпірдің сұр сандығында дүние жүзінің барлық таңғажайыбы сақталып тұратындай елестейтін балаға. Ішінен бір килограмм ирис шықпауы тіпті мүмкін емес екенін ішім құрғыр сезеді. Соған ұрлыққа түсетін болды. Алайда, оның кілтін қолға түсіру, төсбелгіні ұмытудан да қиынға соқты. Ұрлыққа ебі жоқ екенін байқаған соң, басқа амал қарастыруына тура келді.
Пионер
Үшінші сыныптан балалар бесінші сыныпқа бірақ аттады. Сол жылы оларды пионерлікке қабылдады. Пионерлікке қабылданған кезде айтарлықтай оқиға болған жоқ. Мойындарына қып-қызыл шытты байлап ап, екі ұшын екі жаққа шығарып қойып, желбіретіп жүгіріп жүруді қызық көретін. Сол кездің өзінде пионерліктен қадір кете бастаған еді. Бір жылдан соң Кеңес Одағы тарих сахнасынан түсті. Мойындарынан ескіріп үлгірмеген қызыл галстук шешілді.
Пантомима
Бала балалық шағында киноактер болуды армандайтын. Мектепте бастауыш сыныптарынан бастап, қоғамдық жұмыстарға белсене қатысуды жаны сүйетін. Көшедегі балаларға кинодан көрген сюжеттерді, ондағы актерлердің диалогтарын айнытпай салатын. Оның үстіне пантомиманы меңгеріп алған. Кәсіби деңгейде болмаса да, жұртқа ұнайтынын байқайтын. Мектепте бір шара бола қалса, баланы осы пантомима нөмірімен мектеп басшылығы сахнаға шығарып қоятын. Бір күні мектептің көркемөнерпаздарын бағалауға ауданнан комиссия келетін болды. Комиссияның төрағасы – баланың туған нағашы ағасы Бақыт.
Бақыттың жақсылығын баланың жанұясы көп көрді. Алғаш Үржарға көшіп келгенде соның үйінде тұрып, ұрыс-керіссіз, тату-тәтті өмір сүрген. Баланың бақытсыз балалық шағының ең бір жарқын, ең бір сәулелі, жайма-шуақ та қайғысыз сәттері сол Бақыт ағасының үйінде өткен еді. Бақыт аудандық музыка мектебін ұзақ жылдар басқарды. Баланы домбыра үйірмесіне де апарған сол. Алайда, баладан музыкант шыға қойған жоқ. Бақыттың үйінен қонақ үзілмейтін. Гастрольмен жүрген Алматылық неше түрлі мықты әнші мен күйшілерді бала Бақыт ағасының үйінде көрген. Той болатын күні балалар үйге қамалды. Концерт аяқталысымен, елдің бәріне мақтау қағазы беріліп жатты. Ол тізімнің ішінде бала ғана жоқ боп шықты.
Бөлім 2. Атамекенге оралу
Атамекенге оралу
Бір күні әуежайда жер сағыз теріп жүрген баланы жеңгесі Шынар тауып әкелді. Шешесі баланы іздеп жүрген екен. Үйге алып кірді. Залдағы ескі-құсқы шәлі орамалға оралған, иісі мүңкіген бір киімдер алып шығып жатыр. Үйіншек-түйіншектен балаға кигізетін ештеңе таппаған шешесі, уф, жаным-айлап жерге отыра қалды. Сосын балаға ұзақ қарап отырды да, сені іздеп, Шұбартаудан әкеңнің туыстары кепті деп үстіме жай түсіргендей хабарды айтты. Бала аң-таңмын. Әкесінің туыстары? Ол кімдер? Балада несі бар? Шешесі орнынан тұрып, баланы бауырына басты. Үлкен ағасының үйіне түсіпті таңертең. Баланы күтіп отыр. Қазір дүкенге барып, балаға дұрыс киім аламыз да, Бақыттың үйіне барамыз деді шешесі. Дауысы біртүрлі тарғылданып шықты. Олар кімдер, мама деді бала. Сенің папаңның ағасы мен қарындасы келіпті. Сен оларға менің жағдайым жаман емес, сабағымды жақсы оқып жүрмін деп айт, жарайма, құлыным деді шешесі. Жарайды, мама деді бала.
Олар универмагқа барып, балаға су жаңа шалбар мен алдында жолбарыстың суреті бар футболка алды. Шікірейіп киініп алған бала осының бәрін достарына көрсеткім-ақ келіп тұр. Бірақ, қазір емес. Қазір баланы күтіп отырған туысқандарға бару керек. Бақыттың үйіне кіре бере айқай естілді. Біреу елдің жер-жебіріне жетіп, ұрсып отыр екен. Мына қуатты дауыстың иесі - әкесінің ағасы Орынғали екен. Үйге кірер-кірмесімді білмей, айқайға басып отырған адамнан кәдімгідей шошып, үрейлене қарап босағада сөстиіп қалды. Анау балаға тіпті қарағысы да жоқ. Үстелді тоқпақтап елдің бәрін ысқыртып, боқтап отыр.
Әкесінің ағасы дегеніміз, міне, осы Орынғали. Егде тартып қалған кісі екен. Денесі төртпақтау келген, мойны жуан, құлағы қалқиған, шашы селдіреп үлгірген, шайпау біреу. Мінезі шәлкес екенін жымқырылған жіңішке еріндері де айтып тұр. Желке тұсы төрт бөлікке бөлінген, ортасынан жалт-жұлт етіп мөлдіреген тер көрінеді. Қолдары ауыр екен. Ұрған сайын үстелдің аяқтары тұрған жерінен айнып кетіп жатыр. Көздері бақырайған, мұрыны тәмпіш. Дауысы сұмдық қатты шығатын көкдолының нақ өзі. Кенет Орекең баланы өзіне жұлқи тартты. Бала шегіншектей берді. Орекеңнің баланы жіберетін түрі жоқ. Қолын мытып, өлтіріп барады. Жүрегі дүрсілдеп, тырбаңдап жатыр. Оған Орекең қоймады. Құшағына басып, сілекейін жағып, сүйе бастады. Баланы сүю кезегі әкесінің қарындасы Жайнаға жетті. Ол кісі Орекеңдей, дөрекілік көрсетпей, емірене сүйді. Жайнадан кейін, баланы Орекеңнің баласы құшақтады. Айдарханның жасы жиырма алтыға келген сұңғақ бойлы, сымбатты жігіт екен. Үстіне сол кездегі мода киім – «адидас» көстюмін киіп алыпты. Басында кепка. Қолында сағат.
Орекеңнің баласымен тез тіл табысып кетті. Себебі, Айдархан сол кештен бастап, бізбен бірге жүр деп баланы үгіттей бастаған. Уәделері керемет енді. Бала шынын айтсам, ана шалдан қатты сескеніп қалған. Өйткені Орекең балаға Қалаңнан да жындылау көрінді. Мынаның үйіне кетсем, тіпті оңбаймын ғой деп ішімнен өзімше топшылаймын кеп. Сондықтан да Айдарханның үгіттеуіне көнбей жүрді. Айдархан баланы Алматымен алды. Алматыны көру деген бала үшін ешқашан орындалмайтын арман еді ғой, шіркін. Теледидардан ғана көреді. Сол кездегі астана Алматыда тұратын адамдар күн жүйесінен бөлек орналасқан планеталарда тұратын тіршілік иелері секілді елестейтін. Оның үстіне баланың кіндік қаны тамған шаһар. Туған жердің өзіне тарту қасиеті болады. Ол да өз кезегінде Айдарханға көмектесіп жатыр. Сонымен, бала шешесіне Орынғалидің қолына кетем деп қиғылық салды. Орынғалидің де келген шаруасы – баланы алып кетіп, өсіріп, ел қатарына қосу екен. Қанша айтқанмен әкесі екеуі ағайынды. Есін енді жинаған Орекең, інісінің үрім-бұтағын түгендеуді мұрат тұтыпты. Сонымен не керек, бала Шұбартауға, ата-бабасы мекен еткен жерге кететін болды. Шешесі жылап-сықтап жүріп, киім-кешегін жинап, батасын беріп, шығарып салды.
Орынғалидің балалары
Жозыны айнала қоршап отырған Орынғалидің балалары жетеу. Екі қыз, бес ұл. Және бір бірімен бақталас төрт абысын. Шалдан кейінгі отырған ағамның аты Айдар. Ол Орынғалидің Кәкен деген қарындасының баласы. Әйтеуір, балаға белгісіз жағдайлармен шалдың бауырында өскен. Айдар Орынғалидің тұңғышы есебінде. Еркесі де серкесі де осы. Алматыдағы үйге ие болып қалған да осы Айдар. КазГУді бітірген тарихшы. Қазір сауда істеп жүр. Мінезі ауыр көрінгенмен, ұнатқан адамымен күліп-ойнауды жек көрмейді. Айдардан кейін, қара қолын табаққа салып жіберіп, әңгімесін тауыса алмай жатқан ер адам – Айдарбек. Айдарбек шалдың үлкен ұлы, кіндігінен тараған нағыз тұңғышы. Алайда, бұл екінші бала есебінде. Айдарбектің түрі өз әкесінен де кәрі көрінеді. Май-май шашы иығына төгіліп тұрады. Ұзын шашы мода қуғандығынан емес, шаш алдыруға уақыты жетпегендігінен. Кекештігі бар, быдық. Бірақ, ақкөңіл, еңбекқор. Сүйікті жары да, ажырамас досы да К700 тракторы. Әзірге үйленбеген. Жасы отыздан асса да, жанұя құрудан техника айдауды артық көреді. Мынау баланы осында келуге көндірген Айдархан деген ағасы. Ол туралы жоғарыда айтылды. Айдармен бірлесіп сауда жасайтынын алайда айта кетейік. Үйленген. КазГУді бітірген биолог. Шалдың балаларынының ішіндегі еті тірісі осы. Бәрін сүйреп жүреді. Ешкіммен қақ-соғы жоқ, өз шаруасына жауапты, жымиып қана жүре беретін адам. Мынау отырған зор тұлғалы жігіт Асқар. Ақкөңіл деген сөз оның нағыз жан-дүниесін, ашық мінезін аша алмай дал болатын. Сұмдық еңбекқор. Бұл жоқта қораны тазалауға болмайды. Тазалап қойсаң, ылаң шығарады. Жұмыс істеуге жаралған робот секілді. Совхоздың жұмысынан айызы қанбай келіп, қорадағы бірдемелерді қопарыстырып жатқаны әйтеуір. Күлген кезде кісінеп тұрып күледі. Оның әңгімесіне емес, жұрт бұның күлкісіне ішек-сілесі қататын. Күрделі әңгімелерді түсінбейтін, дарақылау еді. Рухы пейіште шалқығыр, бала сияқты болатын. О, мына кісі жайлы әңгіме бөлек. Бұл шалдың кенже баласы Жалын. Атын әкесі қойған. Бұл милисса. Үйде де мақтанып, формамен жүріп, елдің мазасын алатын. Бірдеме айтсаң, шиқылдап күле бетін, шашы мен қас-кірпігі сап-сары, санасы сегізінші сыныптан бері қарай өсуді қаламаған, бірақ өлетін жерін білетін қуақы жігіт. Баланың Шұбартауға келген жылы үйленген. Одан кейін отырған келіншектің есімі Зәкен. Бұл Орынғалидің үлкен қызы. Бет-әлпеті кемпірге ұқсап қалған, бүкшиіп жүретін, отыздан енді асқан әйел. Тісі түгел саудырап түсіп қалғандықтан, тамақты шайнайтын құралдарды алтыннан салдырған болатын. Оған оның дәулеті жететін. Бұл да саудамен айналысады. Әл-ауқаты бауырларынан да жоғары болса да, өте сараң адам. Мына ерте қартайған қыз – Зәкеннің сіңілісі Дәкен. Бұл да Асқар секілді бала сияқты еді. Кейін бір жаққа күйеуге шықты да, ғайып болды.
Орынғалидің бауырлары
Орынғали шешесінен тарағандардың үлкені. Одан кейінгісі Кәкен деген қарындасы. Сосын баланың әкесі. Әкесінен кейінгі екі қыздың аты Кенжесарқыт пен Жайнагүл. Кенжесарқыт алтын медальмен мектепті бітіріп, оқуға кетемін деп жүргенде, суға ағып, қайтыс болыпты. Соңғы үшеуінің алдағы екеуінен әкелері бөлек, шешелері бір. Баланың әжесі көзі тірісінде өте өжет, сұлу кісі болған деседі жұрт. Соғыстан жары оралмаған соң, баланың негізгі атасына күйеуге шыққан. Негізгі атасы өзінің жанұясын тастамай, екі үйді қатар асырапты. Өзі ферманың бастығы, арғы аталары болыс болған көрінеді. Соғыстан жараланып келген атаны, сол кездегі аудан басшылығы, кейін совхозға айналған фермаға бастық қылып тағайындапты. Дәл бала сияқты Орынғали шал да өгей әкенің қолында тұрған екен. Бірақ, баланың басынан өткен қоқаң-лоққыны өгей әкесінен еш көрмегенін Орынғали балаға өзі әңгімелеп отырушы еді. Әкесінің кенже қарындасы Жайнагүл апайы сөзге шешен, білімді, мінезі тік адам. Оның үш қызы бар. Екеуімен бала тете өсті. Жездесі бокстан спорт шебері. Кезінде аудан көлемінде төбелеспен аты шыққан жігіт ағасы. Өзі көңілді жүруді жақсы көретін, ақкөңіл кісі. Бұл жанұядан, кіші қарындасы деп Орынғали ешнәрсесін аямайтын. Олар Жайна апайынан бөлек тұрғандарымен, күндіз үнемі бірге, бір үйде жүретін. Орынғалидің Кәкен деген қарындасы көкайыл, өте адуынды кісі. Мойыны ұзын, ыздиып қалған қатын. Құлақтары ауыр алтын сырғаны көп таққандықтан салпиып кеткен. Терлегенде сырғалары ұзын мойынына шашымен бірге қабаттасып, жабысып қалушы еді. Бала оны «кобра» деп мазақтайтын. Кобра демекші, Кәкен үйге келгенде, жеңгелері жыланға арбалған қояндардай жым болатын. Кәкен келіндеріне қырғидай тиетін. Жеңгелердің бәріне де Кәкен лақап ат қоюға шебер еді. Кәкеннің үш ұл, үш қызы бар. Бәрі де Кәкеннің дайындығынан өткен, ұстағанын жұлып алатын пысық, көздегеніне жетпей қоймайтын қайтпас та қайсар жандар. Орынғалидің жиендері атамның балаларымен қатты бәсекелес еді. Себебі, Орынғали балаларына ең соңғы үлгідегі киім кигізіп, қаланың баласы жемейтін тәтті-мәттіге тойындырып өсірген. Орынғалидің балалары үйленгенде тойлары да Кәкеннің балаларының тойларындай жұпыны өтпеген еді. Кәкеннің балалары кішкене кезінде молшылықты Орекеңнің балаларымен бірге көріп өсті. Алайда, әке өзіндікі емес, кей нәрселерден қағылатыны тағы болуы керек. Болмаса, осының бәрі тек бізге әкелінсе деп аңсайтын болса керек, өсе келе бұл көрсеқызарлық екі ағайын балаларының арасындағы алауыздыққа, көреалмаушылық пен күндестікке алып келді.
Көшедегі майдан
Екі ағайын балаларының арасындағы бақталастық, уақыт өте келе, екі үй арасындағы жиі-жиі болып тұратын жанжалдарға ұласты. Үйаралық қақтығыстарға бала да еріксіз қатысатын. Жанжалдасу үйреншікті әдетке айналғандығы соншалық, төбелесу үшін екі үй де болмашы бір ілік іздеп отыратын. Мысалға, Орынғалидің үйінде бір жақсылық бола қалса, оған атам Кәкенді де, оның бала-шағасын да әдейі шақырмайды. Бірақ, оларға естірту үшін, көшені басына көтеріп, хабарлап жүреді. Кәкеннің балалары мен өзіне керегі де сол. Той-томалақ, кішігірім ас беру үйде салтанатты түрде төбелеспен ашылатын. Құдайдың бір шуақты күні, Жалын деген ағасының баласын сүндетке отырғызатын болды. Атам балаға арнайы тапсырма берді. Баланың міндеті – бұл қуанышты бөлісу үшін Кәкеннің көршісі Нүрзиләні қонаққа шақыру. Қонаққа шақырып тұрғандығын бірақ ауласында құлағы үнемі түрік отыратын Кәкен апа естуі шарт. Сонымен бала Нүрзиләнің үйіне тартты. Нүрзиләнің құлағы естімейтіндігін пайдаланып, үйіне кірмей, көшеден былай айқайлады. Апа, бүгін біздің үйде сүндет той. Атам сізге ішінде болсын деп шақырып жатыр. Әәәә, рахмет, шырағым. Сағат нешеде деді Нүрзилә. Сағат үште апа, үш-т—т—е деп дауысын соза түсті. Кәкеннің баланы бақылап, тын тындап тұрғандығын байқай сала, апа, ұмытып кетпеңіз, шалдың кенже ұлының баласын сүндетке отырғызамыз. Той болады, той! Келіңіз деп одан бетер айқайлады. Ә, рахмет, жарығым барам, барам деп қонақ мәз-мәйрам боп қалды. Үйге жетісімен атамға баяндама жасады. Атам әлгі Кәкен естіді ме деп сұрады. Естіді, ата деді бала. Жарайсың, сабазым деді атам. Нешеде деп айттың керең кемпірге деді атам. Сағат үште деді бала. Ағаларыңды жина, төбелеске сағат екі жарымда дайын болайық деді атам. Әркім өзінің қару-жарағын дайындап, қора жақта айқайлап, арқасы қозып, аруақтанып жүреді. Атам баланы сағат екіден он бес минөт өткен кезде, штабтың соңғы жиналысына шақырды. Өткендегідей ұйықтап тұрмай, осы жолы қимылдап қалындар деп нұсқау берді. Спустя 35 лет бала Чингисские горы на поиски могилки Кенже жүгіріп барды, бірақ таба алмады.
Менің жеңгелерім
Қора жақтан шелегін көтеріп келе жатқан, қара торы, момын, кішкене сәуегейлігі бар келіншек – Гүлғайша деген жеңгесі. Байқұс жеңгесі кейін бір жыл бұрын қайтыс болды. Бұл Айдарбектің келіншегі. Өте сабырлы, ешкіммен жұмысы жоқ, адамға арамдығы жоқ әйел еді. Бұл Айдарбектің келіншегі. Өте кеш үйленген ағаға тура осындай жар керек болатын, Құдай Орекеңнің тілегін қабыл етті. Кәкен бұған «Шолақ қасқыр» деген ат берген. Екі ұл, екі қыз тауып берген Гүлғайша жасы қырыққа жетпей, жүрегі тоқтап, жарық дүниеме қоштасып кетті. Мына жүзі суық, бірбеткей қырсық, қисая қалатын шалдуарлау мінезді, тарамыс қатын Нәзигүл. Бұл Асқардың әйелі. Шалдан таяқты ең көп жейтін де осы жеңгесі. Кәкеннен «Қара темір» атағын алған Нәзигүлдің қолдары балғадай, өзі үй шаруасынан гөрі даладағы тірлікке мығым болатын. Ғалия. Алматының Талғар деген ауданының тумасы. Топ-томпақ, момын. Алайда жуастан жуан шығады демекші, жеңгелердің арасындағы төбелестерде көбіне-көп осы жеңіп шығатын. Жасы бәрінен де кіші болғанмен, үйде жиі болып тұратын жеңгеаралық соғыстарда басқалары секілді шыңғырмай, айқайламай, үндемей ғана төбелесе беретін. Ғалия Жалынның қатыны. Қарсыласы Нәзигүл. Екеуі үнемі қырқысып жүреді. Мына сұлу келіншектің есімі Айгүл. Талдықорғанның қызы. Бұл жеңгеге ағасы түгілі, шалдан бастап бүкіл ауыл ғашық. Кәкен оған, келген жағына байланыстырып «Ұзын татар» деген ат қойды. Мектепте араб тілінен сабақ беретін. Сыныпқа да. Бұған тиісу – сұлу гүлді жұлғанмен бірдей еді. Жеңгелерді бір шыбықпен айдап, тыңдамаса сабап алатын атам осы Айгүлдің алдында бала боп қалатын. Сұлулықтың алдында зұлымдық та бас иетінің талай көрген баланың сөзіне сеніңіз, атам бұл келініне бірде-бір ауыр сөз айтпайтын. Қабағы кіржиіңкіреп отырған атамды осы жеңгесі ғана көңілдендіретін. Тамақты қалай жасаушы еді! Баланың оның қолынан шыққан палау мен лағманды ешқай жерден көргені жоқ, әй, көре алмайтын да шығар. Кейін ол Алматыға кетіп қалды. Атам жібергісі келмесе де, сүйікті жарына деген сағынышынан сарғайып біткен Айдархан қояр да қоймай бір күні асыл жеңгесін астанаға алып кетті. Айгүл Алматыға кетісімен үйге дөрекілік пен боқтық, салақтық пен дарақылық ене бастаған. Атам бұрыңғыдай емес, көбіне-көп ашудың қарагеріне мініп ап, балаларға тыным таптырмайтын болды. Кейін кезде келінін сағынды ма қайдам, Алматыға жиі барғыштайтын болды. Өзге келіндеріне Айгүлді үлгі қылып қоятын. Оған басқа жеңгелері пыш-пыштап жақтырмай, күбірлесе қалатын. Баланың да сұлулық пен тектілікке құмар жанын жеңгелері түсінбей, аса ұнатпаушы еді. Ал, бала болса, шешесін сағынып жүргені аздай, енді Айгүлге деген сағынышынан зардап шеге бастады.
Қойшы бала
Бала мамырдың жиырма бесінен тамыздың отызына дейін, ала жаздай атамның қойын бағатын. Ауылдан үш шақырым жерде Сарытайпақ деген тоғай бар. Бұл баланың алдындағы қойларының жайылатын жері. Шұбартаудың табиғаты диқаншылықтан гөрі, мал бағуға қолайлы. Бұл өлке Үржардағыдай жеміс-жидекке бай емес, есесіне төсінде жусан мен ақкөдеден бастап, малға қажетті шөптің барлық түрі өсетін, тауы мен жазығы аң мен құсқа, киік пен арқарға толған ұлан-ғайыр даласы бар. Кеңес үкіметі кезінде, тоғыз совхозының малы мыңғырған, өзге де шаруашылығы дөңгеленген Шұбартау, күллі Қазақстан еліне танымал аудандарының бірі еді. Бұл киелі топырақтан аты әйгілі ақын-жазушы да, талантты ғалымдар да, ел басқарған игі жақсылар да, Еңбек ерлері де шыққан. Аспанында бүркіт пен қыран шарықтаған, жайлауында ән қалықтаған Шұбартау, бүгін Аягөз ауданымен бірігіп, жаңа заманға икемделіп жатқан жайы бар. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында болған дағдарыс елді біраз күйзелтіп, шаруашылығын шайқап жібергенді. Атам сияқты өз ісіне ұқыпты һәм еңбекқор адамдар ғана бұл дағдарыстан малының арқасында аман-сау шығуға мүмкіндік алды. Атамның малы көп еді. Бала бағатын қойдың саны, қозы-лағын қоспағанда, қошқары—ісегі мен саулығының өзі үш жүз бастан асып жығылатын. Ірі қараның басы жиырмаға жететін. Далаға қоя берген екі үйір жылқысы тағы бар. Бір үйірі кем дегенде он—он бес жылқыдан тұратын. Атам жылда бие байлап, қымыз ашытатын еді. Бала жастайымнан ауызынан қымыз үзілмей, құрт сорып, ет жеп өскен қазақтың қарапайым әрі денсаулығы мықты баласы. Атқа мініп, қой бағудың, шалғы ұстап, шөп шабудың қыр-сырын бала атамекені-Шұбартауда үйренді. Осы құтты мекенде баланың есею жылдары да өтті. Баланың жасы қазір он бесте. Он екімде атамекеніне оралған бала кәдімгі қойын құрттап, айранын ұртап, табиғатқа еркелеп, Тәңірге молдасыз сиынатын нағыз қазаққа айналып қалған шағы. Төбелес пен қора сыртындағы күрестен шыныққан бала құрдастарының алдында. Және сабақ үлгерімі де жақсы. Оның үстіне көрші-қолаңы балаларына баланы үнемі үлгі қылып мақтап отыратын табиғатта өте сирек кездесетін қойшы.
Лашын
Ауыл – Көкталдың тұрғындары атқұмар. Атбегілік атадан балаға даритын қасиет болатындығын түсінсе де, әркім өз қарекетінше үйінде бір-бір бәйге ат ұстайтын. Бала жасы ересектеу әрі салмағы жеңіл болғандықтан осы ауылдағы үлкен сұранысқа ие шабандоз балалардың бірі. Ауылдың қай қырынан қарасаңыз да, астындағы атын алаөкпе қып, жарысып жүрген қарадомалақтарды ұшыратасыз. Атам баланы Үржардан алып келгенде, тай атаймын деп уәде берген. Алайда, уәдесінің орындалуы созылыңқырап кеткен еді. Немересі көп шал, бие туса, құлынын жыл сайын кезектесіп босана беретін жеңгелердің балаларына атайтын. Бала түгілі, баланың әкесі туған бауыры болмағандықтан, бала жылда жылқыдан шет қалушы еді. Сөйтіп жүргенде, Айдарбектің бедеу биесі құлындады. Бала бұл оқиғаға арнайы баллада жазған еді. Жүрген кезде келер шаққа көз тігіп, бедеу торы құлындады. Естідік. Еш бәйгеге ат қоспайтын әулеттің көңілінен қоңырсамал есті үміт. Хақтан бала де алғандай ем сыйлықты, өгей атам боратады бұйрықты. «Құлыншаққа көзің тиер!» - деп, балаға дәл сол күні өлердейін шүйлікті. Берсе ғой деп сол биенің құлынын, тезек терем, үзілгенше жұлыным. Өгей шалдың қас-қабағын бағамын, тумасам да баласы боп ұлының. Сәби едім, келер күнге сенетін, сол құлыннан басқа арманым жоқ еді. Қызғаныштан қып-қызыл боп жүрдім мен, қырсық шалдың немересі көп еді. Көңіліме тынымсыз күй бұйырды, бағып жатам жылқы келер қиырды. Тау етегі – тобылғы еді қап-қалың, елестетер шұрқыраған үйірді. Құштарланған қиялымның күшімен атқа мінем! Ол елес қой, түсінем. Кіп-кішкене күдігімдей кісінеп, қоңыр төбел құлын кірер түсіме. Бар мұңымнан сол қуаныш басым боп, құлынымды жүрдім жалғыз досым деп. Арманымды біреу сезіп қоярдай, іштей ғана еркелетем: «Лашын!» деп. Құлағы оның қалар сонда дір етіп. Тай боп өсті, бір жарымдай жыл өтіп. Кырсық шалдан қорлықты көп көрсем де, жүруші едім Лашынымды жыр етіп. Өзім мініп, өзім алғаш үйретіп, жүргенімде, кетті талай сүйретіп. Ондай кезде мәз болатын қырсық шал, сар сақалын иегінде билетіп. Қозы бақтым. Қой құрттадым ашынып, ала жаздай серік болды Лашыным. Қарашада еркіндікке жібердім, қалмасын деп мен секілді басылып. Сол кеткеннен қоңыр төбел жоғалды. Ал, қырсық шал «өй, әкеңнің!..» деп алды. «Әкең..» деуі бер жағы ғой кәпірдің, Лашын үшін талай рет сабалдым. Мен де бірақ «кесір» едім қағынған, ешбір жанға кезім де жоқ жағынған. Кейін білдім, қоңыр тайды қырсық шал сатқан екен көрші ауылға, соғымға. Мен де іштей «өй, әкеңнің!..» деп алдым. Иә, солай... қоңыр төбел жоғалды. Есесіне, қоңыр дәптер ішіне, жан сырымды өрнектейтін боп алдым. Бірте-бірте жырлар жаздым тәп-тәуір, келмес жаққа жетім жылдар кетті ауыр... Анда-санда азаптайды, еске алсам, жүрегімді, сол баяғы кекті ауыл. Лашыным-ай!.. Үні келіп құлаққа, жаңғырық боп адасады жыраққа. Ол Пегасқа айналды ғой мен үшін, ақ қанатты, қоңыр төбел пыраққа! Өтсе-дағы есіл күн мен есіл түн, өмір бірақ керемет қой, о, шіркін!.. Өжет болып өскеніме өкінбен, тек сол үшін қырсық шалды кешірдім!
Сағыныш
Баласын сағынбайтын ана болғанмен, анасын сағынбайтын бала болмайды. Өйткені, пендесінің кеудесіне Тәңір өмірдің ұлы демін анасының жатырында үрлеп, тірілтеді. Тіршіліктің ләззаты мен қиыншылығын бала алғаш рет асыл анасының алтын құрсағында сезе бастайды. Бала дүниеге келеді. Алғашқы азығын да анасының бойынан татады. Құрсақта басталған ана мен баланың байланысы мәңгі үзілмейді. Ол көрінбейтін тылсым жіп секілді, екеулерін бір адам қылып байлап тастаған. Өкінішке орай тағдыр тәлкегімен, бала анасын ұмытуы мүмкін, бірақ баланың жаны, қайталап айтам бала емес - жаны, анасының жанымен үнемі бірге болады. Бала анасынан ажырап, Шұбартауға кеткеннен күннен бастап, сол тылсым, құдыретті байланысты жан-тәнімен, баланың тап-таза, тұп-тұнық жүрегімен сезіп үлгірген. Түні бойы, сол бір ең жақын адамын сағынып, жастығын түні бойы жасқа шылап шығатын. Сағыныш күннен күнге үдеп, кейін баланың бойынан бір секундтқа да ажырамаған ұлы рухани депрессияға алып келді. Бала анасын сүйеді. Бірақ...Бірақ ол балаға келмеді...
Сөйтсем, әлгі әйел менің шешем емес, көрші ауылда тұратын біздің құдағиымыз. Кіретін тесік табылсайшы, осындайда! Сүріне-қабына сыртқа атып шығып кетіп... даланы басыма көтеріп, еңіреп қаша жөнелдім.
Қияли
Баланың ең жақсы көретін ісі – жаздыкүнгі жаңбырдың астына жүру. Одан қалды қыста жапалақтап жауып тұрған қарға сағаттап қарап тұру еді. Осы кезде балаға аппақ қар ғарыштан жауып жатқан күміс жұлдыз болып елестейтін. Ал, бала ғарышқа жарықтың жылдамдығымен ұшып бара жатыр. Жаңбырда да дәл сондай күй кешуші ем. Бала көңілді бала болып өскен жоқ, ішіндегі алапат мұңның тұтқынында жүретін. Елдің бәрі баланы түсінбейтін. Бала керісінше оларды... Баланың ауылдағы лақап аты – қияли. Иә, баланың қиялымдағы дүние - бөлек дүние. Ол дүниеде бәрі бар. Жердегі іске аспайтын шаруа, ол әлемде оп-оңай іске асады. Ол әлем балаға өмір сүруге кедергі келтіретін. Алайда, ол әлем – баланың әлемі. Түстің өзін ел көргендей емес, өзімше көретін. Қазір де өзгеріп тұрғаны шамалы. Бала өлең жазатын болды. Қоңыр дәптердің ішіне. Бір күні бала бір шатпақ-шумақ өлеңсымағын Алматыдағы «Ұлан» балалар газетіне жіберді. Екі айдан соң ауылға редакциядан хат келді. Қолына алғанда, анасынан хат алғандай қуанғанын көрсеңіз! Ашса, ішінде қып-қысқа мәтін тұр. Сенің өлеңдерінде сезім бар екен. Қиялың үлкен адамдардың қиялындай. Алайда, техникасы ақсап тұрғандықтан, біз сенің жіберген өлеңдерінді баса алмайтындығымызды хабарлаймыз. Өзіңді-өзің қамшылай түс, болашақта үлкен ақын болуыңа тілектеспіз. Сұлтан Қалиев. Көңілі су секпендей басылды. Бала өзіне серт берді. Сұлтан ағаға дәлелдеуге емес, қазақ поэзиясын биік деңгейге шығаруға ант ішті. Міне, сол кеудені кернеген сезіммен бала он жеті жасында Алматыға баратын автотрассада тұр. Әнеу, әне, Баршатас жақтан баланы Шұбартауға әкелген сары пазик келе жатыр. Бала қазір соған мініп, Алматыны бағындыруға аттанады!