Бесеудің хаты (Мұртаза)
Қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1930 жылдар. Жазушы Ғабит Мүсірепов бастаған бес адам Крайкомның басшысы Голощекиннің жүргізіп жатқан саясатына наразылық білдіріп, Сталинге хат жазды. Хатта Қазақстандағы ашаршылық пен халықтың қырылып жатқаны туралы айтылды.
Голощекин хатты ұстатып алды. Ол түн ішінде кезектен тыс бюро мәжілісін шақырып, бесеуді партиядан шығарып, атуды талап етті.
Мүсірепов бюрода Павлодар мен Торғайда көргенін айтты: аштан өлген адамдар, босқындар, жетім балалар. Ол Голощекинді Неронға теңеді. Голощекин оны ұлтшыл деп айыптады.
Мүсірепов ақын Нұрханмен бірге далаға барды. Олар қырылған ауылдарды көрді. Бір үйде екі адам құшақтасып өлген еді, екіншісінде келіншек баласымен аштан қайтқан еді. Үшінші үйде өліктерді құзғындар жеп жатты.
Олар Амангелді батырдың жары Балыммен кездесті. Балым Башқұрттан астық әкелген еді, бірақ үлестіретін тірі жан таппады. Мүсірепов пен Балым босқындарды іздеп Қопаға қарай жөнелді.
Бюрода Мүсірепов Голощекинге қарсы шықты.
Халық қырылып жатқандықтан атыламыз. Ал сендер халық қайта тіріліп кеткендіктен атыласыңдар! Халық қайта тірілгенде сендер екі дүниеден де орын таппай қаласыңдар.
Голощекин бесеуді атуды бұйырды. Эпилогта ана дүниеде Мүсірепов пен Рысқұлов тамұқта азап шегіп жатқан Голощекин мен Сталинді көрді.
Бөлімдер мен көріністер бойынша толық мазмұны
Көріністердің атаулары редакциялық.
Пролог. Кремль: Сталин мен Рысқұлов Қазақстандағы жағдайды талқылайды
Кремльдегі Сталиннің кабинетінде екі адам отырды. Сталин Рысқұловтан Қазақстандағы жағдай туралы сұрады.
Ол таңданып, неге Қазақстандағы Голощекиннен емес, Мәскеудегі Рысқұловтан білу керек екенін сұрады. Рысқұлов жауап берді: басқалар да Қазақстандағы өрескел бұрмалаушылықты жеткізуге тырысқан, бірақ олардың даусы Сталинге жетпей жатыр.
Мысалы, жазушы Ғабит Мүсірепов бастаған бес адам Сталинге хат жазған, бірақ хат ұсталған. Сахна қараңғы тарта берді.
Бөлім 1. Бесеудің хаты және оның салдары
Көрініс 1. Крайкомда кезектен тыс бюро мәжілісі
Алматыдағы Казкрайком ғимаратында түн ішінде кезектен тыс шұғыл бюро мәжілісі өтті. Ұзын үстелдің басында Голощекин отырды, қос қапталда бюро мүшелері орналасты. Электр шамдар күңгірттеу жыпылықтап тұрды.
Голощекин креслодан ұмтыла түрегеліп, қолындағы қағазды көрсетіп, жау шапқандай түн ішінде бюро шақырғаны үшін кешірім сұрады. Бірақ шынында да жау шапты дегендей жағдай туды. Ол қағазды улы жыланның құйрығынан ұстағандай салбыратып, қос саусағымен шетінен ғана абайлап қармап, даусы қырылдап айқайлады: міне жау! Үстел басындағылар үрпиісе қалды. Тек Құрамысов қана домаланған деңбек денесі қозғалақтап, күлімдеп қалды.
Көрініс 2. Жазушының үйі: Нұрхан мен Мүсірепов
Жазушының қуықтай бөлмесінде Мүсірепов креслода отырды, жанындағы орындықта қыр қазағынша киінген ақын Нұрхан домбыра тартты.
Ол мұңлы Ақсақ құлан күйін ойнады, әлдебір қиын, қысылыс, тығырық жайды домбыра тілімен сөйлетті. Мүсірепов түсінді деп басын көтерді.
Нұрхан маңдайын сүртіп, киіз туырлықты, қыл-құйрықты тулы ел едік деп айтты. Елдің қырылып жатқанын Мүсірепов өз көзімен көрді. Олар осының бәрін Қазақстан өкіметіне де, Мәскеудегі Сталинге де, Рысқұловқа да жаздық білем деп айтты.
Көрініс 3. Мүсіреповті Крайкомға шақыру
Ауыз үйде телефон шырылдады. Құсни Ғабитті телефонға шақырды. Крайкомнан хабарласты. Голощекиннің көмекшісі Крайкомға тез жетуді бұйырды, кезектен тыс бюро бар екенін айтты. Мүсірепов түн ортасы болайын деп қалғанын айтты, бірақ көмекші тез жетуді қайталады. Құсни түн ішінде қауіпті деп, қаңғыбастар қаптап жүр деп, бірге баруды ұсынды. Мүсірепов костюм киініп, қол шоқпарын алып, төбелеске кеттім деп шықты.
Көрініс 4. Мүсірепов бюро алдында
Кабинетте отырғандар сіресе қалған еді. Голощекин креслода отырды, әлдеқалай қобалжулы. Мүсірепов кірді. Голощекин оны Крайкомға жауапты қызметке алдық деп, не үшін екенін сұрады. Мүсірепов өзі арыз бермегенін айтты. Голощекин оның кердеңдегенін көрсетті. Құрамысов Мүсіреповтан Крайкомның бюросында тұрғанын білесің бе деп сұрады. Мүсірепов тойға келмегенін сезінетінін, бірақ Крайком бюросы Голгоф емес деп ойлайтынын айтты. Голощекин хатты ұйымдастырған сен ғой деп айтты. Мүсірепов мейлі, мен-ақ болайын деді.
Көрініс 5. Мүсірепов көрген соққыны баяндайды
Голощекин Мүсіреповтан көзбен көрген дұрыс болар деп айтты, бірақ Мүсірепов кабинетшілсің демекшісің ғой деп қарсылық білдірді. Голощекин ашуланып, ақыл үйретпе деді. Мүсірепов ендеше тыңдаңыз да, көріңіз деп жауап берді. Сахнада Қорқыт күйі ыңырсып, сұрқай дала көрінді. Сұрқай киіз үйлер, кейбірінің туырлығы түсіп, кереге-қаңқалар ырсиып көрінді. Нұрхан мен Мүсірепов биіктен қалт тұрып қалды. Нұрхан мен айта беретін ауыл деп көрсетті. Мүсірепов құлазып, қыбыр еткен жан жоқ, ит де үрмейді деді.
Олар төбешіктен түсіп, бірінші үйге таяп келді. Кім бар-ой деп айқайлады. Ешкім жоқ. Нұрхан айқарма есікті итеріп ашты. Жүк жиюлы. Аяқ-табақ, жиһаз-мүлік орнында. Бір бүйірде ақ шымылдық есіктен енген желмен желбіреп тұрды. Нұрхан шымылдықты түртіп қалғаны сол, ақ перде күл болып, сау етіп сыпырылып түсті. Ойбай деп айқайлады. Екеуі де құшақтасып жатып жан тапсырыпты.
Көрініс 6. Екінші үй: өлі баламен ана
Екінші үй жүк жиюлы болды. Қазан-ошақ орнында, бірақ бәрі қаңсып тұрды. Бір бүйірде бесікке асынып келіншек отырды, ұйықтап кеткен сияқты. Нұрхан апыр-ай деп, мұнда біреу отыр деді. Ол келіншектің иығынан тартты. Омырауын балаға тосқан күйі аңырып бері қарағанда, бесікте жансыз жатқан бала көрінді. Әйел оларды елемей, айдалаға қарады. Мүсірепов көмекшілерді шақырды. Ол ит озбырлық, Голощекин осыны көзімен көрмейді деп айқайлады. Нұрхан Күләнда аман ба екен деп сұрады.
Көрініс 7. Үшінші үй: құзғындар мен өлілер
Келесі ақбоз үй еді. Нұрхан іштен ши қаптаған киіз есікті түріп ашып кеп жібергенде, іштен кілең қара дию, ібілістер биін көріп, шошып шегінді. Нұрхан Сұбихан алла деп айтты. Мүсірепов мойнын созып, ендігі сұмдық не сұмдық деп сұрады. Нұрхан шаңыраққа қарап, бәсе, түндіктен түскен екен ғой, құзғын қарғалар, құзғын тазқаралар деді. Мүсірепов Данте суреттеген тамұқта мұндай албастылар алапаты жоқ сияқты деп айтты. Ол көмекшілерге өртеп жібер мынау тозақтолы үйді деп бұйырды.
Көрініс 8. Күләнданың үйі: Голощекин мен Құрамысов пайда болады
Күләнданың үйінде кәрі әке-шешесінің белсенділер қол-аяғын байлап тастаған. Үйін тінтіп, ет, кұрт, май дегеннен түк қалдырмай арбаға артып жатыр. Бір жақтан Күләнда жүгіріп жетті.
Күләнда қарақшылар, босатыңдар әкем мен шешемді, арсыздар деп айқайлады. Үшеуі бір қызға таласып жатқанда төбеден біреулер сақ-сақ күледі. Голощекин мен Құрамысов төбеде секеңдеп билеп жүреді. Үшеуі де қызды тастай беріп, жан-жаққа тым-тырақай қаша жөнеледі.
Көрініс 9. Күләнданың соңғы сәттері
Түндігі қара жалаудан желп-желп еткен киіз үй. Маңдайшадағы Қызыл отау деген жазуы қисайып кеткен. Іште шашылып қалған кітап, әр жерде домбыра, гармонь. Үстел түбінде бұралып жатқан адам Күләнда еді. Көйлегі дал-дал, шашы жайылып, қобыраған. Нұрхан даусы дірілдеп, Күләндамысың, жаным деп сұрады. Күләнда басын әрең бұрып, келдіңізбе, Нұраға, кешіктің ғой, өте кешіктіңіз деді. Нұрхан не болды, көтерші басыңды деді. Күләнда менің бұл түрімді көрмей-ақ, келмей-ақ қойсаңыз еді деп кемсеңдеп, сөзді бөліп-бөліп, әрең сөйледі. Ол домбыраға әрең қол созып жырлап жібереді.
Қайратты жалғыз ұл да өлді. Әзілдесіп күліскен, қол ұстасып жүріскен, ғашықтықпен қосылып, тіл тартысып сүйіскен, таңдап алған жар да өлді.
Көрініс 10. Тірі қалғандарды іздеу
Құзғын ұшқан дала. Өріде қопалы, қамысты көл көрінді. Әр жерде карайып, құлап жатқан адамдар. Мүсірепов, Балым, көмекшілер кұлағандарды үңіліп қарап көріп жүрді. Тірі қалғаны табылмай тұрды. Жандарынан талықсып жылаған баланың үні шықты. Мүсірепов елең етіп, бала деп айқайлады.
Балым Мүсіреповтың соңынан жүгіріп келді. Мүсірепов ойбай, жеңеше, тірі, анасының омырауын тырмалап жатыр деп айтты. Балым еңкейіп, мына байғұс тірі ме екен деп әйелдің қолының тамырын ұстады. Аузына су тамызған соң әйелдің кірпігі қимылдады. Ерні ғана қыбырлай, баланы, баланы деп қайта талып бара жатты.
Көрініс 11. Бюро жалғасады: айыптаулар және соттар
Кабинетте бюро әлі бітпеді. Голощекин графиннен стақанға су құяды, аузына апара беріп, стақанды қоя салды. Ол Мүсірепов, Алтынбеков, Ғатауллин, Қуанышев, Дәулетқалиев партиядан шығарылсын, істері сотқа берілсін деп ұсыныс жасады. Сілтідей тынған тыныштық орнады. Тек қабырғадағы сағат сыртылы естілді.
Иванов қол көтеріп, жас коммунистер екен, жастыққа қателесу тән, ескертумен тынайық деді. Голощекин орнынан атып тұрып, жоқ, бұл жастықпен қателесу емес, бәлеқорлық, жалақорлық деп айқайлады.
Біз Октябрь революциясының дауылы тек жанап қана өткен Қазақстанда «Кіші Октябрь» орнатып, сол арқылы дауыл тұрғызып жатырмыз. Дауыл ескі дүниені қоқыстан тазартады!
Көрініс 12. Мәскеу: Сталиннің дачасында Голощекинмен кездесу
Мәскеу түбіндегі Сталиннің дачасы. Веранда. Тоқыма креслода Сталин отырды. Қарсысында Голощекин. Ортада дөңгелек үстел, үстел үстінде Кванчкара шарабы. Сталин ақ френч киген, Голощекин сұр френчте. Сталин бокалға қол созып, Щая, сен алмай отырсың ғой, Сталиннің дастарқанын қомсынып отырсың ба деп сұрады. Голощекин қорқып кетіп, жоқ, Иосиф Виссарионович деп жауап берді. Сталин ескі достық қайда, Турухан өлкесін ұмыттың ба, онда мені Иосиф Виссарионович демей, Кобо дейтінің қайда деді. Голощекин Сталинмен шарап ішті. Сталин оған Турухан өлкесінен қалай қашып кеткенін, патша отбасын қалай өлтіргенін еске салды. Голощекин Қазақстандағы жағдайды айтты. Сталин қазақтар қандай халық деп сұрады. Голощекин жабайы, тамақты қолмен жейді деп жауап берді.
Бөлім 2. Түнгі бюро және трагедияның шыңы
Көрініс 1. Түн ортасындағы бюро мәжілісі
Түн ортасы ауған шақ. Сол бұрынғы кабинет. Бюро жалғасып жатыр. Елеусіз қалғып отыр. Тек Голощекин қатты сөйлеген кезде көзі бағжаң етіп, басын көтеріп алады. Басқалар да қажып, ұнжырғасы түсе бастаған. Голощекин әлгі бір қорқақтығын ақтағысы келгендей, жорта жайдарыланып, сонымен, күн күркіреді, найзағай тарсылдады, енді біздің әңгімеміз де мына ауа райы сияқты сабасына түсетін шығар деді. Ол Мүсіреповтан ел қырылып жатыр, мал қырылып жатыр дегенді қайдан алдыңдар деп сұрады.
Көрініс 2. Дала: Мүсірепов пен Нұрхан жолда
Сұрқай дала. Сұрқай киіз үйлер. Кейбірінің туырлығы түсіп, кереге-қаңқалар ырсиып-ырсиып көрінді. Сол мелшиген үйлерге биіктен көз тігіп екі адам қалт тұрып қалды. Бірі Нұрхан, бірі Мүсірепов. Аулақта шиебөрілер шулайды. Нұрхан міне, міне, әлгі мен айта беретін ауыл деді. Мүсірепов құлазып, қыбыр еткен жан жоқ, ит де үрмейді деді. Нұрхан шошығандай, үрерге иті, сығарға биті жоқ деген осы боп жүрмегей деді.
Көрініс 3. Күләнданың киіз үйі
Түндігі қара жалаудан желп-желп еткен киіз үй. Маңдайшадағы Қызыл отау деген жазуы қисайып кеткен. Іште шашылып қалған кітап, әр жерде домбыра, гармонь. Үстел түбінде бұралып жатқан адам Күләнда еді. Көйлегі дал-дал, шашы жайылып, қобыраған. Нұрхан даусы дірілдеп, Күләндамысың, жаным деп сұрады. Күләнда басын әрең бұрып, келдіңізбе, Нұраға, кешіктің ғой, өте кешіктіңіз деді. Нұрхан не болды, көтерші басыңды деді. Күләнда менің бұл түрімді көрмей-ақ, келмей-ақ қойсаңыз еді деп кемсеңдеп, сөзді бөліп-бөліп, әрең сөйледі. Ол домбыраға әрең қол созып жырлап жібереді. Күләнда талықсып кетті.
Көрініс 4. Тұманды далада Балыммен кездесу
Мұнар-мұнар көк тұман. Түтін арасынан басын қара орамалмен шандып, жыртық шапанды белінен буып алған, аяғына керзі етік киген, кексе жүзді жүдеу әйел көрінді. Бұл Амангелді батырдың жары Балым еді. Арқасында дорба. Нұрхан жақындап барып, апыр-ай, тірі жан баласын көретін күн де бар екен-ау, кімсің жарқыным деп сұрады. Балым миағына мысқыл үйіріп, ат арыса тулақ, адам арыса аруақ деп жауап берді. Ол тіктеп қарап, танымай қалдың ба, ақын кайным, мен Балым деді.
Көрініс 5. Кабинетте бюро талқылауы жалғасады
Кабинетте Голощекин Мүсірепов, Алтынбеков, Ғатауллин, Қуанышев, Дәулетқалиев партиядан шығарылсын, істері сотқа берілсін деп ұсыныс жасады. Сілтідей тынған тыныштық орнады. Иванов қол көтеріп, жас коммунистер екен, жастыққа қателесу тән, ескертумен тынайық деді. Голощекин орнынан атып тұрып, жоқ, бұл жастықпен қателесу емес, бәлеқорлық, жалақорлық, ұлтшылдықтың бас көтеруі деп айқайлады.
Көрініс 6. Тірі қалғандарды іздеу жалғасады
Құзғын ұшқан дала. Өріде қопалы, қамысты көл көрінді. Әр жерде карайып, құлап жатқан адамдар. Мүсірепов, Балым, көмекшілер кұлағандарды үңіліп қарап көріп жүрді. Тірі қалғаны табылмай тұрды. Жандарынан талықсып жылаған баланың үні шықты. Мүсірепов елең етіп, бала деп айқайлады. Балым Мүсіреповтың соңынан жүгіріп келді. Мүсірепов ойбай, жеңеше, тірі, анасының омырауын тырмалап жатыр деп айтты.
Көрініс 7. Балым мен анасы қайтыс болған нәресте
Балым еңкейіп, мына байғұс тірі ме екен деп әйелдің қолының тамырын ұстады. Аузына су тамызған соң әйелдің кірпігі қимылдады. Ерні ғана қыбырлай, баланы, баланы деп қайта талып бара жатты. Мүсірепов баланы көтеріп тұрып, міне балаң, міне балаң, көзіңді аш деді. Балым әйелдің төсіне құлағын тосып, әй, үзілді-ау, сорлы деді. Әйел ыңырсығандай болғанда, қулағын тосып, недейсің, не, аманат, жеп қояды, кім жеп қояды деп сұрады. Әйел ерні қыбырлап, қолын көтермек болып, көтере алмай, басы сылқ ете қалды.
Көрініс 8. Нәрестені жеген адамдар туралы әңгіме
Нәрестені жегені – ар-ұятты жегені. Нәрестенің бір аты – ар-ұят, оның ар-ұяты таза. Оның бір аты – әділет. Нәрестені жегені – әділетті жегені.
Көрініс 9. Балым баланы емізеді: тағдырдың кереметі
Балым омырауын ыңғайлап, қырын қарап балаға емшегін тосады. Уа, Тәңірі, Көк Тәңірі, тас емшекті иіткен Көк Тәңірі, сүт шықты, Ғабит, сүт деп айқайлады. Мүсірепов қуанып, тегін адам батыр Амангелдінің жары бола ма, сен, жеңеше, әулие шығарсың деді. Балым көзінен жас ағып, құнығып, құнжындауын қарашы, жәдігер, мынау жақсылықтың нышаны болар, сірә деді.
Көрініс 10. Босқындарды қуып жету
Сен жанын сақтап қалған осы ұлдан әлі бір тайпа ұрпақ дүниеге келіп, өлгендердің орнын толтырмақ. Орнында бар оңалар, жеңеше!
Көрініс 11. Бюроның соңғы шешімі: атылу үкімі
Кабинетте бюро жалғасты. Голощекин атыласыңдар, бесеуің де атыласыңдар деп айқайлады. Құрамысов атылады, сотқа беру керек деді.
Жантоқов бәрі де пантюркистер, атылсын деді. Исаев сабыр етіңдер деді. Иванов инквизиция болмасын, социализм инквизиция емес, орта ғасырларға қайта оралмайық деді. Голощекин сандырақ, социализмнің қас жауларына аяушылық болмайды деп айқайлады. Мүсірепов тіп-тік, шалқақтап тұрды.
Диалектикада халық жаппай қырылсын деген заң жоқ! Мен білетін маркстік диалектикада ондай сойқан жоқ. Сіздің айтып тұрғаныңыз Римнің баяғы императорлары Нерон мен Калигуланың «диалектикасы».
Эпилог. Ана дүние: Рысқұлов пен Мүсірепов тозақта
Ана дүние. Ғарыштық сарындағы музыка. Кілең ақ киген аруақтар. Бейнесі бүтін бір зат жоқ. Бәрі кұбылып тұрды. Оқтын-оқтын тұман қаптап, кайта ашылып, ойдым-ойдым мұнар арасынан аруақтар легі елес берді. Арғы бетте, ойпаңда тамұқ оты лапылдап жатты. Ол жақтан шыңғырған, ыңырсыған, ышқынған дауыстар естілді. Бергі бетте, өрде шынар сияқты ағаштың түбіне екі елес шыға берді. Біреуі Рысқұлов, біреуі Мүсірепов. Рысқұлов арғы бетті нұсқап, әне тамұқ деді.
Жарық дүниеде жазықсыздарға жапа шеккізген озбырлар. Қиянатшыл бәлеқор-жалақорлар. Әділет тағынан тайғандар. Пейілі жаман пенделер. Танаураған тайтақайлар...