Бесатар (Сүлейменов)
Өте қысқаша мазмұны
Түркістан өңірі, 1916 жылдың шілдесі. Патша үкіметі қазақтарды майдан жұмыстарына жұмылдыру туралы жарлық шығарды. Бұл жарлыққа қарсы ел көтеріліске шықты.
Орыс офицері Иноземцевті қазақтар ұрлап әкетті. Оны іздеп, каратель отрядтың басшысы Крейгель Қазығұрт маңына келді. Ол Төреханды тұтқынға алды.
Төреханның жалғыз баласы Сәруар Шымкенттен әкесін құтқаруға келді. Крейгель оны да ұстап алды. Офицер Сәруарға Иноземцевті қайтарса, әкесін босатамын деді.
Сәруар келіспеді. Крейгель оны қорлады, ұрды. Сәруар әкесінің намысын қорғауға тырысты, бірақ қаруы жоқ еді. Крейгель Сәруарды Ташкентке апарамын деп уәде етті.
Мұқағали Қыземшекте Иноземцевті ұстап отырды. Офицер өзінің кінәсіз екенін айтты, бірақ Мұқағали оған сенген жоқ. Ол Иноземцевке қазақтардың басына түскен қасіретті еске салды.
Крейгель Сәруарды Керегетастың тұмсығына апарды. Ол Сәруарды атып өлтіруге дайындалды. Сәруар өлімді күтті, бірақ қорықпады. Крейгель алдымен Голоножкинге атуды бұйырды, бірақ солдат бас тартты.
Крейгельдің қолы түтеді, іле, шөкелеп мен қалдым... мен, бірақ, мылтықтың дауысын естігем жоқ... Қазығұрт шыңғырды, шыңғырған әлде Қарала ма – білмеймін... жасыл бетегені... қан қызыл шәйі көмді.
Крейгель өзі атты. Сәруар жараланды, бірақ өлген жоқ. Офицер оны қалдырып кетті. Сәруардың жаны аман қалды, бірақ оның тағдыры белгісіз болып қалды. Қазақ халқының көтерілісі жалғасты.
Шығарма 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің қасіретін, қазақ халқының намысы мен еркіндігі үшін күресін суреттеді.
Кейіпкерлер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің қосымша атаулары редакциялық.
Иноземцев, 1916 ж., 7 шілде, сәске: тұтқынға түскен офицер
1916 жылдың шілдесінде Түркістан өлкесі қанға боялды. Патша үкіметі қазақтарды артқы жұмыстарға алу туралы жарлық шығарды. Бұл жарлық елді қарсылыққа шақырды. Сол күндердің бірінде орыс офицері каратель отрядын бастап қазақ ауылдарына шабуыл жасады.
Офицер ат үстінде жүріп барып, кенеттен жасыл шапан киген қазақтардың тобын көрді. Олар Сарапхана жанындағы сайдан шыға келді. Офицердің астындағы ақжал айғыр үркіп кетті. Ол мылтығын ұстап тұрып, атын басқаруға тырысты, бірақ айғыр оны тауға қарай апарды.
Қорқыныштың көзі ала деген рас-ау... өлген жерім осы шығар деп еді. Солдаттарға бұйрық беріп те үлгерген жоқ; есінде бар қалғаны: Сарапхананың Ташкент жақ қапталындағы жайдақ сайдың ішінен ат ойнатып шыға келген жасыл шапан, ақ қалпақтарды көргенде астындағы айғырдың жалт бергені.
Офицер солдаттарынан айрылып қалды. Қазақтар оны қоршап алды. Олар офицерді ұрып-соғып, көзін байлап, атқа мінгізіп алып кетті. Көп уақыт жүргеннен кейін оны таудағы үңгірге апарып қамады.
Крейгель: каратель офицерінің ойлары
Крейгель Қазығұрттың басында тұрып дүрбімен қарады. Досы Иноземцев жоғалып кеткеніне бір апта болды. Отряд оны іздеп жүрді, бірақ таба алмады. Крейгель қазақтардың мінезін жақсы білетін. Ол осы өлкеде туып-өскен, қазақшаны еркін сөйлейтін.
Офицер қазақтардың үш түрлі болатынын ойлады: бірі мұз, бірі шоқ, үшіншісі қаша тартушы. Олар бір-бірімен үнемі дау-жанжалда жүреді. Крейгель бұл халықты жақсы көрмейтін, бірақ олардың кейбір қасиеттерін мойындайтын.
Ол Иноземцевті құтқару керек екенін білді. Досы оған өте қымбат еді. Крейгель губернатор Фольбаумның алдында жауап беруі керек. Уақыт аз қалды, ал іс қиын.
Сәруар, Төрехан: әкемен баланың кездесуі
Сәруар Шымкенттен ауылына қарай жол тартты. Ол әкесі Төреханның қолға түскенін естіді. Жігіт Қараланы мініп келді. Қарала – оның сүйікті айғыры, торы ат. Сәруар ауылға жеткенде, ауыл бос тұрды. Тек кәрі-құртаң қалған.
Сәруар әкесін іздеп Рабатқа келді. Онда Крейгель отырды. Офицер оны ақ үйге шақырды. Төрехан да сол жерде болды. Әке мен бала кездесті, бірақ сөйлесуге мүмкіндік болмады. Крейгель олардың арасына кірді.
Төрехан Сәруарға қатаң қарады. Ол баласының келгеніне қуанбады. Керісінше, ашуланды. Шал баласына: «Жұқа шапқа бөгелек төнгенде құлын екеш құлын да қайрат қылмақ» деді. Сәруар әкесінің сөзін түсінді – ол оны қауіптен аулақ ұстағысы келді.
Сәруар, Крейгель: алғашқы әңгіме және келіспеушілік
Крейгель Сәруармен ұзақ әңгімелесті. Ол жігітке әкесін босатуды ұсынды, бірақ шарт қойды – Иноземцевті қайтару керек. Сәруар бұған келісе алмады. Ол әкесінің Иноземцевті ұрлағанын мойындамады.
Крейгель жігітті сынады. Ол оған өмір мен намыс туралы айтты. Офицер: «Өмір – ата, намыс – бала» деді. Сәруар бұл сөзді түсінбеді. Ол намыс үшін өмірден бас тартуға дайын еді.
Өмір – ата, намыс – бала. Осы себепті де, өмір ата басымен, баланың – намыстың қанжығасына байланбауға керек. Өз сөзіңе иек артсам керісінше шығар.
Әңгіме қызып кетті. Сәруар Крейгельге қарсы шықты. Ол офицердің қазақтарға деген көзқарасын сынады. Крейгель ашуланды. Ол жігітті ұрып жіберді. Сәруар жерге құлады.
Крейгель жігітті ат қораға жапты. Сәруар түнді сол жерде өткізді. Ол әкесін ойлады. Жігіт өзінің қателескенін түсінді. Бірақ кешке қалды.
Таңертең Крейгель Сәруарды шақырды. Ол жігітке соңғы ескертуін айтты. Офицер Иноземцевті қайтармаса, Сәруарды атып тастайтынын айтты. Жігіт қорқып кетті, бірақ келісе алмады.
Қарала: айғырдың тағдыры
Қарала ат қорада тұрды. Оны жапалақ сары солдат күтті. Айғыр адамдардан қорқып, тыныш тұрған жоқ. Ол Сәруарды сағынды. Қарала оқыранып жіберді.
Крейгель Қараланы алды. Ол айғырға ер салды. Қарала офицерді тосырқатты, бірақ Крейгель оны басқарды. Офицер Қараланы өзіне қосты. Айғыр енді оның иелігінде болды.
Сәруар Қараланы жоғалтты. Бұл оған үлкен соққы болды. Жігіт айғырын өте жақсы көретін. Қарала оның балалық шағынан бері серігі еді.
Сәруар: жігіттің ішкі күресі
Сәруар ат қорада жалғыз қалды. Ол өзінің жағдайын ойлады. Жігіт әкесін құтқару керек екенін білді, бірақ қалай істеу керектігін білмеді. Ол Крейгельдің шартына келісе алмады.
Жігіт өзінің оқығанын ойлады. Ол қалада қызмет істейтін, білімді адам еді. Бірақ қазір ол өзін әлсіз сезінді. Сәруар қазақтардың жағдайын түсінді – олар патшаның бұйрығына қарсы шықты.
Сәруар намыс пен өмір арасында таңдау жасауы керек екенін түсінді. Ол әкесін құтқарғысы келді, бірақ Иноземцевті қайтара алмады. Жігіт өзінің шарасыздығын сезінді.
Түнде Сәруар ұйықтай алмады. Ол әкесін, анасын, Қараланы ойлады. Жігіт өзінің болашағын ойлады. Ол өлімнен қорықты, бірақ намыстан бас тартқысы келмеді.
Төрехан, Сәруар: әкенің қайғысы және баланың түсінігі
Таңертең Төрехан Сәруарды көрді. Әке баласына қатаң сөйледі. Ол жігітті кінәлады. Төрехан Сәруардың келгеніне ренжіді. Шал баласын қауіптен сақтағысы келді.
Сәруар әкесін түсінді. Ол Төреханның қайғысын сезінді. Жігіт әкесінен кешірім сұрады. Төрехан баласын құшақтады. Олар қоштасты.
Төрехан баласына өмір туралы айтты. Ол Сәруарға: «Заманның тазы болса, түлкі боп шал дер еді» деді. Шал баласына өзін сақтауды өтінді. Сәруар әкесінің сөзін есіне алды.
Крейгель: офицердің түнгі ойлары
Крейгель түнде ұйықтай алмады. Ол Иноземцев туралы ойлады. Офицер досын құтқару керек екенін білді. Ол Төрехан мен Сәруарды пайдаланғысы келді.
Крейгель қазақтарды жақсы білетін. Ол олардың әлсіз жақтарын білді. Офицер Сәруарды қорқытып, Төреханды шантаждағысы келді. Ол өз жоспарын ойластырды.
Офицер өзінің қызметін ойлады. Ол губернатордың алдында жауап беруі керек. Крейгель Иноземцевті табу үшін бәрін жасауға дайын еді. Ол қазақтарды жек көретін.
Төрехан: шалдың естеліктері мен қайғысы
Төрехан жалғыз отырды. Ол өзінің өткен өмірін еске алды. Шал жастық шағын, соғыстарды, қиындықтарды еске алды. Ол қазақ халқының тағдырын ойлады.
Төрехан Иноземцевті ұрлағанына өкінбеді. Ол бұны ел үшін істеді. Шал патша үкіметіне қарсы шықты. Ол қазақтардың еркіндігі үшін күресті.
Шал баласын ойлады. Ол Сәруардың болашағы үшін алаңдады. Төрехан жігіттің өмір сүруін қалады. Ол баласын қауіптен сақтағысы келді.
Төрехан шәй ішті. Ол Голоножкинмен сөйлесті. Солдат оған жақсы қарады. Шал орыс солдаттарының да қиын жағдайда екенін түсінді. Олар да соғыстан шаршаған.
Төрехан Қазығұртқа қарады. Ол таудың басындағы қарды көрді. Шал өзінің өлімін сезді. Ол бұған дайын еді. Төрехан намыс үшін өлуге дайын еді.
Сәруар, Крейгель: қамшы мен қорлық
Крейгель Сәруарды қайта шақырды. Ол жігітке соңғы шартын айтты. Офицер Иноземцевті қайтармаса, Сәруарды атып тастайтынын қайталады. Жігіт тағы да келісе алмады.
Крейгель ашуланды. Ол Сәруарды қамшымен ұрды. Жігіт жерге құлады. Офицер оны қайта ат қораға жапты. Сәруар қатты жарақат алды.
Бунт, деді сонсоң қылышты қынына сарт сүңгітіп жіберіп. Айтсам айтты дейсің ғой. Бунт неңді алған сендердің. Қынға бұққан қылыштарына дейін төршіл тағы да.
Сәруар ат қорада жатты. Ол өзінің тағдырын ойлады. Жігіт өлімнен қорықты, бірақ намыстан бас тартқысы келмеді. Ол әкесін, анасын, Қараланы ойлады.
Түнде Сәруар ұйықтай алмады. Ол өзінің өмірін еске алды. Жігіт балалық шағын, оқуын, қызметін еске алды. Ол өзінің қателескенін түсінді.
Крейгель: шешім қабылдау алдында
Крейгель өз шешімін қабылдады. Ол Сәруарды Ташкентке апаруды шешті. Офицер жігітті атып тастауды ойластырды. Ол Иноземцевті құтқару үшін бәрін жасауға дайын еді.
Офицер Төреханды босатпады. Ол шалды тұтқында ұстады. Крейгель Төреханды Иноземцевке айырбастауды ойластырды. Ол қазақтарды шантаждағысы келді.
Крейгель өзінің жоспарын жасады. Ол Сәруарды Керегетасқа апаруды шешті. Офицер сол жерде жігітті атып тастауды ойластырды. Ол бұны құпия ұстады.
Сәруар: ат қорада түнеу
Сәруар ат қорада түнеді. Ол өзінің тағдырын ойлады. Жігіт өлімнен қорықты, бірақ намыстан бас тартқысы келмеді. Ол әкесін, анасын ойлады.
Жігіт Қараланы еске алды. Ол айғырын өте жақсы көретін. Сәруар Қараланың оқыранғанын естіді. Жігіт айғырын сағынды.
Сәруар өзінің өмірін еске алды. Ол балалық шағын, оқуын, қызметін еске алды. Жігіт өзінің қателескенін түсінді. Ол әкесінің сөзін еске алды.
Мұқағали: Қыземшектегі қолбасшы
Мұқағали Қыземшекте қолды басқарды. Ол қазақтарды ұйымдастырды. Мұқағали Иноземцевті күзетті. Ол офицерді жек көретін.
Мұқағали қатал адам еді. Ол орыстарды жек көретін. Жігіт өзінің ауылының қырылғанын еске алды. Ол кек алғысы келді.
Мұқағали Иноземцевпен сөйлесті. Ол офицерге өзінің ауылының қырылғанын айтты. Жігіт орыстардың қатыгездігін айтты. Иноземцев қорықты.
Мұқағали, Иноземцев: тұтқынмен әңгіме және өткен қырғындар туралы
Мұқағали Иноземцевке өзінің ауылының қырылғанын айтты. Ол Рекеңнің отбасының өлтірілгенін айтты. Жігіт орыстардың қатыгездігін сипаттады. Иноземцев қорықты.
Мұқағали Нұрғазының өлімін айтты. Ол жігіттің әкесінің өз баласын атып өлтіргенін айтты. Бұл қазақтардың қасіреті еді. Иноземцев бұған сенген жоқ.
Мұқағали Иноземцевке орыстардың қатыгездігін айтты. Ол офицерге қазақтардың қасіретін түсіндірді. Жігіт орыстардың кек алатынын айтты. Иноземцев қорықты.
Қан толған көзден қатер көп... Кәңкиген қара шалды ақжал айғырдың құйрығына байлап ап, Керегетастың тұмсығына қарай сүйрегенде, қатын-қалашқа да жан керек екен, үзеңгіме Рекеңнің кемпірі мен келінінен басқа жабысқан жан болған жоқ.
Мұқағали Иноземцевке жаубүйрек ұсынды. Ол офицерге тамақ берді. Иноземцев ашыған еді, ол тамақты жеді. Мұқағали офицерді күзетті.
Мұқағали Иноземцевке қазақтардың тағдырын айтты. Ол офицерге орыстардың қатыгездігін түсіндірді. Жігіт қазақтардың кек алатынын айтты. Иноземцев қорықты.
Қайран қорғасынды арқардың ерулік жеген лағына қор қылғанша, бізбен бірге азамат атысып, азамат асысып рахат-ләззаттың ұшпағына шықпаған аңғалсың-ау.
Иноземцев Мұқағалидан қорықты. Ол өзінің өлімін сезді. Офицер өзінің қателескенін түсінді. Ол қазақтарды жақсы білмейтін.
Сәруар, 1916 ж., 8 шілде, бесін: соңғы сапар және трагедия
Таңертең Крейгель Сәруарды шақырды. Ол жігітті трашпеңкеге отырғызды. Офицер Сәруарды Керегетасқа апарды. Жігіт өзінің тағдырын түсінді.
Жолда Крейгель Қараланы мінді. Ол айғырды қамшымен ұрды. Қарала ашуланды. Сәруар Қараланың азабын көрді. Жігіт өзінің әлсіздігін сезінді.
Керегетасқа жеткенде, Крейгель Сәруарды трашпеңкеден түсірді. Ол жігітті жерге қойды. Офицер Голоножкинге Сәруарды атуды бұйырды. Солдат келісе алмады.
Крейгель өзі маузерді алды. Ол Сәруарға атты. Жігіт жараланды. Офицер тағы атты. Сәруар жерге құлады. Қарала оқыранды.
Сен себебі шеңгелсің, қу пішеннің төсіне өскен шеңгелсің, ал менің жаным шеңгелге қас, мен себебі шалғымын... шеңгелді шапқанда шеңгелмен қоса зардапты тоқымдай жердің пішені де шекпек.
Сәруар өлді. Крейгель оның денесін қарады. Офицер өзінің істегенін түсінді. Ол Голоножкинге Сәруарды көмуді бұйырды. Солдат жылады.
Крейгель Қараланы мініп кетті. Ол Рабатқа қайтты. Офицер Төреханды босатты. Шал баласының өлімін естіді. Төрехан қайғырды.
Крейгель Иноземцевті іздеуді жалғастырды. Ол Қыземшекке шабуыл жасады. Офицер Иноземцевті тапты. Досы аман еді. Крейгель өз міндетін орындады.
Бірақ Сәруардың өлімі оның жанына ауыр жүк болды. Крейгель өзінің қателескенін түсінді. Ол қазақтарды жақсы білмейтін. Офицер өзінің қатыгездігін түсінді.
1916 жылдың шілдесі қазақ халқының тарихында қара бет болып қалды. Көп адам қаза тапты. Ел қасіретке ұшырады. Бірақ қазақтар өздерінің еркіндігі үшін күресті.