Бақытсыз Жамал (Дулатұлы)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, XX ғасырдың басы. Сәрсенбай деген байдың он бес жасар қызы Жамал оқымысты, сұлу қыз болып өсті.
Әкесі қызын Байжанның ақылсыз, таз баласы Жұманға атастырып қойды. Бір тойда Жамал Ғали деген жігітпен танысты.
Екі жас бір-бірін сүйіп қалды. Жұманға баруға қарсы болған Жамал Ғалимен бірге қашып кетті. Олар қалаға барып, Фатихолла байдың үйіне паналады. Ұлықтан Жамалдың басына ерік алып, некелерін қидырмақ болды.
Байжан мен Сәрсенбай билерге арыз түсіріп, Жамалды қайтаруды талап етті. Ғали ауырып қалып, он үш күннен соң қайтыс болды. Жамалды Жұманға қайтарып берді.
Жұман Жамалды қорлап, ұрып-соғып күн көрсетпеді. Бір күні Жамал шыдай алмай түнде қашып кетті. Қыс мезгілі еді, боран соғып, жол көрінбей қалды.
Ғали, Ғали, қиналды жаным, қайдасың? - деп, ақырғы тіршілігінің минуты осы болып, бір ояздай елге әңгіме болған сұлу Жамал мақсатына жете алмай, жапан далада жан тәсілім қылды...
Ертеңінде жолаушылар Жамалдың денесін тауып алды. Оның қалтасынан Ғалиды жоқтап жазған өлеңдері табылды. Жамалды жерлеп, ел-жұрты қатты қайғырды.
Тараулар бойынша толық мазмұндама
Тараулардың атаулары шартты түрде қойылған.
Сөз басы. Қазақ қоғамындағы әйел теңсіздігі
Романның басында автор қазақ қоғамындағы әйелдердің теңсіз жағдайын сипаттады. Қыздарды жастай құда түсіп, малға сатып, теңі емес адамдарға беру әдеті қатты сыналды.
Сатады қызды қазақ мал орнына, алмайды халал жұпты жар орнына. Әйелді хайуанға қисап етіп, тұтады өзін ерлер хан орнына.
Тарау 1. Құрман ауылындағы жаңалық
Көктал қыстаған Құрман ауылы жайлауға ерте көшті. Бір күні ауылға крестьянский начальник келетіні туралы хабар жетті. Келген шенеунік қазақтарға егін салуды, мектеп ашуды насихаттады. Осы кезде Сәрсенбайдың әйелі Шолпан қыз тапты.
Тарау 2. Сәрсенбайдың отбасы
Сәрсенбай орташа дәулетті шаруа болатын. Оның бірінші әйелі Қалампыр бала көтермегендіктен, ол Шолпанды тоқалдыққа алды. Шолпан молданың қызы еді. Сәрсенбай мен Шолпанның алғашқы және жалғыз баласы - Жамал болды.
Тарау 3. Жамалдың тәрбиесі мен білімі
Жамал тоғыз жасқа толғанда, бір молда оны оқытуға келді. Жамал зерек болып шықты. Бес айда хат танып, жазу үйренді. Молда кеткеннен кейін де Жамал қазақ қиссаларын оқып, өлеңдер жаттап, өзі де өлең шығаратын болды.
Тарау 4. Сәрсенбайдың билікке таласуы
Сәрсенбай достарының азғыруымен билікке таласуға бел буды. Ол көп шығын шығарып, сайлауға түсті. Бірақ Нұрпейіс деген кісі би болып сайланды. Сәрсенбай жеңілісін ауыр қабылдап, намысы қатты қайнады.
Тарау 5. Байжанмен құда болу
Осы кезде болыспен құда Байжан Сәрсенбайға құда түсуге келді. Ол өзінің баласы Жұманға Жамалды айттырды.
Тарау 6. Жамалдың өнері мен сұлулығы
Жамал он бес жасқа толғанда, сұлулығымен, ақылымен және өнерімен көзге түсті. Ол өлең шығарып, айтысқа да түсетін. Бір тойда бірнеше жігіт Жамалмен өлең айтысып, жеңіліп қалды.
Қыз байғұс ел-жұртына келген қонақ, мысалы, қызғалдақтай ғұмыры шолақ. Күн келер өз басынан ерік кетер, қалалық осындайда күліп-ойнап.
Тарау 7. Жамал мен Ғалидың кездесуі
Бір тойда Жамал Ғали деген жігітпен танысты. Ғали оқыған, орысша білетін, саудамен айналысатын жігіт еді. Екеуі бірден бір-біріне ұнап қалды.
Тарау 8. Жамал мен Ғалидың махаббаты
Жамал мен Ғали жиі кездесіп жүрді. Олар бір-біріне хат жазысып, махаббаттарын білдірді. Ғали Жамалға өзінің сезімін өлеңмен жеткізді, ал Жамал оған жауап ретінде өз өлеңін жазды.
Жамал қанша қайғылы болса да, сырын халыққа білгізбес үшін, һәм жабыққан көңілін көтеру үшін, қыз-бозбала жиналған ойын-тойдан қалмаушы еді.
Тарау 9. Қашу туралы шешім
Жұманның келуіне аз уақыт қалғанда, Жамал мен Ғали қашып кетуге бел буды. Жамалдың анасы Шолпан қызының шешіміне қарсы болмады, керісінше көмектесуге уәде берді.
Тарау 10. Қалаға қашу
Жексенбі түні Ғали өзінің достары Жүніс пен Нұрмаштың көмегімен Жамалды алып қашты. Олар қалаға Фатихолла байдың үйіне барды.
Фатихолла бай жастарға пана болды. Жамал крестьянский начальникке арыз жазып, өз еркімен Ғалиға тиюге рұқсат алды. Бірақ Байжан мен Сәрсенбай бұл іске араласып, дау шығарды.
Тарау 11. Ғалидың науқасы мен қазасы
Ғали кенеттен ауырып қалды. Оның жағдайы күннен күнге нашарлап, он үш күннен кейін қайтыс болды. Жамал қайғыдан есінен танып қалды.
Сөйтсе де дерт күшейіп, Ғалидың халі нашарға айналды... Алланың жазғанынан қашып құтылмаспын, құдай сақтар жібермеңіздер, - деп тоқтатты.
Жамал бейшара кеудемде шыбын жаным барда сені ұмытпаспын. Дүниеде патшаның баласы болса да саған теңгермеспін. Қош жаным! Ғали! Бір мен үшін мейірбан ата-анаңды да көре алмай кеттің.
Тарау 12. Жамалдың Жұманға берілуі
Ғалидың қазасынан кейін Жамалды Жұманға беру туралы мәселе қайта көтерілді. Жамал қарсылық білдірмеді, өйткені енді оған бәрібір болды. Жұман Жамалды алып кетті.
Тоты құс едім бақшада, қарақұсқа жем еттің, хан қызындай басымды бір жаманға тең еттің, ботасыз нардай боздатып, мінекей, мені еңіреттің.
Тарау 13. Жамалдың қайғылы ажалы
Жұманның үйінде Жамал қорлық көрді. Жұман оны ұрып-соғып, қорлады. Бір түні Жамал шыдай алмай, Байжанның атын мініп қашып кетті. Ол қалаға, Фатихолла байға бармақ болды. Бірақ жолда боран соғып, адасып кетті. Жамал қар құшағында қатып өлді.