Бауыр (Қабанбаев)
Өте қысқаша мазмұны
Омск қаласы, кеңес заманы. Манап Төрекелдиев он бір жыл бұрын балалар үйіне тапсырылған інісі Қалиды іздеп келді.
Балалар үйінің директоры Виктория Ивановна оны жылы қарсы алып, мекеменің жетістіктері туралы айтты. Аға тәрбиеші Эльжбета Сергеевна Манапты спорт залына алып барды. Сол жерде жаттығып жатқан інісі Қали шықты.
Ағайынды орындыққа отырып әңгімелесті. Манап туған жер, әкесінің қайтыс болғаны туралы айтты. Алайда Қали оған салқын қарады, орысша сөйлеп, ағасын танымады. Манап құшағын жайғанда інісі:
Здравствуйте, дяденька! Как живете? - демесі бар ма. Созған қолы сынғандай сылқ түсті...
Қали бокс жарысына дайындалып жатқанын, ұшқыш болғысы келетінін айтты. Манап оған костюм сыйлады, бірақ іні оны қабылдамай, досына беруді өтінді. Жаттығуға асығып, тез қоштасты. Манап директорға дипломатын Қалиға қалдырып, кешкі поездбен кетті. Вокзалға апарған таксист те соғыстан кейін қарындасынан айрылғанын айтып, Манапты түсінді. Ағайындылар табысты, бірақ жылдар бөлектігі арасын алыстатып тастаған еді.
Толық мазмұндама
Бөлім атаулары редакциялық.
Омскіге келу және алғашқы әсерлер
Манап Сымбатович Төрекелдиев Омск вокзалына жетті.
Қарағайдай қара дипломатын жерге қойды... Вагондағы берекесіз у-шу мен құлағында қалып қойған поезд доңғалақтарының үздіксіз сартылы біртіндеп тынып, ізім-қайым өшкенше тырп етпеді.
Ол алдымен табаны тиген жердің күнін көзіне салды. Сібірдің жасқаншақ күні аспанның оң шекесінде ілулі тұрды. Білегіндегі сағатына қараса, төртке бес минут қалыпты.
Он бір жыл бұрып төрттен он минут кете Алматыдан аттанған. Астананың шыжып тұрған шақар күні жанын қоярға жер таптырмап еді.
Омскінің ұялшақ күні жанға жайлы болды. Тамыздың құйрығынан тұтам қалса да, теректердің жап-жасыл күйі жайқалып тұрды. Қаланың қай тірлігінен болсын, біртектілік байқалды. Адамдар берекелі үйдің балаларындай ортақ тілде сөйлейді, кейіп-кескін жағынан алсаң да, екінің бірі ұқсас болды.
Вокзалдың қалаға қараған бетіне шықты да, шахмат бүйір таксиді тоқтатты. Тізесі иегіне тиердей екі бүктеліп отырған сарғыл шашты көк кез жігіт Манаптың жүзіне сынай қарады.
Манап кеше атын, үй санын атады. Жігіт ойланды да, балалар үйі екенін сұрады. Иә деген жауапты естігенде, отыруын бұйырды. Қатарына жайғасты да, таксиші газды басып қалды. Жолда таксиші сұрақ қойды - кімді іздеп келе жатырсыз? Манап інімді деп жауап берді.
Содан тұнжыраған жұмбақ жігіт үш қабатты кірпіш үйге жеткенше тіс жарған жоқ.
Балалар үйі директорымен кездесу
Манап «Директор» деген алтын жазулы кабинетті тез тауып алды. Рұқсат сұрап, сыпаны кірген мұны басынан аяғына дейін шапшаң шолып шыққан жасамыс, ақ сары әйел орнынан тұрып, нақ алдындағы орындықты нұсқады.
Директор саулығын, жол машақатын тәптіштеп сұрады. Ақыры директорлық мінезге аумай көшті. Манап шаруасын айтты. Дипломатының қағаздарын шығарды. Директор документтерді қадағалап оқыды. Сонан соң бірнеше сұрақ қойды.
Университетте оқиды, неше жылдан бері іздеу үстіне іздеу салып, Қалидың бұл күндегі мекен-тұрағын - мына балалар үйін әрең тауыпты, анау жылдардан бері інісін көрген емес деген Манаптың жауабы осы төңіректен шықты.
Директор саусақтарының буынын сыртылдатып үзіп отырды да сөзге көшті. Балалар үйінде қазақ балалары кәп болмаса да, бар екенін айтты. Көпшілігі Омск, Қорған, Тюмень, Павлодар облыстарынан. Жағдайлары жақсы. Қолдан келгенше ата-аналарын жоқтатпайтынын мәлімдеді.
Директор болғанына биыл он бес жыл. Балалар үйі көз алдында қаз тұрды. Бірнеше жатақхана, спорт залы, әр қилы мамандыққа баулитын өндіріс шеберханалары, орманның ортасын ойған пионер лагері - бәрі-бәрі балалар үйінің қазынасы. Ансамбль, драма, би, тағы басқа үйірмелер бар.
Ертеректе есейіп, қанат қағып ұшқан түлектердің арасынан бұл күнде Еңбек Ері, академик, бірнеше доктор шығып отыр. Әйгілі жазушы да осы тізбекте. Олар өскен ортасын ешқашан ұмытқан емес. Жылына кем дегенде бір рет балалар үйіне соғып, әңгіме, кездесулер еткізін тұрады.
Директор оң қолының астындағы қызыл түймені басып қалды. Эльжбета Сергеевнаны шақыра қойшы деп тапсырма берді. Күн сәулелі бауырлас республикадан қонақ келгенін айтуды бұйырды.
Директор батыс қабырғаны жалпағынан алып, төгіліп тұрған сарғылт шымылдықты ысырып қалды. Ар жағында еденнен төбеге дейін карта ілулі тұр екен. Бері таясаңыз деді. Жақын келсе, карта емес, кішкене қалашықтың сызба жоспары екен.
Інісімен кездесуге дайындалу
Есік көзінен отыздың жуан ортасындағы әдемі келіншек күлімсіреді. Қырым артық еті жоқ денесі ауада қалқып тұр.
Директор Эльжбета Сергеевнаны таныстырды. Айдалып келген орыс, поляк революционерлерінің өз ұрпағы екенін айтты. Манап басын әнтек изеді. Жалпы, Виктория Ивановнаға өз басы дән риза болды. Адамның қандай көңіл күйде отырғанын тез айыратын саққұлақ та саңлақ жан тәрізді.
Он бір жыл қатарынан көрмеген ініге бағышталған сағынышты да, жүрек жарды қуанышын да, қияметін де айтқызбай сезіп-біліп отырған сияқты. Сол ыңғайдан аға тәрбиешінің бәденін, Манаптың қылшылдаған жастығын тілге тиек етіп, жүрдек әзілімен болсын, қолтығынан демеп, астыға көпшік тастап жатыр.
Ініңіздің аты-жөні кім, есіме түсіріп жіберсеңіз деді. Ойға шомған Манап басын көтерді. Төрекелдиев... Төрекелдиев Қали! А, Турекелдиев Гани! Айып етпессіз деді Элочка. Манап Сымбатович секілді ағам бар деген ой, әрине, Ганидың үш ұйықтаса түсіне кірген емес.
Директор фамилия мәселесін түсіндірді. Балаларды сұрыптаған кезде ондай-ондай қателіктердің көкесі кетеді ғой деп айтты. Апаш-құпашта бір-екі әріп дұрыс-бұрыс жазылды ма деп кім шұқшиып жатсын. Ініңізбен қуанышпен қауышыңыз! Бір бөлме кетер-кеткенше құзырыңызда деді.
Манап пен Қалидың кездесуі
Эльжбета Сергеевна баспалдақтарды шеки басып, төмен түсіп келе жатып айтты. Өзі балалар үйі болса, шұрқыраған жеткіншектері қайда деп келесіз, ә! Жазғы демалыс әлі аяқталған жоқ. Төменгі кластар пионер лагерінде. Жоғары кластың оқушылары қала іргесіндегі жеміс совхозында қияр, помидор теріп жүр.
Қали секілді спортсмен балаларды алып қалғанбыз. 7 ноябрь мерекесінің қарсаңында қала мектептері спорттың әр түрінен дәстүрлі жарысқа шығады. Күні-түні аласұрып, соған ақ тер қара тер дайындалып жатыр. Былтыр бірінші орын алғанбыз. Биыл да ешкімге бермейміз деген талабымыз таудай.
Екеуі ағаштардың ұзын көлеңкелері сұлап-сұлап жатқан аллеяны қуалай келіп, бір қабатты қыш үйге маңдай тіреді. Ойнайтын да, қайнайтын да спорт залымыз осы. Балалар қазір жаттығып жатыр. Орындыққа тізе бүгіп, тоса тұрыңыз. Мен Қалиды ертіп шығайын деп, тастаған Эльжбета Сергеевна жоғары көтеріле бастады.
Тығыз қара шашы ұсақ-ұсақ, бұйра, қол-аяғы таралып қалған, кең иықты болмаса да ешкімнен қарызға жаурын сұрай қоймайтын кішірек кезді ақ сұр бала, дұрысы, бозбала сыртқа серпіндей басып шыға келгенде, Манап орнынан ұшып тұрды.
Сол, соның нақ өзі. Төрекелді тұяғының сынығы. Қол созып, мына баланың көрініп тұрған қай жерін ұстаңыз, әкесі Сымбаттың өзімен бірге жер астына ала кеткен нышан, белгілері. Жайшылықта қой аузынан шөп алмайтын жуас, момын, ал жиын-тойда шетінен түйе палуан атанған Төрекелдиевтер тұқымы.
Бозбала Манапқа самарқау, бейжай көз салды да, аға тәрбиешіге бұрылды. Түу, Эльжбета Сергеевна, терді жаңа үгіп, тырыс-бырысты жаза бастағанымыз сол еді. Басқа қолайлы уақыт табылмады ма? деді қалыптасып қалған қоңыр үнмен.
Сөзіңе болайын, Қали. Жаттығу ағаңнан қымбат болып па. Алыстағы ағаң жыл он екі айда бір рет келеді. Жаттығу қайда қашады, ертең-ақ сүмек боп терлеп, кеткен ақыңды артығымен қайтарып аласың деді жымиған қалпын мысқал бұзбаған Эльжбета Сергеевна.
Алыстағы ағаң дегенде Қали бетін бермен бұрды. Бұл жолы зер салып қарады. Бағзы жылдарда біреуді біреу біліп болмайтын қанбазардың қақ ортасында кездейсоқ ұшырасып қалған көлденең көк аттыны қазір түстен тани алмай тұрғандай жүзінде толқу бар.
Бар екенсің, бауырым! деп, алға созған екі қолын айқара ашып, ыстық құшаққа айналдыра беріп еді, Қали: Здравствуйте, дяденька! Как живете? демесі бар ма. Созған қолы сынғандай сылқ түсті.
Өскемендегі балалар үйіне сені бұлыңғыр күзде ағарып тапсырдық... Жерге қарап әкеміз күрт шөккен. Соғыстан контузия алған адамнан не сұрайсың.
Қалмаймын есе қалмаймын! - деп, зар илеп жылағаның күні бүгін көз алдымда. Ұстап жібермеген тәрбиешінің білегін қыршып алдың.
Манап көзімен тротуар сүзіп, отырып қалды. Туған інімен құрғақ қурайды қырт-қырт жегендей сөйлесермін деп ойламап еді. Қали ше? Төмен салған кірпігі көзін көлегейлепті. Не ойлап отырғаны белгісіз. Қолдарын айқастырып салған күйі бауырына тығып, іші ауырғандай еңкейіп отыр.
Манап дипломатын іліп алды да, алдына өңгеріп салып, аузын сырт ашты. Жаздық женіл костюмнің қаттауын жазып, бірер сілкіді де орындық үстіне жалпағынан салды, саусағының ұшымен Қалиға сырғытты. Биыл құрылыс отрядына барып ем... Табыс тәуір болды. Қырық алтыншы... Дәл шығар.
Директормен соңғы әңгіме және қоштасу
Киім жағы бар... Жыл сайын жаңалап тұрады. Қырық сегіз болмаса, қырық алты маған тар.
Қали костюмге көз қиығын немқұрайды тастады да, миығынан күлімсіреді. Сол мезет үстіңгі ернінің сол жақ құйрығы дір етіп шапши қалды. Манаптың қолқасы суырылып кеткендей болды. Тура көкесі! Әкесі күлмей ғұмыр кешті, қиратқанда күлімсірейтін, сонда ернінің сол жақ құйрығы өстіп жоғары шапшып қалушы еді.
Тас жинау... О немене? - дегенде жылжып кеткен жерінде омайып отырды да қалды.
Манап қазақтар дүние салған адамды арада жыл өткізбей басына зират көтеретінін түсіндірді. Бір жағы қабірді ит-құс, тұяқты мал тапап, обал болмасын деп, екіншіден орныңды жоқтатпайтын, түтініңді сөндірмейтін аяулы адамдарың бар, ізің өшкен жоқ деген ыңғайда, өлген адамға көрсетілген ізет екенін айтты.
Қали мұрнағы жылы деп айтты. Көкемнің басына тас жинап, қорған көтердім. Саман кірпішін өз қолыммен құйдым. Көрші ауданнан екі атадан қосылатын туыстар табылған, олар да аянбады. Бүгінде елдің жағдайы жақсы. Тамақ тоқ, көйлек көк деді.
Директор кабинетінде Манап кететін шығарын айтты. Кешкі алтыда поезд бар деді. Директордың қаламы стол бетін барабандата берді де, кілт тынды. Келмей жатып, кетеміңіз қалай? Бері алғанда екі-үш күн қонып, аунап-қунап қайтатын шығар деп едік деді директор.
Манап екі дүниеде ризамын сіздерге деп жауап берді. Қали мықты жігіт болып өсіп келеді. Спортсмен... натуралист... Алғыстан өзге айтарым жоқ. Өте асығыспын. Ауылдан келіп оқитын студенттердің жағдайын білесіз. Бір аяғы қалада, бір аяғы далада. Келер жылы амандық болса, тағы да соғармын деді.
Кету және таксишімен әңгіме
Кетіп бара жатқан Манапты ту сыртынан шыққан дауыс тоқтатты. Дипломатыңызды ұмытып барасыз. Мойын бұрған жігіт жымиып еді, үстіңгі ернінің сол жақ құйрығы шапши қалды. Дипломатты Қалиға тастап кетсем деймін деп айтты.
Екінші такси жүргізушісі өз тарихын айтты. Жалғыз қарындасын жоғалтып, жер соғып қалған жан еді. Әкесі Венгрия топырағын жамылып жатыр. Шешесін Ленинград блокадасында бергенбыз. Соғыстан соңғы қым-қуыт аласапыранда балалар үйі екіге бөлініп, біреуі басқа өлкеге көшіп кетті. Сол апалас-төпелесте бір-бірімізден көз жазып қалдық деді.
Қандай бақыттысың, бауырым! - деп, қазақ жігітіне мейірлене қараса, көзінің жиектері қызғылт тартып, кірпік ұштары дымқылдана қалған екен...