Батыр Баян (Жұмабаев)
Өте қысқа мазмұны
Сарыарқада Абылай ханның дәуірінде қазақ пен қалмақ арасында қақтығыстар жиі болып тұрды. Абылай хан қалмаққа қарсы үлкен жорыққа дайындалған болатын.
Батырлар жиналып Абылайдың сөзін күтті, алайда Абылай жас батыр Баян келмейінше жорыққа шықпайтынын айтты. Шеберлігімен және батырлығымен танымал Баян жауынгерлердің абыройлы тұлғасы болатын.
Баян кезінде қалмақтан бір сұлу қызды олжалап әкелген еді. Аруға батырдың інісі Ноян ғашық болып қалды. Ақыры бір түнде жас Ноян мен қалмақ қызы еліне қашып кетті.
Інісі мен сүйгенінің сатқындығына қатты ашуланған Баян соңдарынан қуып жетіп, ызамен екеуін де атады. Істеген ісіне өкінген батыр дереу Абылайдың ордасына оралып, ханға жорыққа шығуды өтінді. Жорық кезінде қалмақтар Абылайды алдап кетті, бірақ Баян жүз адаммен ілгері ұмтылып жауға шабуыл жасады.
Қалың қол ортасында батыр Баян,
Баянның, батырлығы алашқа аян.
Екі көз екі қызыл шоқ боп кеткен,
Аузынан көбік болып бұрқырап қан.
Тең емес шайқастың соңында батыр ауыр жарақат алып, ерлікпен көз жұмды. Абылай ханды құрметтеп, мәртебелі батырларын еске алған халық, батыр Баянды мәңгі сақтап қалды.
Тараулар бойынша егжей-тегжейлі мазмұндама
Тараулар ішіндегі бөлімдерге бөлу — шартты.
Тарау 1. Батыр Баянның қасіреті мен ерлігі
Алаш елінің батыры Баян
Арқа даласында Уақ руының батыры Баян өмір сүрді. Ол Ер Көкшенің ұрпағы, Сарының інісі болатын. Баян алаш елінің қорғаны, өжет, қайсар, намысшыл батыр еді. Ол жауға қарсы талай рет шайқасып, ерлігімен танылған.
Жас Баян жауды талай көрмеп пе еді,
Сорғалап сұңқардайын төнбеп пе еді,
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап,
Сан қолға аш бөрідей көрмеп пе еді?
Абылай хан мен батырлар жиыны
Бурабай маңында Абылай хан ордасында батырлар жиналды. Хан қалмақтарға қарсы жорық жасамақ болып, батырларын шақыртқан еді. Жиынға Қанжығалы Бөгенбай, Қарауылдың шешені Қанай би, Жәнібек, Жібек, Сырымбет сияқты батырлар келді.
Абылай хан жорыққа шығуға асықпады. Ол Баян батырдың келуін күтті. Қанай би ханға барып, неге кешігетінін сұрағанда, Абылай: «Қанайым, ойың удай, тілің шаян, амал не, келген жоқ қой батыр Баян. Баянсыз қанатымды қалай жаям?!» деп жауап берді.
Баян және қалмақтың сұлу қызы
Баянның кешігуінің себебі бар еді. Бір жорықта ол қалмақтардан он төрт жастағы сұлу қызды алып қайтқан болатын. Қыз өте сұлу еді: торғын етті, шапақтай бетті, тісі меруерт, сөздері су сылдырлаған.
Баян қызға ғашық болып қалды, бірақ сезімін білдірмеді. Ол қызды қарындасындай көріп, еркіндік берді. Алайда қыз өз жұртынан айрылмады, жүрегі әлі де қалмақ елінде еді.
Ноян мен сұлу қыздың қашуы
Баянның он бес жастағы інісі Ноян да болды. Ол бөрінің бөлтірігіндей жас жігіт еді, ақылы білегінде, асау жүректі. Ноян қалмақ қызын көргенде ғашық болып қалды.
Жастықта жалынданып сүйген қандай!
Баладай өксіп жылап, күйген қандай!
Көрмесең жан-жарыңды өлгендей боп,
Қайғырып күлден кебін киген қандай!
Бастапқыда қыз Ноянға көңіл бөлмеді, бірақ кейін оның да жүрегі жібіді. Бір күні кешке екеуі кездесіп, қыз Ноянға өз еліне қашуды ұсынды. Ол анасына берген уәдесін орындау керек екенін, елін, ата-анасын көрмей тұрып, ерге бармайтынын айтты.
Жолдыөзектегі қайғылы оқиға
Ноян қызға келісім берді. Таң алдында ол екі жүйрік ат әкеліп, азық-түлік пен қару-жарақ алып, екеуі Сарыарқадан кетіп қалды. Таң атқанда ауыл тұрып, Баянға хабар жетті. Ашуға булыққан Баян көк тұлпарын мініп, қашқындардың соңынан кетті.
Баян Жолдыөзек деген жерде екі қашқынды қуып жетті. Жолдыөзек - жолсыз өзек, құтсыз, отсыз жер еді. Ашу мен қызғаныш билеген Баян екеуін де танымай қалды. Ноян ағасын көріп, оған қарсы жүрді, бірақ Баян садағын тартып, інісін атып түсірді. Сол сәтте сұлу қызды да атып өлтірді.
Есін жиған Баян өз қылмысын түсініп, қатты қайғырды. Ол екі жасты құшақтап, көзінен ыстық жас ақты.
Өз бауыры, өз сүйгенін өзі өлтірген
Болар ма, сірә, сорлы адам менен?!
Алдымда «Көкежан!» деп күліп тұрған
Садаға кетпедім ғой, қозым, сенен.
Баян екі жасты бір қабірге жерледі. Ұзақ жылап, қайғырған соң, ол Абылай ордасына бет алды.
Ел беті енді маған болсын арам,
Алашым, аттанамын, жауында өлем!
... Жүрег тас болса да шыдай алмай,
Қамығып, қайғы басып, күрсінді жер.
Тарау 2. Қалмақпен соғыс және Баянның ерлігі
Баянның қайғысы мен сапары
Баян қайғы мен өкінішке толы жүрекпен Көкшетауға, Абылай ордасына жетті. Ол өткен күндерді еске алып, өз қасіретін жүрегінде сақтады. Баян өз қателігін түсініп, енді алаш елі үшін жауда өлуге бел буды.
Ақында адамзаттан дос болмайды,
Жалғыз-ақ сырын сөйлер қаламына.
Мен де ойды ағытамын қаламыма,
Арқаның көз жіберсем алабына
Абылай ордасындағы кеңес
Баян Абылай ордасына келгенде, батырлар қуанып қарсы алды. Абылай хан Баянды көріп, оны құрметпен қабылдады. Баян ханға: «Алдияр, ел ағасы, ханым дана, алашқа ауыр күнде болған пана. Кешігіп, күнәлі боп, енді алдыңа келді ерің іші жалын, жаны жара. Тілегім - енді жауға аттаналық» деді.
Абылай хан «Таң ата жүреміз!» деп жарлық берді. Батырлар атқа қонуға дайындалды.
Баянның қалмақтарға шабуылы
Абылай бастаған қазақ қолы Балқаш көлі маңына жетті. Іле өзенінің бойында қалмақтар орналасқан еді. Қалмақтың қоңтайшылары Ұса мен Серен қазақтардан қорқып, елшілер жіберіп, бітім сұрады.
Абылай хан кеңес құрып, қалмақтардың ұсынысын қабылдап, кері қайтуға шешім қабылдады. Бірақ Баян бұл шешіммен келіспей, жүз жігітті ертіп, таң ата қалмақтарға шабуыл жасады.
Батырдың соңғы шайқасы мен өлімі
Жүз қазақ мыңдаған қалмақпен шайқасты. Баян жолбарыстай жауға тап берді. Оның жанында жас батыр Жанатай болды. Шайқас қызған кезде Жанатай жараланып, аттан құлай бастады.
Баян Жанатайды құтқармақ болғанда, бір қалмақ оны найзамен сұғып алды. Жараланған Баян соңғы күшімен жауды шауып түсірді. Бірақ көп ұзамай ол да Жанатайды құшақтап, жерге құлады.
Күнәмді Тәңірі кешпес, кешер бірақ
Жауыңда жан берген соң алты алашым!
... Көз алды енді мәңгі тұман болды,
Жабырлап жан-жағына қалмақ толды.
Өлер алдында Баянға елес көрінді: ол Ноян мен сұлу қызды көрді. Олар құшақтасып тұрды. Баян соңғы демінде: «Келіңдер, қарақтарым, кешіріңдер!» деп қолын созды. Қалмақтар Баянның басын кесіп алып, найзаға іліп, жеңісті тойлады.
Қалмақтар қуанғанымен, Абылайдан қорқып, ертеңіне Қытайға қарай кетті. Баянның денесі бір қырда қалды. Жел күңіреніп, ер денесін құммен жауып жатты.
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған
Ерлерді ұмытса да ел, шел ұмытпас.