Балуан Шолақ (Мұқанов)
Өте қысқа мазмұны
Оқиға ХІХ ғасырдағы қазақ даласында өтті. Нұрмағамбет есімді жас сері жігіт өзінің туған ауылы Қайрақтыға қайтты, онда келгенде ауыр ойларға беріліп жатқан еді. Бір айдан соң атақты Тоқсанбай байдың асында өлкелік жиын өтті. Делебені қоздырған бәйге басталып, балуандар күресі ұйымдастырылды. Қыпшақтың әйгілі Түйе балуанымен ешкім шығуға батпаған сәтте Керей намысын қорғамақ болған жас жігіт күресуге рұқсат сұрады. Жас жігіттің есімі де Нұрмағамбет болатын – ол Түйе балуанды таңғаларлық күшпен жеңді.
Сол күні ел оны «Балуан Шолақ» атады. Балуан атағы бүкіл далаға тез тарады. Кейін ол Көкшетау циркінде дүниежүзі чемпионы, ағылшын балуаны Қара Масканы жеңді, ал халық оны батыр ретінде құрметтеді. Балуан Шолақ күрестен тыс та өмірде әділетсіздікпен күрескен ер болды. Оны патша әкімшілігі тұтқындады, кейін ол түрмеден қашып, ояздың қызын ұрлады. Ақыры туған жерінен алыстап, Жетісуға барды. Онда ұзақ жылдар жүріп, халықтың сүйікті тұлғасына айналып, талай шәкірт тәрбиеледі. Ақыры еліне оралғанда жаулары оны өлтірді. Балуан Шолақтың өлімі халықты жылатты, арты көтеріліске ұласты.
Жұртшылықтың арасында Балуан Шолақ туралы мынадай пікір тарады:
— «Ер — елдің баласы»— деген сөз рас екен! — десті Балуанның досы да, дұшпаны да, ері де, елі де жарайды!..»
Толық мазмұны
Бөлімдерге бөлу шартты.
Нұрмағамбеттің Қайрақтыдан кетуі және Тоқсанбайдың асына дайындық
Нұрмағамбет Қайрақтыдан екі себеппен ауылына қайтты: біріншіден, Пропадко тұқымынан қорқып, екіншіден, жазықсыз жапа шеккен Кургановтардың жұртын көргісі келмеді. Ауыр ойларға берілген Нұрмағамбет үйінде салы суға кеткендей болып жатты.
Оның басын билеген жалғыз ой — Пропадко сияқты күштілердің, Кургановтар сияқты әлсіздерге көрсететін қорлығы.
Бір күні ауыл арасында атпен шапқылап жүрген біреу Тоқсанбай байдың асына сауын айтып жүргенін хабарлады. Ас бір айдан кейін болып, оған Көкшетау, Атбасар, Ақмола, Қарқаралы, Кереку, Қызылжар, Омбы сияқты жеті ояздың елі түгел шақырылды. Асқа екі мың жарым қой, екі жүз елу жылқы сойылатыны айтылды.
Тоқсанбайдың асы: Балуандар күресі және Нұрмағамбеттің жеңісі
Бір айдан кейін Тоқсанбай ауылына жан-жақтан халық ағыла бастады. Нұрмағамбеттің анасы Қалампыр оны жақсы киіндіріп, жақсы атын мінгізіп, асқа жіберді.
Аста ел аузында балуан жігіттер мен жүйрік аттар туралы сөз болды. Бәйгеге мыңға жақын ат қосылып, олардың ішінде Ақан серінің Құлагері ерекше аталды. Балуандар арасында «Түйе балуан» деген біреудің атағы шықты. Оның дене бітімі туралы көргендер:
— Білектері адамның санындай, саусақтары білектей, саны кеудедей, кеудесі кигіз үйдей... Мойны бұрылмайды, — қараған жаққа бар денесімен қозғалады, бір жегенде бір қойдың етін жүк көрмейді...
Асқа Арғын, Қыпшақ, Керей, Уақ рулары жиналды. Әдетте бас балуанды Арғын шығаратын, бірақ бұл жолы ас беріп отырған Тоқсанбай Арғынның «Атығай» бұтағынан болғандықтан, Арғынға жол тимеді. Күрес Қыпшақ пен Керей арасында өтетін болды. Күрестен бұрын бәйге аттары Сілеті өзенінен жіберілді. Қыпшақтар «Түйе балуанды» күреске шығарды. Керей, Уақ жағынан оған қарсы шығатын ешкім табылмады. Осы кезде Нұрмағамбет ашуланып, Керей, Уақ жігіттеріне намыстарын қоздыратын сөздер айтты. Сол сәтте ұзын бойлы, сары сұр жас жігіт Нұрмағамбетке келіп, Қыпшақ балуанымен күресуге рұқсат сұрады. Бұл жігіт те Нұрмағамбет екен. Ол өзінің Үйсіннен екенін, бірақ Керей қызынан туғанын айтып, Керей намысы үшін күреспек болды. Паң Нұрмағамбет рұқсат берді.
Екі балуан күреске шықты. Нұрмағамбет Түйе балуанды оң жамбасқа ала сілкіп, тізесін бүктірді. Бірақ Нұрмағамбет мұны жеңіс деп санамай, қайта күресуге бел буды. Екінші белдесуде Нұрмағамбет Түйе балуанды иығына салып арқалап, үйіріп шалқасынан тастады. Түйе балуан жығылған орнынан тұра алмай, қабырғасы сынғанын айтты. Керей жағы Нұрмағамбетті төбелеріне көтеріп әкетті. Паң Нұрмағамбет бас балуанның бәйгесін алып, ақсақалдарға үлестірді. Нұрмағамбет бәйгеден бас тартып, оны көпшілікке берді.
— Мен дүние жиғалы жүрген жігіт емеспін, — деді ол,— күшім мен халқым сен аман болсаң, одан артық маған не керек?.. Бәйгіден бір сабақ та жіп алмаймын, ол көпшілік — сенің сыбағаң!..
Осы кезде қараторы келіншек келіп, Нұрмағамбеттің иығына шапан жауып, қолына ақ жібек орамал ұстатты. Бұл – Ғалия еді.
Паң Нұрмағамбет балуан Нұрмағамбетке бата беріп, оған «Балуан Шолақ» деген ат қойды.
— Екеуміз аттас екенбіз, — деді Паң, — сен Нұрмағамбетті қойып «Балуан» деген атқа ие болсаң қайтеді? Оны азсынсаң қасына «Шолақ» деген сөзді қосайын!..
Балуан Шолақтың атағының өсуі және Көкшетаудағы цирк күресі
Балуан Шолақтың атағы елге жайылды. Ол балуандық, әншілік, ақындық, серілік, ойыншылдық өнерлерімен халықты тәнті етті. Өзінің бір қолы үсіп кеткенін айтып, өлең де шығарды:
«Атандым Нұрмағамбет — Балуан. Шолақ,
Бір қолым үсіп кетіп болды молақ.
Сұлу қыз, келіншекке тиышсыздаумын,
Жалғыз - ақ тал бойымда мінім сол - ақ!»
Бір күні Көкшетау қаласына келген керемет балуандар туралы естіп, Балуан Шолақ достарымен бірге сонда аттанды. Қалада олар цирк балуандарының суреттерін көріп, кешке циркке билет алып кірді. Ат ойынынан кейін күрес басталды. Басына қара маска киген балуан бәрін жықты. Шыдамаған Балуан Шолақ ортаға шығып, қара маскамен күресуге бел буды. Цирк бастығы уақыт біткенін айтса да, жиналған жұрт «күрессін» деп шулады. Қара маска кепілдікпен күресуге келісті. Балуан Шолақтың жігіттері жетпіс бес сомды жинап берді. Французша күрес ережесі бойынша екі жауырынды жерге тигізу керек еді. Балуан Шолақ қарсыласының мойнынан қысып, иығынан асыра шалқасынан ұрды. Қара маска мертігіп, оны носилкамен алып кетті. Күрес нәтижесінде Балуан Шолақ дүниежүзі чемпионы, ағылшын балуаны «Қара маска» атанған Каронды жеңгені жарияланды. Балуан Шолақ оның маскасын шешіп, 75 сом кепілдікті ұтып алды. Жұрт «айламен жықты» деп шулап, Балуан Шолақтан кір көтеріп күшін көрсетуді талап етті. Ол 51 пұт кірді көтеріп, цирк аренасын айналып жүрді де, гирлерді жан-жаққа лақтырып жіберді.
Халықтың Балуан Шолаққа деген құрметі және ояздың оны циркке шақыруы
Цирктен шыққан Балуан Шолақты қалың халық қоршап алып, Бұқпа тауының баурайына алып кетті. Онда Қарауыл мен Дәуіт руларының жігіттері оған қонақасы беріп, ойын-сауық ұйымдастырды. Олар Балуан Шолаққа бір ту байталды сыбаға ретінде сойып берді. Балуан Шолақ жиналғандарға өлең айтып, цирктегі күшін жырлады. Осы кезде цирк директоры мен полицейский урядник келіп, Балуан Шолақты ертең келуін сұрап, алтын сыйлайтынын айтып кетті. Көпшілік бұған күдіктеніп, Балуан Шолақты қашуға үгіттеді, бірақ ол келіспеді. Ертеңіне Балуан Шолақ оянғанда, оны ояздың почтабайы Сүтемген шақырып тұрды. Ол Балуанды ояздың үйіне алып барды. Онда ояз, оның әйелі, қызы Татьяна және цирк директоры шай ішіп отыр екен.
Ояз Балуан Шолаққа циркке балуан болуды, жер жүзін аралап, алтынға бөленуді ұсынды. Балуан ойлануға уақыт сұрады. Ояздың қызы Татьяна Балуанға қызыға қарады. Көшеде күткен жұрт Балуаннан не болғанын сұрап, оған «көптен безген көмусіз қалады» деп ескертті. Ертеңіне Балуан Шолақ ояздың үйіне бара жатып, алтын мен атақ немесе туған халқына қызмет ету арасында ойланды. Ол туған жерін, халқын таңдап, ояздың ұсынысынан бас тартты.
Балуан Шолақтың Ақбоз атты үйретуі және Балқашты алып қашуы
Балуан Шолақ базарда Неғметжан байдың сатылатын асау қара арғымағын көріп, оны жуасытып берді. Кейін ол Неғметжанның Ақбоз атты асау айғырын көріп, оны да үйретіп, елу сомға сатып алды. Ақбоз Балуан Шолаққа адал серік болды. Бір күні Балуан Шолақ қыз ұзату тойына тап болып, онда Балқаш есімді қызбен танысты.
Балқаш ұзатылатын күйеуін менсінбейтінін айтып, Балуаннан көмек сұрады. Екеуі түнде қашып кетуге уәделесті. Балуан уәделі жерде Балқашты күтіп отырып, үйлену, ағасынан бұрын қатын алу, болашақ даулар туралы ойланды. Бірақ сертінен таймауға бел буды. Таң ата Балқаш келіп, қуғыншылардың жақындап қалғанын айтты. Балуан Шолақ қуғыншыларға қарсы шығып, олардың бәрін аттан аударып тастады. Кейін жігіттерден кешірім сұрап, Балқаш екеуі елдеріне аттанды. Балқашқа қалыңмал төлеген күйеу Балуан Шолақпен жерлес Сатыбай байдың нағашысы болып шықты. Сатыбай Балуанға кісі салып, жесірді қайтаруды талап етті, бірақ Балуан бас тартты. Сатыбай нағашысына Балуаннан жесірді тартып алуға көмектесетінін айтты. Балуан Шолақ ешкімнен жәрдем сұрамай, жауды үйінде күтті. Бес жүз жігітпен келген жауға қарсы Балуан жалғыз аттанды. Бірақ жау деп ойлағаны өзінің достары болып шықты, олар Балуанға көмекке келген екен. Екі жақ бітімге келіп, Балуанның достары қалыңмалды төлеп берді.
Егор Пропадконың кегі және Балуан Шолақтың Ақбозды құтқаруы
Балқаштың бұрынғы күйеуі Сатыбайды Балуан Шолаққа қарсы айдап салды. Сатыбай Қайрақтыға барып, Егор Пропадкомен ақылдасып, Балуанның Ақбозын ұрлап, оны ұстауды жоспарлады. Жылқылары Пропадконың қорасына қамалған соң, Балуан ауыл адамдарымен бірге барды, бірақ Егор Ақбозды беруден бас тартты. Балуан досы Павел Ларионовтың көмегімен түнде Пропадконың қорасына түсіп, Ақбозды және басқа жылқыларды, сондай-ақ сексен өгізді айдап әкетті. Өгіздерді сатып, ақшасын ауылдастарына үлестіріп, өзі Атбасар жәрмеңкесіне кетті.
Балуан Шолақтың Ғалиямен кездесуі және олардың Атбасар базарындағы серуені
Атбасар базарында Балуан Шолақ өнерімен халықты тәнті етті. Ол Ғалия есімді қымыз сатушы келіншекпен танысты. Ғалия оны Тоқсанбайдың асында көрген екен. Екеуінің арасында сезім пайда болып, Ғалия Балуаннан базар тарқағанша өз үйінде болуды өтінді. Балуан келісіп, екеуі күйеуі Біржанның рұқсатымен Құлақасқа жорғаға жегілген фаэтонмен базар аралап, ән салып, сырнай тартып, думандатты. Осы кезде ояздың бұйрығымен Балуан Шолақты казактар қоршап алып, тұтқындады. Құлақасқаны атып өлтіріп, Балуанды Көкшетауға айдады.
Балуан Шолақтың тұтқындалуы, абақтыдағы өмірі және сотталуы
Балуан Шолақ Көкшетау түрмесіне жабылды. Ол абақтыдағы қиындықтарға мойымай, есікті бұзып шықты, бірақ күзетшілер оны басқа бөлмеге қамады. Онда ол Андрей Кургановты кездестірді. Абақтыда бір ай жатқан Балуан Шолақтың туыстары мен жақындары оған келмеді, тек достары ғана дәм татырып тұрды. Ғалия да келмеді, себебі оны күйеуі мен Қордабай Ақмолаға алып кеткен еді.
Балқаш та Балуанның Ғалиямен сайрандағанын естіп, қызғаныштан келмеген. Балуан Шолақтың достары оны кепілдікке алуға тырысып, ақыры Омбыдан рұқсат қағазын алып келді. Үйіне келген Балуан Балқаштың қылығына ренжіп, онымен арасын үзді. Көп ұзамай ол абақтыға қайта оралды. Сотта Балуан барлық айыпты мойнына алып, жеті жыл каторгаға кесілді.
Балуан Шолақтың абақтыдан қашуы және ояздың қызын алып қашуы
Абақтыда Балуан Шолақ темір торды бұзып, күзетшілерді талдырып, судьяның аттарын – рысак пен жорғаны және өзінің Ақбозын алып қашты. Ол Қараөткелге, Ғалияға бармақ болды, бірақ ел-жұрты мен әке-шешесін ойлап, Көкшетауға қайта оралды. Досының көмегімен бұлғары заводында жасырынды. Ояз Балуан Шолақты іздеп, туыстары мен достарын абақтыға қаматты. Балуан Шолақ ояздың қызы Татьянаны алып қашып, оны Көкшетау тауына апарды. Онда олар бірнеше күн бірге болып, бір-біріне дос болуға уәделесті. Балуан Татьянаны үйіне қайтарып, өзі Жетісуға аттанды. Оның бұл сапары он жылдан астам уақытқа созылды. Ол Жетісу елінде ән-күйімен, өнерімен халықтың сүйіспеншілігіне бөленді. Онда ол Кенен Әзірбаевпен танысып, оны өзінің мұрагері санады.
Еліне оралған Балуан Шолақ Ғалиямен кездесіп, онымен бірге тұрмайтын болып келісті. Ол аңшылықпен айналысып, таудың тағысы боп кетті. Бір күні оны жаулары атып өлтірді. Балуанның жаназасына жиналған халық оның өліміне қатты қайғырып, кек алуға ант етті. Осы кезде Аманкелді Имановтан және Жетісудан келген хаттар оқылып, халық көтеріліске аттанды.