Балалық шаққа саяхат (Соқпақбаев)
Өте қысқа мазмұны
Қазақ ауылы, XX ғасырдың 20-30 жылдары. Баяндаушы бала шағында жоқшылық пен кедейлікті бастан өткізді. Ол шешесі және ағасы Сатылғанмен бірге тұрды. Бала кезінде оның көңілінде жайлауда қателесіп бөтен әйелдің артынан жүгіргені, ашаршылықта шешесінің құнды айнасын тамаққа айырбастағанда ұялғаны, алғаш мектепке барғаны секілді оқиғалар сақталды.
Балаға алғаш оқу үйреткен мұғалім Сағатбай болды. Оқымаған халық үшін мектептің маңызы зор еді. Колхоздағы қиын жұмысқа балалар да тартылып, баяндаушы тұлықтас атына мініп, қатты шаршады. Мұндағы өмір азаппен өтті. Ол кластағы тазалықшы Майраға ғашық болғанымен, отбасы кедейлігі үшін жиі намыстанды. Кей кезде руға бөлінген балалар арасындағы төбелес болып тұрды.
Баяндаушының шешесі бірнеше бала туып, аурушаң күйге түсті. Ақырында, ол қайтыс болып, бала жетім қалды. Жетімдік оның жан дүниесіне терең жара салды.
«Жетім» деген сөз менің жүрегіме қанжар болып қадалады. Дүниеде мен үшін бұдан жексұрын сөз жоқ. Тақиясын қорыған тазшадай осы сөз қай жағымен сап ете қалады деп зәрем ұшып, үрейленіп тұрамын.
Отбасындағы жағдай оңалмады. Әкесі жалқау, өгей шешесі балаға қатал қарады. Баяндаушының інісі Тұрдыбек күтімсіздіктен мүгедек болып қалды. Ауылдағы мектептің мұғалімдері ауысып отырды. Бала оқуға құштар болып, кейін ағасы Сатылғанның үйінде тұрып, Күлімбала жеңгесінің қылмысын ашты, нәтижесінде бұл отбасы ажырасты.
Уақыт өте, баяндаушы оқуын жалғастырып, Нарынқолда комсомолға мүше болды, қоғамдық жұмыстарға белсене араласты. Сарыбастауда Күлән есімді қызға ғашық болып, алғашқы махаббатын бастан кешірді. Өмірдің бар қиындығына қарамастан, жетінші сыныпты үздік бітіріп, болашаққа үмітпен қарады.
Толық мазмұндама
Бөлімдерге бөлу — редакциялық.
Балалық шақтың алғашқы естеліктері
Баяндаушының балалық шағынан есінде қалған алғашқы суреттер үзік-үзік. Бірде ол жайлауда апасымен қыдырып барған ауылда асық ойнаған балаларға қызығып қарап тұрғанда, бір ересек бала оны алдап, шешесі тастап кетіп бара жатыр дейді. Бала шын көріп, кимешек киген әйелдің соңынан «Апалап» бақырып жүгіреді, бірақ ол мүлдем бөтен әйел болып шығады. Өз шешесі шай ішіп отырған үйде екен.
Тағы бір естелігінде ол су бойынан ашығып келгенде, шешесінің берген дәмсіз қара талқанын жей алмай қиналады. Кейін Киікбай ауылындағы немере әпкесінің үйінде күйелеш нан жеп отырғанда, оны жоғалтып алып, суға кетті деп ойлап есі шыққан шешесі жылап келіп тауып алады.
Күз кезінде ауылға салт атты көп әскердің кіргені, «кәмпеске» кезіндегі мал айдау, айқай-шу, жылаған әйелдер де есінде. Үлкендердің колхоз, «бәлшейбек», «социализм» туралы үрейлі әңгімелері, бай мен құлақты жояды дегендері балаға түсініксіз. Хат танитын жалғыз ағасы Сатылғанның газет әкеліп оқығаны, оқылған газеттерді қабырғаға іліп қоятыны, ондағы суреттерге таңырқап қарағаны да естеліктер қатарында.
Бірде Сатылғанның терезе алдында не оқып тұрғанын көрмек болып, келсапқа өрмелеймін деп құлап, аяғын шалғы тіліп кетеді. Шешесі жараға киіз күйдіріп басады. Сүмбеден келген Бөпке әжесінің қалтасын ақтарып, тәтті іздегені, әжесінің мойнына асылып ойнап жүріп, отқа құлап, аман қалғаны да есінде.
Шілдеде әжесімен Сүмбеге жаяу барғаны, жолда тау басындағы қарға, сағымға таңғалғаны, шаршап әжесінің арқасына мінгені, шегірткелерді тамашалағаны есінде. Ауылда төте оқу басталып, Сатылғанның үлкендерді оқытқаны, өзінің сығалап қарап, білген әрпін айқайлап айтып жіберіп қашатыны, кейде өзіне де дәптер, қарындаш тиіп қалатыны – бәрі балалық шақтың үзік суреттері.
Балалық шақтың ең арғы түкпірінен есімде қалған суреттер... біреуіне біреуі жалғаспайды, үзік-үзік. Мас болып немесе ұйықтап отырып көрген кино тәрізді. Басы болса, аяғы жоқ. Аяғы болса, басы жоқ.
Қостөбе ауылына көшу және алғашқы қиындықтар
Баяндаушының ауылы Қостөбе шекараның дәл түбінде, Текес өзенінің бойында орналасқан. Бұл жерде негізінен Құрман руының Киікбай және Найза аталары тұрады. Баяндаушылар – Найзаның ішіндегі Жолыш тармағынан. Қостөбенің іргесіне шекара заставасы орналасқан, оны қазақтар «застап» дейді. Шекарашылар көбіне орыстар, олар жергілікті өмірге бірден бейімделе алмаған.
Коллективтендіру кезінде халықтың бар өмірі байланысты болған малдан түк қалмаған. Жоқшылық қатты жайлаған. Басқа жақтан да аш-арық адамдар шұбырып келіп жатқан.
Жеуге тамақ болмағаннан өткен аянышты не хал бар екен? Жоқшылық тек біздің өлкеде болмаса керек. Ішкергі Алматы, Шелек төңірегінен жан бағыс іздеп, ... шұбырып келіп жатқан жұрт. Түр-түстерінен кісі қорыққандай.
Жәркенттен келген Жүніс шал мен баласы Мұқамедилердің жалғыз торы аты Текеске түсіп өліп қалғанда, бүкіл отбасы ең жақын адамы өлгендей еңіреп жылайды. Бұл оқиға қазақ үшін малдың қаншалықты қымбат екенін көрсетеді.
Мектепке бару және алғашқы ұстаз
Баяндаушының отбасы өте кедей тұрады. Таңғы астары – ақ су мен қара талқан. Бір күні үйге ауыл совет хатшысы Ұзақбай мен бейтаныс ақсары жігіт келеді. Ол бала оқытуға келген мұғалім екен. Баяндаушының жасы тоғызға қарағанын біліп, мектепке жазылуын сұрайды. Бала «Оқимын!» деп құлшынады.
Қостөбеде мектеп ашылады деген хабар ауылды қуанышқа бөлейді. Бұл қараңғылықтан соққы жеген халық үшін білім сәулесінің жетуімен бірдей еді.
Ғасырлар бойы қараңғылықтан соққы жеп келген халыққа жарқырап білім сәулесінің жетуі қуарған қу мекиен шөлге тіршілік нәрін алып, сыбдырап су жеткенмен бірдей еді.
Сентябрьдің бірінде бригадир Нұрғазы баяндаушы мен Садықты ойыннан қайырып, мектепке айдап әкеледі. Мектеп – Киікбай ауылында тігілген киіз үй. Мұғалім – әлгі ақсары жігіт Сағатбай Хасенұлы.
Жарымыншы класқа жиналған отыз шақты баланың жастары әртүрлі, ең үлкендері 15-16-да. Парта жоқ, жерде отырады. Сағатбай бірінші күні ғылым, қазақ халқының өткені мен болашағы, Ленин туралы әсерлі әңгімелер айтады. Баяндаушы оқуға жазылғанына қуанып, өскенде мұғалім болуды армандайды.
Рушылдық, Көпекбай отбасы және Майра
Киікбай мен Найза рулары арасындағы алауыздық балаларға да жұққан. Мектептен қайтар жолда олар «Киікбай!», «Найза!» деп бөлініп, бір-бірін жамандап, төбелесіп қалады.
Пәленің басы «Киікбай», «Найза» деуден басталады. Жік-жік боп бөлектеніп шыға келеміз. Біреуімізді біреуіміз қалайда кемсітуге тырысамыз. Найзалар Киікбайды, Киікбайлар Найзаны жамандап өлең айтамыз.
Бір күнгі төбелесте баяндаушыны Киікбайдың бір баласы бақанмен бастан ұрып, жарақаттайды. Осыдан кейін Сағатбай балалар арасында руға бөлінушілікке қатаң тыйым салады.
Кластағы ең пысық әрі талапшыл бала – класском Жүнісбай Көпекбайұлы. Оның отбасы өте кедей, әкесі Көпекбай қатал адам, әйелі мен балаларын жиі сабайды. Бірақ балалары шетінен пысық, жігерлі. Жүнісбай класста қатаң тәртіп орнатады, тіпті өзінен үлкен, әкесі ауылнай Жанбосынды да бағындырады.
Кластағы тазалықшы – Майра Батырқанқызы. Ол да пысық, сүйкімді қыз, өз міндетіне адал. Күнде таңертең балалардың тазалығын тексеріп, кір болса, жуынып келуге қайтарады. Баяндаушы Майраға ғашық, оған ұнау үшін таза жүруге тырысады.
Колхоз жұмысының азабы
Күзде колхоз жұмысы қызады. Шөп ору, астық жинау, тасу, зябь жырту, қора салу – бәрі қол күшімен істеледі. Өкілдер келіп, жұртты таң атпастан түнге дейін жұмысқа салады. Оқу тоқтап, балалар масақ теруге жіберіледі. Жүнісбай оларды сапқа тұрғызып, қатаң тәртіппен жұмысқа алып барады.
Масақ теру – азап жұмыс. Бірақ Сағатбай бірге болса, уақыт көңілді өтеді. Ол демалыс кезінде балаларға қызықты әңгімелер айтып, кең дүниені танытады.
Маңайымызды қоршаған надандықтың қара түнек тұманын Сағатбай әңгімелері дауыл болып ысырып, ар жағынан бізге ұшы-қиырсыз кең өмір, жарық сәуле көрсеткендей болады.
Сағатбай Ленин, революция, болашақ коммунизм туралы айтады. Коммунизмде бәрі тегін болады дегенге балалар қатты қызығады, тезірек орнаса екен деп армандайды.
Кейін баяндаушыны тұлықтастың атына мінгізеді. Бұл жұмыс одан да ауыр. Таңнан кешке дейін арық аттың үстінде тынымсыз айналып жүру баланың әлін құртады.
Дүниеде қарғыс атқан екі жұмыс болса, оның бірі — тұлықтастың атына міну... Бір басқан ізіңе қайта айналып келіп, жортақтайсың да отырасың. Бейне бір Құдай қарғап мәңгіртіп, тоқтаусыз зырылдатып қойған нәрсе тәріздісің.
Қырманшы Жылқыбай қатал, балаларды аямайды. Тамақтары – күніне үш рет берілетін қара талқан. Балалар қырман басында, сабанның ішінде түнейді. Ұйқы қанбай, таңертең Жылқыбайдың зәрлі дауысынан шошып оянады.
Жылқыбай бұрынғы бай тұқымынан, колхозға амалсыз кірген, жаңа құрылысқа іштей наразы. Бірде өкіл Сармановтың бұйрығымен Жылқыбай өзінің аяулы кер биесін тұлыққа жегуге мәжбүр болады. Биенің үстіне баяндаушыны мінгізеді. Жылқыбай Сарманов кеткен соң, биені шабынан айырмен түртіп жіберіп, үркітеді. Бие баланы алып қашады, бала аттан секіріп, аман қалады. Осылайша Жылқыбай биесін тұлықтан құтқарып алады.
Тұлықтас жұмысынан әбден қажыған бала түнде үйіне қашып кетеді. Ертесіне Жылқыбай келіп, оны бақыртып қайта алып кетеді, жолда үйдің есігін де сындырып кетеді.
Отбасы мүшелері
Баяндаушының әкесі Ыдырыс – кедей, жалқау, жайбасар адам. Өмірдің қиындығына мойымайды, бәрін Құдайдан күтеді. Шешесі Әсбет аурушаң болса да, тілді, отты, әкесінің ынжықтығын бетіне басады. Үйлері өте кедей, жұртта бар мүліктер бұларда жоқ.
Әкесінің інісі Смағұл – пысық, өнерлі жігіт, үй шаруасына көп көмектеседі, бірақ мінезі шайпау. Туған ағасы Сатылған – ауылдағы жалғыз «оқымысты», комсомол, мінезі жұмсақ, баяндаушыға үлгі.
Мектептегі жаулар мен қысқы өмір
Жиын-терін бітіп, мектеп қайта ашылады. Баяндаушы сабақтан қалмауға тырысады. Сабақты жақсы оқитын баланы мұғалім де жақсы көреді. Ал нашар оқитын Жанбосын Батырқанұлымен баяндаушының арасы жаулықта.
Жанбосын сабақ үстінде ұялса, үзілісте баяндаушыны жәбірлейді. Әсіресе, үзілісте аппақ нан жеп, басқа балалардың көзін қызықтырады. Баяндаушы оның киіміне, бәтеңкесіне қызығады, өзінің кедейлігіне намыстанады.
Қыста Қостөбеде тіршілік бәсеңдейді. Жұрт отынды талдан жағады, темір пеш үйді жылытпайды. Балалар Текестің мұзында сырғанақ тебеді. Баяндаушының ескі бәтеңкесі жыртылып, әкесі ескі пиманы резеңкемен табандап береді. Ауыр, үлкен пиманы киіп мектепке барғанда, балалар, әсіресе Жанбосын, оны мазақтайды.
Жоқшылық пен ананың қазасы
Көктемде жоқшылық қатты қысады. Бір күні үйде жейтін түк қалмағанда, шешесі үйдегі жалғыз бағалы зат – айнаны Батырқанның әйеліне апарып, бір табақ ұн мен бір табақ арпаға айырбастап алады. Бұл жағдай Майраның көзінше болғандықтан, баяндаушы қатты ұялады.
Көктемгі егіс кезінде балалар тағы да жұмысқа жегіледі. Баяндаушы соқаның атына мінеді. Жаз шыға халық көкке шығып қонады. Ауылдағы Жантай, Боқшабай сияқты бұрынғы батырлар қартайса да, аштықтан амалсыз ұрлыққа шығып, бір үйір жылқы айдап әкеледі. Етін елге таратып береді. Ертесіне шекарашылар келіп, үйлерді тінтіп, етті түгел жинап алады, ұрлыққа қатысқан еркектерді айдап әкетеді, бірақ көп ұзамай босатады.
Шешесі босанып, ұл табады, атын Тұрдыбек қояды. Бірақ шешесінің хәлі нашарлай береді. Үйдегілер оның өлетінін сезе бастайды. Баяндаушы қатты уайымдайды.
Шешем өледі, менің күнім не болады деген ой күндіз-түні басымнан шықпайды. Жетімдік, панасыздық өмір бетпе-бет келіп, шабайын деп тұрған қасқырдай сұмдық қорқынышты.
Көп ұзамай шешесі қайтыс болады. Баяндаушы жетім қалып, «жетім» деген сөздің ауырлығын сезінеді.
Жаңа жеңге және жаңа мұғалім
Смағұл тәтесі үйленген Бибіжамал салақ, олақ болып шығып, көп ұзамай ажырасып кетеді. Сосын Сатылған ағасы Нарынқол жақтан Әлиман деген келіншекті алып қашады. Әлиман пысық, ақылды, мейірімді жан, үйге береке кіргізеді. Бірақ елдің өсегінен Сатылған мен Әлиман да айырылысады.
Мектепте Сағатбай кетіп, орнына Жұмабай деген жаңа мұғалім келеді. Ол салдыр-салақ, насыбай атады, мінезі тұрақсыз, қатал. Баяндаушымен бірден тіл табыса алмайды. Жұмабай Абайдың «Қыс» өлеңін таптық тұрғыдан, байлар мен кедейлердің күресі деп түсіндіреді. Бұл баяндаушының өлеңге деген көзқарасын өзгертіп, біраз уақытқа суытып жібереді.
Сарыбастау сапары және Күлән
Қостөбеде үшінші класс жабылып, балалар Сарыбастауға оқуға жіберіледі. Қысқы жол ауыр, ат болдырып, балалар жаяу жүреді. Баяндаушы шаршап, шанаға отыру үшін бір таба нанын беруге мәжбүр болады. Сарыбастауда ол Күлән деген қызбен танысып, ғашық болады. Бірде екеуі класстан қуылып, оңаша қалғанда, бала қызға «м. с. с.» (мен сені сүйемін) деп жазылған қағаз береді. Күлән мұғалімге айтам деп қорқытады, бірақ кейін қағазды жыртып тастағанын айтады.
Нағашы үйіндегі өмір
Баяндаушы Сүмбеде нағашысының үйінде тұрады. Отбасы үлкен – тоғыз ауыз. Атасы Сембай – үйдің басшысы, қаталдау, бірақ еңбекқор, шаруақор адам. Әжесі Бөпке – мейірімді, еңбекқор, бірақ қыдырмашы. Үй тірлігі ауыр, тамақ тапшы. Нанды атасы жұқалап турап, үнемдеп береді. Кешке бөтелке шам жағып, ерте жатады. Жазда Қағазбай мен Зәуре егінжайға кеткенде, үй шаруасы Бөпке әжеге қалады. Ол отын тасиды, тамақ жасайды, ел қыдырып, жұрттың жұмысын істеп, азын-аулақ табыс табады.
Жібек белбеу және Елемес
Баяндаушы нағашысының баласы Рамазанмен бірге өседі, екеуі дос әрі бәсекелес. Жиі шекісіп, төбелесіп қалады. Бірде Сатылған ағасы жиырма бес сом ақша жібереді. Баяндаушы оған оқу құралдарын, қант, айна және ақ жібек белбеу сатып алады. Белбеуді пешпентінің сыртынан тағып мектепке барғанда, балалар мазақтайды, ал жауы Баймырза белбеудің шашағын кесіп әкетеді.
Көршісі Елемеспен де дос болады. Елемес оқуға зауқы жоқ, бірақ ләңгі тебуге шебер. Бірде екеуі сабақтан қашып, бос тамда ләңгі ойнап жатқанда, Елеместің әкесі Қожа ұстап алып, мектепке айдап әкеледі. Директор оларды қамап қояды.
Әлиман жеңгенің кетуі және жаңа дос
Сатылған ағасы екінші әйелі Күлімбаламен Нарынқолға көшіп кетеді. Баяндаушы жазғы демалыста соларға барады. Нарынқолда ол Жолдыбай деген жаңа дос табады. Жолдыбай батыл, көшеге мығым бала. Екеуі суға шомылады, киноға тегін кіреді. Жолдыбай бақшадан сәбіз, құрт ұрлап жеуге де үйретеді.
Бірде диірменге барғанда Мұхтар Әуезовтің «Қараш-Қараш» кітабын тауып алып, қызығып оқиды. Кітап оқуға құмарлығы артады. Жолдыбай екеуі түнде кітапхананың терезесін алып, ішінен бір құшақ кітап ұрлап шығады.
Махаббат хаты және оның салдары
Сатылған тағы да Алматыға курсқа кетеді. Үйде қалған Күлімбала жеңгесі Жолдыбайдан Қазбек деген жігітке хат беріп жібереді. Баяндаушы мен Жолдыбай хатты ашып оқиды. Онда Күлімбала Қазбектің өзіне көңіл бөлмей кеткеніне назын жазған екен. Баяндаушы хатты көшіріп алып, ағаш басындағы торғай ұясына жасырып қояды.
Ағасы келген соң, баяндаушы көшірме хатты оған береді. Ашуланған Сатылған куәлер шақырып, Күлімбаламен ажырасады.
Өгей шеше және Тұрдыбектің тағдыры
Сатылғанның үшінші рет үйленуі де сәтсіз аяқталған соң, баяндаушы Қостөбеге қайта оралады. Бұл жолы әкесі Күміс деген әйелге үйленген. Күміс салақ, қояншық ауруы бар, өгей баласы Тұрдыбекке қатал қарайды. Мешел болып туған Тұрдыбек күтімсіздіктен одан сайын жүдейді. Бірде ол байқаусызда автол ішіп қойып, ауруханаға түседі. Кейін ұста дүкенінде қолын отқа күйдіріп алады. Дәрігердің салғырттығынан бес саусағы бірігіп бітіп, мүгедек болып қалады.
Нарынқолдағы жаңа өмір және комсомол
Бесінші сыныпты Нарынқолда оқиды. Смағұл деген туысқанының үйінде тұрады. Смағұл мен әйелі Үлмеке баласыз, бірақ мейірімді жандар. Осында жүріп баяндаушы комсомолға өтеді. Бұл ол үшін үлкен қуаныш, өмірдің жаңа белесіне шыққандай сезінеді.
Жетінші сыныпты Сүмбеде, нағашыларының үйінде оқиды. Мектепте белсенді, қабырға газетінің мүшесі, комсомол комитетінің мүшесі, казначей. Жетінші сыныпты үздік бітіріп, мақтау грамотасын алады. Мектеп бітіру кешінде сөз сөйлеп, қысқа ғана ойын білдіреді.