Баймағамбет сұлтанға айтқаны (Махамбет)
Қысқаша мазмұны
XIX ғасыр, Қазақ даласы. Махамбет Өтемісұлы Баймағамбет сұлтанға өлең арнады. Ол өзінің арғымағына, батырлығына, ерлігіне сілтеме жасап, сұлтанды сынға алды.
Махамбет Өтеміс ұлынан туған он бауырдың бірі болғанын айтты. Олар Еділ мен Жайық жерлері үшін күресті, қара қазақ баласын хан ұлына теңестіруге тырысты. Исатайдың барында олар хандардың ақ ордасын бұзуды ойластырды, әділ жан үшін қырылды.
Махамбет Баймағамбет сұлтанды жалаға айыптады. Ол ханнан кек ала алмай, Арқаның алпыс екі саласына барғанда, сұлтан оны жіпсіз байлағанын айтты. Еділ мен Жайық жерінен айрылып, қаңғып жүрген қарашы болғанын жеткізді.
Ей, тақсыр - ау, ей, тақсыр,
Бойың жетпес биікпін,
Бұлтқа жетпей шарт сынбан!
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман.
Шамдансам жығар асаумын,
Шамырқансам сынар болатпын
Махамбет кетпей де нешік ететінін, қиядан орын алатынын, дұшпанға қылыш ұратынын, күндердің күні болғанда басын кесетінін айтты.
Толық мазмұны
Өлеңнің бөлімдерге бөлінуі — шартты.
Сұлтанның сатқындығы: адалдық туралы сұрақтар
Махамбет өз өлеңін Баймағамбет сұлтанға арнап, оған қатты наразылығын білдірді. Ол сұлтанды кезінде өзіне жақын адам деп санаған, бірақ енді оның сатқындығын көрді. Махамбет сұлтаннан сұрады: оның астына мінген арғымағы неге марайып, баяу жүруі керек? Найза ұзындығындай жар келсе, ат неге жалтаңдап, түсер жерін қарап тұруы керек?
Арғымақ дейтін жығылар,
Найза бойы жар келсе,
Жабыдайын жалтаңдап,
Түсер жерін қарай ма?
Арғымақ атқа айдай таға қақтырса,
Кілегей қатқан Еділдің
Көкше мұзынан таяр ма?!
Махамбет сұлтанды асыл ерге мал беруге, басын қосуға шақырды. Ол сұлтанға басына тарлық түскенде, өзі ардақтаған әділ жандарын аяр ма деп сұрақ қойды.
Өтеміс ұлдарының бірлігі мен бауырластығы
Махамбет Өтемістен туған он бауырдың бірлігі мен күшін еске алды. Олар бір енеден бір болды, екі болды, үш болды, бес болды, он болды. Екеуі жүргенде бір-біріне ес болды, үшеуі жүргенде толып жатқан күш болды, бесеуі жүргенде Алашқа болман деуші болды.
Біз бір енеден бір едік,
Бір енеден екі едік,
Екеуіміз жүргенде,
Бір - бірімізге ес едік.
Бір енеден үш едік,
Үшеуіміз жүргенде,
Толып жатқан күш едік.
Өтемістен туған он бауыр атқа мінгенде жер қайысқан қол болды. Олар Еділді көріп емсеген, Жайықты көріп жемсеген, таудағы тарлан шұбар болды.
Исатайдың барында олар қара қазан, сары бала қамы үшін қылыш сермеді. Шабыттары келгенде ерегіскен дұшпанды шетінен сүйреп жеді. Баста дәурен тұрғанда олар оза көшіп, кең жайлап, еркімен еркін жатқан ер болды.
Жер мен ел үшін күрескен батырлардың даңқты өткені
Махамбет өздерінің Еділ, Жайық, Қиғаш үшін қалай күрескенін еске алды. Олар Еділ үшін егесті, тептер үшін тебісті, Жайық үшін жандасты, Қиғаш үшін қырылды. Теңдікті, малды бермеді, теңдіксіз малға көнбеді.
Еділ үшін егестік,
Тептер үшін тебістік.
Жайық үшін жандастық,
Қиғаш үшін қырылдық,
Теңдікті, малды бермедік,
Теңдіксіз малға көнбедік.
Олар ханның кірген ақ ордасын бұзуын ойлап кеңесті. Аламанға жел беріп, аса жұртты меңгерді. Қара қазақ баласын хан ұлына теңгерді. Хандарды қабырғасын сөгілтіп, қабырғадан аққан қан ат баурына төгілтіп, әділ жаннан түңілтіп, ат көтіне өңгерді.
Кешегі Исатайдың барында Махамбет Нарынды бастаушы болды. Ол жәбір беріп жала етсе, былғанған басы ласқа кететінін айтты. Өзін бір шарға ұстанған қара балта деп атады, шабуын таппай кетілді, қайраса тағы жетілді.
Қазіргі қиындықтар және жерден айырылу
Махамбет ханнан кегін ала алмай, Арқаның алпыс екі саласына барғанын айтты. Сұлтан айдаһардай арбады, арбадың да қалмады. Қайрат қылар ер олар болса, заманында болған сұлтан оларды жіпсіз байлады.
Ханнан кегім ала алмай,
Арқаның алпыс екі саласына барғанда,
Айдаһардай арбадың,
Арбадың да қалмадың.
Қайрат қылар ер біз болсақ.
Заманымда болған «сұлтаным»
Бізді жіпсіз байладың
Еділ мен Жайық жер болды, мекен еткен шаруаға жағасы қорған жай болды. Жай-қоныстан айырылып, олар бір қаңғып жүрген қараша болды. Махамбет сұлтаннан қайта-қайта іздетіп, өзінде қандай ауыр ақы бар екенін сұрады.
Махамбет өзін ақ сұңқар құстың сойы деп атады. Шамырқанса тағы кетеріне, кетпей де нешік етеріне сенімді болды. Ол бұл барғаннан барарына, қиядан орын аларына, өтініп алып от жақпай, дұшпанға қылыш ұраратынына сенді.
Кек алу қорқынышы және мәңгілік жаулық
Махамбет жазға бір ай қалғанда, ала сапыран болғанда, бөліне көшкен елді бөріккен қойдай қыларына, жарыла көшкен елді жаралы қойдай қыларына ант етті. Ол кеткенмен тек кетпен, сұлтаннан артық табарына сенді. Ашуына көп тисе, өзекті жанға бір өлім, ордасын талқан ғып шабарына уәде берді.
Мен ақ сұңқар құстың сойы едім,
Шамырқансам тағы кетермін,
Кетпей де нешік етермін?
Бұл барғаннан барармын,
Қиядан орын алармын,
Өтініп алып от жақпан,
Дұшпанға қылыш ұрармын.
Махамбет өзін беркініп садақ асынған, біріндеп жауын қашырған, құйқылжыған құла жирен ат мінген, құйрық, жалын шарт түйген кесекті ердің сойы деп атады. Ол кескілеспей бір басылмайтынын, ар-намысын қашырмайтынын айтты.
Махамбет сұлтанға оның бойы жетпес биік екенін, бұлтқа жетпей шарт сынбайтынын айтты. Ол сұлтанға күндердің күні болғанда бас кесеріне жасырмайтынын ескертті. Сұлтанға боз орданы тіктім деп, боз ағашты жықтым деп, ханым дегенге көтере берме бұтыңды деп кеңес берді.
Махамбет өзін Нарында жүргенде еңіреп жүрген ер, Исатайдың барында екі тарлан бөрі деп атады. Ол ежелден табан аңдысқан ата дұшпан сұлтан екенін, ата жауы өзі екенін мойындады. Ежелгі дұшпан ел болмайтынын, етектен кесіп жең болмайтынын айтты.