Аңыздың ақыры (Кекілбаев)
Қысқаша мазмұны
Белгісіз шығыстық қала, ортағасыр кезеңі. Әміршінің үлкен қолы төрт жылдық жорықтан жеңіспен оралды. Ол мемлекеттегі ең құдіретті билеуші еді, үздіксіз жорықтарға шығып, мәңгілік даңқ аңсайтын. Ішкі күйзелісі мен күмәншілдігіне қарамастан, қатал билігін жүргізді.
Жеңісті тойлау үшін Әмірші жаңа мешіт тұрғызды. Сол мешіттің мұнарасын салу Жаппар есімді жас шеберге тапсырылды. Ол шығармашыл еді, өнерге құмар тәжірибелі құрылысшыдан тәлім алған болатын. Жаппар күн сайын мұнарадан төменге қарап тұрып, Кіші ханымға ғашық болып қалды және оны әртүрлі өрнектермен, мағынасы терең бейнелермен өрген мұнараға деген махаббатымен бейнеледі.
Кіші ханым да Әміршінің екінші әйелі еді, ол күйеуінің сүйіспеншілігін аңсады. Жалғыздықтан қиналып, мұнараға қызығушылық танытып, оның жұмбақ өрнектерін түсінуге ұмтылды. Көп күтумен өткен күндер оның жанын жегідей жеді.
Әмірші жорықтан оралысымен шебердің мұнараны осы сезімдермен салғанын байқап, шексіз қызғанышқа бой алдырды. Оның қаһарына мініп, қатыгез жаза қолдануды шешті.
Асылық ойлап, аспандағыға қол созған астам тілек шебердің нұр жайнаған қос жанары жендеттің қолындағы шоқ шашырап тұрған істік темірден ағып түсті. Бейшара жігіт көзінен айрылып, бебеу қағып жатқанда, тілі қырқылды.
Әмірші ішкі айықпас жалғыздықтан, өзінің күшті билік иесі болғанына қарамастан, түбі барлық нәрсенің баянсыз, өткінші екенін мойындауға мәжбүр болып, жаңа жорыққа аттанды.
Бөлімдер мен тараулар бойынша егжей-тегжейлі қорытынды
Бөлімдер мен тараулардың атаулары редакциялық болып табылады.
ҚЫЗЫЛ АЛМА (Бірінші бөлім) / Тарау 1. Әміршінің шөлдегі жолсапары
Ат тұяғынан шыққан құм шұңқыры лезде толып жатты. Күзетшілердің ізі шағылдарда тез жоғалып кетті. Сусыма құм өткіншілікті көрсетіп тұрды. Әмірші шөлге келгеннен бері құмның осы қасиетінен қашып құтыла алмады. Күймедегі көп аттың дүбірінен мезі болып, терезеден қараса да, көзіне сол көрініс түсті.
Шаңылтақ көктем болды. Қыста қар көрмеген шөл көзді қажытты. Жусан мен сексеуіл бүр жармаған. Төңірек мүлгіген. Шағылдар мен құм бұталары тіршілік көрмегендей жатты. Тасбақаның дауылы жақында басылды. Бес күн бойы қызыл жел соқты. Жер мен көк шаңға айналды. Қара қол бір-бірін көрмеді. Жел күймені жұлқылады. Аттар титықтады, жұрттың көзіне құм кірді. Шеру тоқтамады.
Адам деген неменің ғұмыры ұйтқып-ұйтқып басыла қалатын қырдың желіндей құр әншейін өткінші нәрсе ғана болса... Басқасының бәрі – өткінші, тек баянсыздық қана мәңгілік пе?
Әмірші бұрын дауылда жолға шықпаушы еді. Енді көктемде елге оралу үшін амалсыз жолға шықты. Бірақ қарсылық көрсе, қарысып бағатын әдетіне басты. Жел күшті ме, әлде өзі күшті ме? Дегенмен, найзаға ілікпейтін желге ызасы келді. Тоқтаймыз ба деген қолбасыларға мән бермеді. Сырттағы желді естімегендей қатты. Дауыл басылған соң, жер жарылып, тасбақалар пайда болды.
ҚЫЗЫЛ АЛМА (Бірінші бөлім) / Тарау 2. Құрты бар алма және күдік
Әмірші жеңісті жорықтың құрметіне екі ай той өткізді. Тойдан кейін ол қала сыртындағы оңаша сарайға көшті. Сарай бақтың ортасында орналасқан, онда ешкімді қабылдамады. Бақ табиғи тоғайдай, жануарлары жабайы болды. Әмірші сарайда тақта отырмай, бақты аралады, қасына ешкімді ертпеді. Баққа тек үй іші мүшелері ғана кіре алды, ол да Әміршінің рұқсатымен. Көбінесе немерелерін шақырып, бірге қыдырды.
Бұл жолы Әмірші немерелерін алдыртпады. Бәйбішесінің хабарын қабылдамады. Ұзақ жорық пен той-томалақтан қалжыраған. Оңаша бұлақ басындағы тастарға отырып, өзін билеуші сезінбеді. Бұлаққа, құстарға, инелікке оның әмірі жүрмеді. Тек үркек еліктер ғана қорқады.
Әмірші осы бұлақ басында талай жорыққа бел буған. Тәж кигендердің тағдыры осында шешілген. Мұнда келгенде жаңа ойлар туады. Бірақ ойлары тұрақсыз, әр жаққа жүгіреді. Бүгін де жорық туралы ойлануға келген, бірақ есіне алма түсті.
Бүгін деген – қорқыныш пен үміттің екі ұдай аралығы. Пенде біткеннің қалтылдақ қайық мінгендей қалтырап күн кешетін бар аясы-тек сол ғана. Олар тек сонда ғана мықтылардың ұстап тұтынғанына көнеді.
Қызыл алмадағы пышақ дағы оны мазалады. Тамақ үстінде қызметші әйел әкелген алманың ішінен құрт шықты. Әмірші қызметшілерінің алдында мінез көрсетпеді, бірақ ашуын жасырды. Қызметші әйел Ұлы ханым жібергенін айтты. Әмірші ханымның ісіне күдіктенді.
Әмірші күймеге мініп, жаңа мұнараға қарай бет алды. Ол мұнараның сұлулығына таң қалды. Мұнара оған алыстаса жылы, жақындаса тәкаппар көрінді. Әмірші мұнараны салған шеберге, зайыбына разы болды.
Әмірші түскі тамақта ештеңе жемеді. Қызметші әйел де бұрынғыдай емес. Әмірші хауызға қарап отырып, жалғызсырады. Ол ханымды аяды. Оның жанарының қандай екенін ұмытып қалыпты. Әмірші ханымды көргісі келді.
Әмірші ханым бөлмесіне барды. Ол төсекте әлденеге ынтық болып жатқан ханымды көрді. Оның демі Әміршінің құлағын шағып алды. Әмірші бөлмеден шығып кетті. Әмірші бәйбішенің жорамалы Кіші ханымға бағышталған болды деп ойлады. Ол ханымның өзге біреуге ынтық болғанын ойлады. Әмірші мұнара салған шебердің ханымға деген көңілін бейнелегенін түсінді. Ол таңертең шеберді шақыртпақшы болды.
МҰНАРА (Екінші бөлім) / Тарау 1. Мұнарашы мен той
Бәрі мұнарашының жөткірініп қалғанынан басталды. Әміршінің намазға келетінін естігенде, ол қатты қобалжыды. Қасындағылардың да жүздері өзгеріп, тек тәжірибелілері ғана сыр бермеді. Бұрын медресеге Әмірші келгенде, бәрі бірдей «Өзі келді» деп сыбырлайтын. Ол күні бойы медресе жаққа қарап отыратын.
Рамазан айының төрті күні Әмірші мешіттің іргетасын қалап жатқанын көрді. Бірақ мұнарашы Әміршіге бұрылып қарауға батылы жетпеді. Содан бері төрт ай өтті. Бес жүз кісі тас шығарып, екі жүз кісі оны өңдеді. Тоқсан бес піл тасыды. Төрт ай бойы Әмірші медресеге келіп, қайтып жүрді.
Мешіттің біткеніне үш күн болды. Ішінде төрт жүз сексен баған бар. Мешіт алтын және мәрмәрмен безендірілген. Муәзин азан шақырды. Әмірші мешіттен шыққан соң, оның сыртқы көрінісін қызықтады. Мұнарашы Әмірші жақындаған сайын қорқа бастады. Ол жөткірініп қалды.
Әмірші мұнараны салған шеберді сұрады. Ас ұстасы Ортөбелік шебер екенін айтты. Ертеңіне таңертең Ортөбелік шебер Жаппар сарайға келді. Әмірші жаңа мешіттің құрметіне той өткізетін болды. Той бақтың сыртындағы ашық алаңда өтетін болды. Қала тұрғындары көше-көшеге бөлініп, шатырлар тікті. Әміршінің шатыры ең үлкен және әсем болды. Оның қасында он бір ханымның отаулары тігілді.
МҰНАРА (Екінші бөлім) / Тарау 2. Жаппардың өмірі мен мұнара салуы
Әмірші жорыққа аттанғаннан кейін, Жаппардың үйінің қожасы Ахмет бай қызын ұзатты. Ахмет бай тойға қатты дайындалды, киімдерін таңдап, әйеліне бұйырды. Ахмет байдың әйелі күйеуінің шақырғанын бірден естімеді. Ахмет бай ашуланып, әйелін қуып шықты. Шебер жігіт Ахмет байдың қылықтарына күлді.
Ахмет байдың қызының тойы өтті. Аулада палау басылып, кәуап пісірілді. Еркектер мен әйелдер бөлек отырып тойлады. Қази неке суын құйып, жастарға бата берді. Күйеу жігіт қалыңдығын көруге барды. Әйелдер күйеуді тартып алды. Күйеу жігіт қалыңдығына сыйлықтар берді.
Бір аптадан кейін күйеу жігіт қалыңдығын өз үйіне алып кетті. Жаппар бұрынғы бөлмесіне қайта оралды. Бөлмеде әтір иісі әлі сейілмеген. Жаппар әр түні елес көреді. Түсінде әлдебір ару оның қасына төсек салып жүреді. Ол ұйқысынан шошып оянады.
Хан жабық көше салуды бұйырады. Жаппардың көңілі торығып, Зухраның бейнесі көмескі тартады. Торығу мен қимастық сезімі күшейеді. Жаппар жұмысына беріліп, тастарды қалай бастайды. Бас шебер құрылысқа келіп, Жаппарды сарайға шақыртады.
Бас уәзір Жаппарға Кіші ханым үшін мұнара салуды тапсырды. Жаппар қазықты қайда қағарын білмей жүрді. Ақыры Кіші ханымның бағының жанынан орын тапты. Құлдар жер қазып, кірпіш тасыды. Жаппар мұнараның орнын белгіледі. Мұнара биіктей бастады. Жаппар құлдардың иісінен шабыт алды.
Тәкаппар ханымның аспаннан басқа ештеңеге түспейтін асқақ жанарын өзіне аударудың жалғыз жолы – мына мұнараны бұрын соңды бұл Қос өзен елінде ешкім көрмеген ғажайып көрікке бөлеу.
МАХАББАТ (Үшінші бөлім). Кіші ханымның мұңы мен тілектері
Кіші ханым соңғы үш айда қатты азып-тозып кеткен. Ол түрлі-түсті шытыра терезеден түскен көлеңкеде отырып, өңі бозарып кеткен. Бұрынғы мойны да сылынып, жанарынан нұр кетіп, көзінің айналасын қара көлеңке басып алған. Ол күндес қатындай бетіне басып тұрған айнадан теріс айналып кетеді. Сарайдың ортасындағы хауыздың сыпсың қаққан дыбысынан басқа ештеңе естілмейді.
Кейде жүйкесі сыр беріп, хауызды тапап тастағысы келеді. Бірақ судың момақандығын көріп, ызасы басылып, мұңға беріледі. Хауыздан алыстаса, сыпсың қайтадан әзәзілге айналып, пыш-пыштасып кетеді. Сондықтан ұйықтап қалғанша хауыздың қасында отырады. Мәрмәр сәкіден алыстаса, дүние пыш-пыштасып кететіндей.
Кейінгі кезде бөлмеден шығуды қойған. Әмірші де тым-тырыс. Киіндіруге келген қызметшілердің ешқайсысы ләм-мим демейді. Баяғыда бұл келгенде бәрі жайраңдап жүруші еді. Тіпті бұқа мойын күтуші кемпірдің өзі аспандай қарап, ешкімге көзі түспейтін мінез шығарған.
Бір күні кешқұрым тамақтан соң күтуші кемпір нөкер қыздардың бәрін шығарып жіберді де, ханыммен екеуден-екеу оңаша қалды. Кемпірдің екі көзі жалт-жұлт етті. Орақ мұрынның астындағы қаймыжық жұқа ерінде бір сәт мүдіру жоқ, аузы аузына жұқпай әлденелерді айтып, сусылдай жөнелді.
Кемпір шығып кеткен соң да, бөлменің іші әлденеге бұлдырап тұрғандай көрінді. Әлденеге басы мең-зең тартып, жүрегі лоблыған соң, хауызға қарай беттей беріп еді, есіктен кіріп келе жатқан Ұлы Әміршіні көрді. Ханым өзіне қарай жақындай түскен Ұлы Әміршіден көзін алмай қалшиып қатты да қалды.
Сонда мынау ертеден қара кешке терезесінен телміре қарап тұратын сиқырлы жанар не дейді? Бұны не деп жазғырады? Енді аңғарды-баяғыда мұнара басында көрген шебердің көзінен де тап осындай әрі аянышты, әрі сүйкімді бір нұр көргендей болып еді ғой.
Ертеңіне таңертең бұл құлқын сәріден тұрып, қызметшілерінің келуін абыржи тосты. Нөкері күндегіден де көңілді. Бәрі келген бетте-ақ, мұның маңдайынан сүйіп, мәз-мейрам болып дуылдасып жатыр. Әмірші бұл жататын бөлмеге екі-үш рет аяқ ізін салған соң, нөкері бұрынғыдан бетер масаттанып кетті.
Әмірші соңғы жорығына аттанарда шаһар ортасында бір өзі ғана тұратын оңаша сарайына ауғанды. Әміршінің болашақ жорыққа аттанатыны, диуанда қай бектің не дегені жұрт аузынан сан құбылып жетіп жатады. Соны естігенде Кіші ханым байыз таба алмады; әлденеше рет Әмірші отырған сарайға баруға да оқталды, бірақ батылы жетпеді.
Әлденеше ай бойы хабар салмай кеткен Әмірші бір күні кешқұрым өзі келді. Әміршінің күймеден түсіп жатқанын жеткізген күтушінің хабарын естігенде, сыртқа жүгіре жөнелмей шаққа шыдап тұрды. Бірақ Әмірші бірден бұның бөлмесіне кірмеді, өз бөлмесіне өтті. Одан соң да түн ортасы ауғанша ұзақ күттірді.
Ертеңіне күллі шаһарды дауылпаз үні басына көтерді. Әмірші жорыққа аттанды. Кіші ханым абажадай кең сарайда бір өзі қалғандай елегізіп жүрді. Бұрын ол барда дүние тап мынандай құлазып тұрмаушы еді. Оның қабағына кірбің кірсе, қызметшілері де моп-монтаны бола қалады.
АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ (Төртінші бөлім) / Тарау 1. Дариядан өту және соқыр шебер
Әмірші дариядан өтерде күймеден түсіп, атқа мінді. Шілде айының ортасы болғандықтан, таудан келетін судың ағысы баяулаған. Әдеттегі қошқыл түсі бозғылданып, лайытпай тұнық ағады. Әмірші нөкерлерімен өткелге беттеді. Бұл өткел бұрын керуендер үшін ғана қолданылған, бірақ қазір Әміршінің ауыр қолы өткелі тұр. Арғы жағада керуендер, базаршылар жиналып қалады.
Әмірші ақбоз атқа мініп, алдында көк найзалы нөкерлері бар шерудің алдында келеді. Ол жан-жағына қарамай, алдындағы түзді шолып отырады. Күміс ері мен болат үзеңгісі күнге шағылысып, оның жүзін қатал көрсетеді.
Жойқын дарияның толқындары ат тұяғы тигенде шашырап кетеді. Әмірші бұған мән бермейді. Таудың суы аяғын шайса да, ақбоз аттың басын бос ұстайды. Өзеннің соңғы арнасына жеткенде ат сүрініп кетеді. Әміршінің басы шайқалып, қолынан бір нәрсе түсіп кеткендей болады. Ол қолына қараса, сұқ саусағындағы мысық көз тасты күміс жүзігі жоқ болып шығады.
АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ (Төртінші бөлім) / Тарау 2. Әміршінің соқыр шеберді есіне алуы
Әмірші соқыр шеберді есіне түсіреді. Шебердің кішіпейілділігі мен адалдығы Әміршіге қатты әсер етеді. Әмірші шебердің кінәсіз екеніне сенгісі келмейді. Әмірші шеберді жазалау жоспарын құрады. Ол шебердің көзін ойып, тілін кескісі келеді. Әмірші халықтың пікірін білгісі келеді.
Кіші ханым Әміршіге келеді. Ол шеберді босатуды сұрайды. Әмірші ханымның сөздеріне сенбейді. Ол ханымның шеберге көңілі кеткенін ойлайды. Әмірші ханымның келуіне таң қалады. Ол ханымның шеберді қорғағанына ашуланады. Әмірші шеберді жазалау туралы шешім қабылдайды.
Еркектің шыдамсызының басын жұтып, әйелдің шыдамсызының абыройын төгіп тынатын қандай қара пәленің де басы әрқашан сол бір елжіреуік сезімнен басталатын-ды. Елжіреуік сезім де бір, ұстамайтын ышқыр да бір – екеуі де абыройыңды айрандай төгеді.
АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ (Төртінші бөлім) / Тарау 3. Әміршінің бос сезімі мен ойлары
Әмірші ештеңеге құлқы болмай, енжар күй кешеді. Ол тіпті шеберді жазалауға да асықпайды, өйткені ішіндегі өшпенділік сезімі жоғалған. Оңаша бөлмедегі ойлар оны мазаламайды, бәрі мәнсіз болып көрінеді. Әміршінің ештеңеге зауқы болмайды, тіпті осы күйінің сырын білуге де құлықсыз. Оны бір бұйығы мұң әлсіретіп барады. Бұл жарақат жанына қатты батпаса да, белін жаздырмай бүгежектетеді.
Әмірші басын жартасқа соққан асау шортандай күйге түскен. Ол өзіне қиянат қылғандардың бәрі жазасын алатынын біледі, бірақ шеберді қалай азаптаса да, өші қайтпайтындай сезінеді. Шебердің жазасы оның жанындағы жараны жуа алмайды.
Сонда шартарапқа тізесін басып отырған сайыпқыран Әмірші не деп өкінеді? Ай астындағыларды түгел дерлік қаққанда қанын, сыққанда сөлін шығарып жүріп, шынашақтай төмен етек ұрғашының жүрегін бір өзі дербес иемдене алмағанына өкінеді.
АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ (Төртінші бөлім) / Тарау 4. Шебердің жазасы мен бас шебердің қамалуы
Зындандағы тағы бір орын босайды. Аспандағыға қол созған шебердің көздері алынып, тілі кесіледі. Жансыз дене түнде дарияның арғы жағына тасталады. Байтақ шаһар мұндай жағдайларды көп көрген. Өнерлі шеберлердің көбі осындай күйге түскен. Кейбіреулері қашып құтылған, ал кейбіреулері басқа елдерге кеткен. Әмірші жас шебердің жағдайын көзімен көріп тексереді, бірақ бұрынғыдай рахаттанбайды.
Ертеңіне сарай бұрынғыдан да құлазып қалады. Жансыздар базардан ештеңе естімейді. Саудагерлер тек өз пайдасын ойлайды. Шаһар іші тым-тырыс. Жансыздар халықтан ештеңе ести алмайды. Әмірші бас шеберді айдатып әкеледі. Оны тергемей, тілін кесіп, зынданға қаматады. Әмірші іші тар адамдарды жек көреді, бірақ оларды бастық етіп қояды.
АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ (Төртінші бөлім) / Тарау 5. Қаланың реакциясы мен Әміршінің ішкі күресі
Бас шебердің зынданға түсуі халық арасында қысқа мерзімді шу тудырады. Жансыздардың көңіл күйі қайтадан бұзылады. Әмірші сарайдағылардың әрбір қимылынан күдік іздейді, бірақ ештеңе таппайды. Ол қызметшілерінің жағымсыз хабарларды жасырып, көңілін аулауға тырысатынын сезеді.
Шаһар тұрғындары мұнара, жас шебердің жазасы және бас шебердің қамалуы туралы әңгімелерді талқылайды. Олар Әміршінің Кіші ханымның сарайынан шықпайтынының себебін де біледі деп ойлайды. Әмірші бұл ойлардан ашуланып, жалғыздықтан қатты күйзеледі.
Ол бақта да өзін бақылап тұрғандай сезінеді. Түрмеге қамалғандай ешқайда шыға алмайды. Әрбір қадамы мен сөзі бақылауда. Қарапайым тілектері орындалмайды. Халық оның қарапайым әрекеттеріне наразы болады деп қорқады.
Әмірші атаулының былайғы жұрттан биік тұратын жері де – өзі кімнің сырын білгісі келсе де, сұрап біліп ап, өзге ешкімге сыр айтпайтындығын да емес пе? Арғы-бергіде Әміршіден сыр сұрауға жүрегі дауалаған адам бар ма, тәйірі...
АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ (Төртінші бөлім) / Тарау 6. Әміршінің елестері, жолбарыспен кездесуі және жорыққа шешім қабылдауы
Әмірші әскерімен дариядан өтіп, шөлге беттейді. Шөлдің ыстығы күшейіп, салт аттылардың көлеңкесі де жоғалады. Күймеде отырған Әміршінің тынысы тарылып, шөл даладағы жағдайды бақылайды. Кішкентай құс күйменің көлеңкесіне тығылып, азап шегеді.
Әрекет неғұрлым алапаттана түскен сайын бар мән, бар қасиетінен адалана түссе керек. Мынау алапат аптаптың арғы атасы – жібекше желпитін майса самал емес пе еді... еліре-еліре жер бетіндегі түгел күйдіріп-күйрететін мүңкір-нәңкірге айналмады ма...
Әмірші құстың жанталасын бақылап, өмірдің мәні туралы ойланады. Алапат әрекеттердің мәнсіздене түсетінін түсінеді. Кенеттен Әмірші сақинасының түсіп қалуын, алдынан суханы сүймейтін адамның жолыққанын жаман ырымға балайды. Соқыр жігіттің елесі көз алдынан кетпейді.
Әмірші өмірінде алғаш рет ең құдіретті әмірші болғанына өкінеді. Оған қаланы шауып алуға құдіреті жететін жауы да қалмапты. Әмірші жорыққа аттануға бел буады. Қара тобырдың көкірегіндегі арам желді қанды қасаппен қуып шығармақшы. Осылайша, Әмірші жаңа жорыққа аттанып, өзінің ішкі күйзелістерінен арылуға тырысады.
Әмірші пірге барып, түсін жорытпақшы болады. Бірақ пірдің астамшылығы оны одан әрі күйзелтеді. Ол енді жаңа жорыққа аттанып, халықтың көзінше өз билігін көрсетуге бел буады. Әмірші өзінің ішкі жалғыздығынан құтылудың жолын іздейді.