Ақ кеме (Айтматов)
Қысқаша мазмұны
Қырғызстандағы орман қорығы, шамамен 1960-жылдар. Жеті жасар жетім бала атасы Момын шалмен бірге тұрды. Ол Қарауыл тауының басынан дүрбімен Ыстықкөлдегі ақ кемені бақылайтын. Баланың қиялында әкесі сол кемеде матрос болып жұмыс істейтін.
Атасы орманшы болып істейтін. Оны Елпек Момын деп атайтын, өйткені ол бәріне көмектесуге дайын тұратын мейірімді адам еді.
Орман қорығының бастығы қатыгез, ішімтал адам еді. Ол Момын шалды қорлайтын. Оның әйелі Бекей апай - Момын шалдың қызы болатын, бірақ олардың баласы жоқ еді.
Момын шал немересіне Мүйізді Бұғы ана туралы ертегі айтты. Ертеде қырғыз тайпасын жаулар қырып салған. Екі бала ғана аман қалған - ұл мен қыз. Мүйізді Бұғы ана оларды асырап алып, Ыстықкөлге алып келген. Балалар өсіп, Бұғу әулетінің бастауы болған. Бірақ кейін адамдар маралдарды атып, мүйіздерін сатқан. Бұғу ана ренжіп, қайтып оралмаспын деп кеткен.
Бір күні бала өзеннің арғы бетінде үш маралды көрді. Олардың ішінде ақ түсті Мүйізді Бұғу ана бар еді. Момын шал маралдардың келуін киелі белгі деп санады. Бірақ Оразқұл достарымен бірге маралды атуды ұйғарды.
Сарайдың іргесінде жатқан мүйізді маралдың басын көргенде, баланың тұла бойы түршігіп, үстіне мұздай су құйып жібергендей дірілдеп қоя берді.
Бала маралдың етін жеп отырған адамдарды көре алмай, өзенге барып балыққа айналып кетті.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары редакциялық.
1-бөлім. Баланың екі ертегісі және атасы Момын
Ол екі ертегі білетін. Біреуі - өзінен басқа тірі жанға белгісіз - сәби қиялынан туған. Екіншісін атасы айтып берген. Кейін екеуі де ғайып болды.
Жеті жасар бала Сантас орман қорығында атасымен бірге тұрды. Ол жылы баланың жетіні толтырып, сегізге аяқ басқан кезі еді. Алдымен портфель сатып алынды - жылтыраған сыдыртпалы бауы, кішкентай құлпы бар қара портфель. Бала мектепке барар болды.
Бала Қарауыл тауының басынан дүрбімен Ыстықкөлді қарайтын. Ол жерден ақ кеме көрінетін - пароход көлдің бетімен жүзіп жүретін. Баланың қиялында әкесі сол кемеде матрос болып істейді. Ол балыққа айналып, ақ кемеге жүзіп барып, әкесімен кездесуді армандайтын.
Атасы Момын шал орманшы болып істейтін. Оны барлығы Елпек Момын деп атайтын, өйткені ол үлкен болсын, кіші болсын бәріне қол ұшын беріп, көмек көрсетуге әрдайым дайын тұратын.
Орман қорығының бастығы Оразқұл - қатыгез, ішімтал адам. Ол Момын шалды қорлайтын, әсіресе ішіп алған кезде. Оразқұлдың әйелі Бекей апай - Момын шалдың қызы, бірақ олардың баласы жоқ. Кемпір - Момын шалдың екінші әйелі, баланы өгей деп атайтын.
2-бөлім. Қарауыл тауынан ақ кемені іздеу
Бала күн сайын Қарауыл тауының басына шығып, дүрбімен Ыстықкөлді қарайтын. Ол жерден барлық дүние көрінетін - қарлы шыңдар, орман, көл. Баланың ең үлкен қуанышы - ақ кемені көру. Кеме көлдің бетімен жүзіп барғанда, ол өзінің әкесі сол жерде істейді деп ойлайтын.
Бала өзеннің жағасында тастарға аттар қойған: "түйе", "қасқыр", "танк", "ерттеулі ат". Олармен сөйлесіп, ойын ойнайтын. Атасы оған арнайы тоған қалап берген, сонда бала жүзуді үйренген. Ол балыққа айналып, ақ кемеге жүзіп баруды армандайтын.
Күзде бала мектепке барды. Желсайдағы мектеп алыста орналасқан, атасы күн сайын атпен апарып-әкелетін. Мұғалима әйел - бес жыл бойы бір пальто иығынан түспеген сорлы адам. Бірақ бала мектепке баруды жақсы көретін.
Бір күні бала өзеннің арғы бетінде үш маралды көрді. Олардың ішінде ақ түсті, тостағандай көзді бұғы ана бар еді. Бала оны Мүйізді Бұғы ана деп таныды - атасының ертегісіндегі киелі марал.
Дәл қарсы алдында, өзеннің арғы бетінде, су жағасында үш марал тұр екен. Кәдімгі марал. Тірі, жаңа ғана су ішіп қанған сияқты... Мүйізді Бұғы ана баладан көз айырмады.
Бала қуанып атасына жүгіріп барды, бірақ атасы сол кезде Оразқұлмен бөрене түсіру ісімен әуре болды. Маралдарды көргені баланың жүрегіне үлкен қуаныш әкелді.
3-бөлім. Орманнан ағаш әкелу және қақтығыс
Күз келді. Оразқұл мен Момын шал орманнан бөрене түсіруге кетті. Жолда олар қақтығысты. Оразқұл шалды қорлады, ал Момын шал бірінші рет өмірінде Оразқұлға қарсы тұрды. Бөрене суға құлап қалды.
Сол кезде боран басталды. Совхоздың шоферлері жолда қалып, түнде қорыққа келді. Олардың ішінде Құлбек деген жас жігіт бар еді - баланың арманындағы батыр. Ол балаға мейірімді болды, арқасына мінгізіп алып жүрді.
Момын шал Бұғы ананың аруағына қара тоқтыны құрбан шалды. Ол маралдардың келуін киелі белгі деп санады. Бірақ Оразқұл шалды қызметінен босатамын деп қорқытты. Үйде ауыр жағдай орнады.
4-бөлім. Мүйізді Бұғы ананың ертегісі
Мүйізді Бұғы ана осы күнге дейін көз алдымда. Тек сен ғана еститіндей сыбырлап, жаймен айтайын, құлағыңды сал да жат. Мен ертегі айтқанда бәрін кинодан көріп отырғандай баяндаймын.
Момын шал немересіне Мүйізді Бұғы ана туралы ертегіні айтты. Бұл баяғыда болған хикая еді. Сол бір ерте заманда Енесай өзенінің жағасын қырғыздың бір тайпа елі жайлапты. Олар өзара өмір бойы жауласумен көрген күндері күн емес екен.
Бір күні жаулар шауып келіп, қырғыз тайпасын түгел қырып салды. Тек екі бала ғана аман қалды - бір ұл мен бір қыз. Олар орманға жидек теруге кетіп қалған екен. Үйлеріне оралғанда, бәрі өртенген, ата-ана жоқ.
Балалар жаулардың соңынан жүгіріп барды, бірақ жете алмады. Олар жетім қалды. Жаулар балаларды ұстап, хан алдына алып барды. Хан оларды өлтіруге бұйырды. Ақсақ кемпір балаларды жар басына алып шығып, суға итеруге дайындалды.
Мен анамын, Бұғы анамын... Мен бұлай сөйлемесем бәрібір сен менің не қалайтынымды түсінбес едің, айтқаныма құлақ аспас едің... Адамдар менің екі лағымды өлтіріп кетті.
Дәл сол сәтте Мүйізді Бұғы ана пайда болды. Ол кемпірден балаларды өтінді. Өз балаларын адамдар өлтіріп кеткен соң, осы екі баланы асырап алғысы келді. Кемпір балаларды Бұғы анаға берді.
Бұғы ана балаларды алыс өлкеге - Ыстықкөлге алып барды. Жолда қасқырлардан, аңшылардан қорғады. Ыстықкөлдің жағасына жеткенде, балаларға: "Міне, сендердің жаңа мекендерің осы болады" деді. Балалар өсіп, қосылып, Бұғы әулетінің бастауы болды.
Уақыт өте келе, Бұғы әулетінен көп адамдар өрбіді. Олар Мүйізді Бұғы ананы әулие тұтып, әруағына сыйынды. Бірақ кейін адамдар ақшаға құмар болып, маралдарды атып мүйіздерін сатуға басталды. Бұғы ана ренжіп, балаларын ертіп алыс өлкеге кетті.
Ертегінің соңында Момын шал: "Бұғы ана кетерінде мұндай қайырымсыз жандар жайлаған өлкеге енді қайтып оралмаспын депті" деді. Бала бұл ертегіні жақсы көретін, оған шынымен сенетін.
Бала Бекей апайға бала болуы үшін Мүйізді Бұғы ананың мүйізіне іліп бесік әкелуін тілейтін. Ол киелі маралдардың оралуын үлкен қуаныш деп санайтын.
Уа, киелі Мүйізді Бұғы ана! Бекей апайға өзіңнің мүйізіңе іліп бір бесік әкеп берші! Жалынып, жалбарынып әтінемін, осыларға бір бесік әкеп берші! Бұларда да бір бөпе болсын да.
5-бөлім. Күз келуі және трагедия басталуы
Күз келді. Оразқұлға достары ағаш сұрады. Ол Көкетай деген досымен бірге маралдарды көрді. Олар маралдарды атуды ұйғарды. Сейдахмет пен Момын шал маралдарға жақындады. Момын шал маралдарды атуға қарсы болды, бірақ Сейдахмет мылтықты алды.
Сейдахмет ақ маралды атты. Мүйізді Бұғы ана өлді. Оразқұл маралдың мүйізін алып, Момын шалға: "Мұны сенің атаңа арнаймын. Ертең өлгенде моласының басына осы мүйізді қоямыз" деді. Шал үшін бұл үлкен қасірет болды.
Кешке олар маралдың етін пісіріп жеді. Барлығы мас болды - Оразқұл, Көкетай, Сейдахмет, тіпті Момын шал мен Бекей апай да. Олар Мүйізді Бұғы ананың етін жеп, мақтап отырды. Бала ауырып қалды, басы айналды.
Бала сарайдың іргесінде жатқан маралдың басын көрді. Кесілген бас қан сіңген құмға былғанып қалған. Оразқұл балтамен мүйізді қырып алып жатты. Баланың көзіне Мүйізді Бұғы ананың тірлік демсіз көзі көрінді.
Бала шыдай алмады. Ол үйге кіріп, мас адамдардың күлкісін, Мүйізді Бұғы ананың етін жеп мақтағанын естіді. Баланың жүрегі сынды. Атасы да мас болып, ешкімді танымайтын күйде отыр еді.
Бала ауладан шығып, атасын тауып көрді. Момын шал маралдың мүйізінің жанында құмға аунап ес-түссіз жатыр еді. Бала атасын оятуға тырысты, бірақ шал жауап бермеді. Бала жылап қоя берді.
Баланың жүрегінде үлкен ауыртпалық пайда болды. Ол өзінің сенген, сүйген адамдарының Мүйізді Бұғы ананы өлтіріп, етін жегенін көрді. Бұл оның сәби жанына үлкен соққы болды.
6-бөлім. Соңғы күндер және қасірет
Бала ауырып қалды. Ол басы айналып, дені сырқаттанды. Атасы оны мектепке апара алмады. Үйде ауыр жағдай орнады. Оразқұл Момын шалды қызметінен босатты, Бекей апайды үйден қуып шықты.
Момын шал өзін дүниедегі ең сорлы адамдай сезінді. Ол өмір бойы сенген Мүйізді Бұғы ана ертегісі құлады. Өзінің қолымен киелі маралды өлтіруге көмектескені үшін өзін кешіре алмады.
Бала атасының мас күйін көріп, өте ренжіді. Ол өзінің сенген адамдарының барлығы өзгеріп кеткенін сезді. Енді ешкімге сене алмайтын болды. Жалғыз қалғандай сезінді.
Бала өзеннің жағасына барды. Ол суға қарап тұрып, балыққа айналып кетуді ойлады. Судың астымен жүзіп, ақ кемеге барып, әкесін тапқысы келді. Бұл оның соңғы арманы болды.
Мен балық боламын, естіп тұрмысың, ата? мен балық боп жүзіп кетемін. Құлбек келгенде, өзің айтарсың, мені балық болып жүзіп кетті дегейсің.
Бала атасына соңғы рет сөйлеуге тырысты, бірақ шал естіген жоқ. Момын шал мас күйінде ес-түссіз жатыр еді. Бала жалғыз қалды. Ешкім оған көңіл бөлген жоқ.
Үйде мас адамдардың күлкісі, айқай-шуы жалғасып жатты. Олар Мүйізді Бұғы ананың етін жеп, мақтап отырды. Бала бұл сұмдықты көре алмады. Ол өзеннің жағасына қарай жүгіре жөнелді.
Жоқ, мен балық болам, бүйткенше балық боп кеткенім жақсы. Судың астымен жүзіп кетем. Балық болам.
Бала өзеннің суына түсті. Ол балыққа айналып, ақ кемеге жүзіп баруды шешті. Мұздай суда жүзіп кетті. Оның өзенге түсіп, балық боп ағып кеткенін ешкім білген жоқ. Ауланың ішінде тек мас Сейдахметтің ғана әні естіліп жатты.
Бала мәңгіге жоғалып кетті. Ол өзінің сәби жанымен барлық қасиетсіздікке, арсыздыққа, қаныпезер қарауылдыққа қарсы болып лағнат айтып кетті. Оның таза жүрегі мұндай дүниені қабылдай алмады.
Балыққа айналған баланы еске алу
Сонымен сен жүзіп кеттің, Құлбекті де күте алмадың. Құлбекпен кездеспегенің қандай өкінішті. Сен өмірі өзіңнің балыққа айналмайтыныңды білдің бе екен. Сен еш уақытта Ыстықкөлге жүзіп барып, ақ кемені қарсы алып: "Армысың, ақ кеме, бұл келген мен ғой" деп айта алмайтыныңды білдің бе екен.
Менің ендігі жұбанышым - сен барлық қасиетсіздікке, арсыздыққа, қаныпезер қарауылдыққа қарсы болып лағнат айтып кеттің. Сен айдын аспанның төсінде бір жарқ етіп сөнген найзағайдай болып кете бардың. Найзағайдың иесі тұңғиық шексіз аспан ғана. Аспан мәңгі-бақи.
Тағы бір жұбанышым - нәрестенің жүрегі, сәбидің ары, адамгершіліктің алғашқы дәні. Ол дәнсіз еш нәрсе өспейді, өркендемейді. Жарық дүниеде адамға не қиыншылық кездеспесін, ол кімнен қиянат көрмесін, бірақ шындық мәңгі өмір сүреді. Адам туады, өледі, бірақ мәңгі-бақи өлмейтін шындық бар, ақиқат әділет бар.
Сенімен осылай қоштаса отырып, маған сенің "армысың, ақ кеме, бұл келіп тұрған мен ғой" деген сөзіңді қайталау ғана қалды. Сен өзіңнің бейкүнә сәби, мұбарак жаныңның, адал жүрегіңнің дегенін істедің. Сен найзағайдай жарқ етіп өтіп кеттің, бірақ сенің жарығың мәңгі есте қалады.