Ақ кеме (Айтматов)
Өте қысқа мазмұндама
Қырғызстан, Ыстықкөл маңындағы орман қорығы, шамамен 1960-жылдар. Жеті-сегіз жасар Бала атасы Момын шалмен бірге тұрып жатты.
Бала әкесі мен шешесінен ажырап, оларды сағынумен жүрді. Ол әкесі ақ кемеде жұмыс істейді деп ойлап, дүрбімен Ыстықкөлдің кемелерін бақылап қоятын. Оның жүрегінде Мүйізді Бұғы ана туралы ертегі ерекше орын алатын. Бұл ертегіні атасы айтқан еді. Ерте заманда осы Бұғы ана Енесай өзенінен екі баланы аман алып қалып, Ыстықкөлге әкеліп, қырғыз халқының түп-тамырын салған екен.
Орман қорығы директоры Оразқұл — Момын шалдың күйеу баласы, қатыгез адам еді. Ол Бала мен шалға дөрекі сөйлеп, қорлық көрсететін. Бір күні орманға келген ақ мүйізді маралдарды көргенде, Оразқұл оларды атып алуды жоспарлады. Момын шал қарсы тұрды, бірақ амалсыз көмектесуге мәжбүр болды. Бала маралдың өлімін көргенде қатты соққы алды.
Өзінің сүйетін киелі Мүйізді Бұғы ана маралының өлгенін көріп, Баланың жаны қатты жарақаттанды. Атасы көмектескені үшін, ол Оразқұлдың үйінен кетіп қалды.
Мен балық боламын, бүйткенше балық боп кеткенім жақсы. Судың астымен жүзіп кетем. Балық болам, – деді жылап тұрып.
Ауыр күйзелістен Бала өзенге түсіп, балыққа айналып, Ыстықкөлге жүзіп барып, ақ кемедегі әкесін табуды армандады. Бірақ ол ешқашан балыққа айнала алмай, суға батып кетті. Осылайша, таза жүректі Бала қатыгездік пен адамдардың арсыз әлеміне қарсы тұра алмай, өмірін қиып, мәңгілікке кетіп қалды.
Тараулар бойынша толық қысқаша мазмұны
Тарау атаулары шартты түрде қойылған.
Тарау 1. Баланың екі ертегісі және ақ кеме туралы арманы
Сантас қойнауындағы орман қорығында жеті-сегіз жастағы бала атасы Момынмен бірге тұрды. Бала екі ертегі білетін - біреуі өзінің қиялынан туған, екіншісін атасы айтып берген. Кейін екеуі де ғайып болды.
Ол екі ертегі білетін. Біреуі – өзінен басқа тірі жанға белгісіз – сәби қиялынан туған. Екіншісін атасы айтып берген. Кейін екеуі де ғайып болды. Айтайын дегенім де сол еді.
Бала жақында ғана жаңа портфель алған. Ол мектепке баруға дайындалып жүрді. Портфелін алған күні автолавка келіп, бала оны алдымен көріп, барлығына хабарлады. Момын шал немересіне портфель сатып алып берді.
Бала өзенге жақын тұратын. Атасы оған суға түсуге арнайы тоған жасап берген. Бала суда жүзгенді ұнататын және балыққа айналып, Ыстықкөлге жүзіп барып, ақ кемеде жұмыс істейтін әкесін табуды армандайтын.
Тарау 2. Қарауыл тауындағы бақылау және балыққа айналу арманы
Бала Қарауыл тауының басына шығып, дүрбімен айналаны бақылауды жақсы көрді. Ол жерден Ыстықкөл мен алыстағы таулар, ауылдар, жолдар көрінетін. Бала өзінің тас достарын да осы жерден көріп, оларға әртүрлі аттар қойған - "түйе", "қасқыр", "танк", "ерттеулі ат".
Бала өзінен өзі мәз болып, орнынан тұрды да, қора жаққа қарай тас лақтырды. Бірақ ол қораға жетпейді екен, өзі тұрған жерден көп ұзамай таудың етегінде қалды.
Бала дүрбімен Ыстықкөлді бақылап, ақ кемені көргенде қатты қуанатын. Ол кемеде әкесінің жұмыс істейтініне сенетін. Баланың әке-шешесі оны тастап кеткен. Шешесі қалада тұрып, басқа күйеуге шығып, екі қызы бар екен. Әкесі болса, бір кемеде матрос болып істейтін көрінеді.
Бала өзінің балыққа айналып, өзенмен Ыстықкөлге жүзіп барып, ақ кемеге жететінін және әкесін табатынын елестететін. Ол суда жүзгенде көзін ашып жүзіп, балықтарға еліктейтін. Бұл арманы оған күш-қуат беріп, өмірінің мәні болды.
Бір күні бала тауда отырғанда, Оразқұл мен Момын шал бөрене сүйреп келе жатты. Оразқұл шалға дөрекі сөйлеп, оны қорлады. Бала атасының осындай қорлық көргеніне қатты қиналды.
Тарау 3. Боран және адасқан көлік жүргізушілер
Күзде кенеттен қатты боран басталды. Сол күні совхоздың шөп тасыған шоферлары тауда адасып, Момын шалдың үйіне паналауға келді. Олардың ішінде Құлбек деген жігіт бар еді. Ол баламен жақсы тіл тапты.
Тарау 4. Өзен жағасындағы марал
Боран басылғаннан кейін, бір күні таңертең Момын шал, Оразқұл, Сейдахмет және Көкетай өзен жағасына келді. Олар судан бөрене шығаруға келген еді. Кенет өзеннің арғы бетінде үш марал пайда болды.
Маралдардың ішінде ақ түсті, мүйізді ана марал бар еді. Бала оны көргенде, бұл Мүйізді Бұғы ана екенін бірден түсінді. Момын шал да маралдарды көріп қуанды, бірақ Оразқұл оларға мән бермеді.
Маралдар адамдарды көріп, орманға қарай кетті. Момын шал олардың келгеніне қуанып, бұл жақсылықтың белгісі деп санады. Ал Оразқұл болса, маралдарды атып, етін жеуді ойлады.
Тарау 5. Мүйізді Бұғы ана туралы аңыз
Момын шал немересіне Мүйізді Бұғы ана туралы ертегіні жиі айтып беретін. Бұл ертегі бойынша, ерте заманда Енесай өзенінің жағасында қырғыз тайпасы өмір сүрді. Бір күні жаулар оларға шабуыл жасап, барлық тайпаны қырып тастады.
Тек бір ұл мен бір қыз ғана аман қалды. Олар орманда жидек теріп жүргенде, ауылға шабуыл жасалған. Балалар жаудың соңынан жүгіріп, оларға ілесіп кетпек болды, бірақ жете алмады. Шаршап, орманда ұйықтап қалды.
Ояна келсе, жаулар тойлап жатыр екен. Балалар оларға жақындап, тамақ сұрады. Жаулар балаларды ұстап алып, ханға алып келді. Хан оларды өлтіруді бұйырды. Ақсақ кемпір балаларды Енесай өзенінің жағасындағы жартасқа алып барып, суға итеріп жібермек болды.
Дәл сол сәтте Мүйізді Бұғы ана пайда болды. Ол кемпірден балаларды өзіне беруді сұрады. Кемпір келісті. Мүйізді Бұғы ана балаларды Ыстықкөлге алып келді. Жолда олар қаншама қиындықтарды бастан кешірді - қасқырлардан, аңшылардан қашты.
Ыстықкөлге жеткен соң, Бұғы ана балаларға: "Міне, сендердің жаңа мекендерің осы болады. Осы жерде тірлік етесіңдер! Жер жыртып егін саласыңдар. Балық аулап, мал өсіресіңдер. Мыңдаған жылдар баянды өмірлерің осында өтеді", - деді.
Балалар өсіп, үйленіп, бала-шағалы болды. Олардан Бұғы әулеті тарады. Бұғы әулетінің адамдары Мүйізді Бұғы ананы әулие тұтып, оған сыйынатын. Олар киіз үйлерінің маңдайшасына маралдың мүйізін өрнектеп салатын.
Мүйізді Бұғы ананың кейінгі ұрпағына ауыр нәубет түсті. Осы кезден бастап жұрт күн сайын орман кезіп, ақ марал аулауға шықты. Бұғы әулетінен тараған әрбір адам өзінің ата-анасының басына марал мүйізінен белгі қоятынды шығарды.
Бір күні бай адам қайтыс болды. Оның балалары әкесінің басына марал мүйізін қоюды шешті. Олар маралдарды аулап, мүйіздерін кесіп алды. Содан бастап маралдарды аулау дәстүрге айналды. Маралдар азайып, тауларға қашып кетті.
Мүйізді Бұғы ана адамдардың қатыгездігіне ренжіп, қалған маралдарды ертіп, алыс өлкеге кетіп қалды. Ол адамдарға: "Мұндай қайырымсыз жандар жайлаған өлкеге енді қайтып оралмаспын", - деді.
Тарау 6. Жаңа портфель және Оразқұлмен қақтығыс
Бала портфелін алған күні Оразқұл мас болып келіп, әйелі Бекейді ұрды. Момын шал қызын арашалауға тырысты, бірақ Оразқұл оны тыңдамады. Бекей апай баласы жоқ болғандықтан, күйеуінің қорлығына шыдауға мәжбүр болды.
Ертесіне Момын шал немересін мектепке апармақ болды. Бірақ Оразқұл оны өзенде қалған бөренені шығаруға шақырды. Шал немересіне мектепке бармай тұруға кеңес берді, өйткені бала ауырып қалған еді.
Момын шал мен Оразқұл өзенге барып, бөренені шығаруға тырысты. Шал суға түсіп, бөренені итеріп, Оразқұлға көмектесті. Оразқұл оған дөрекі сөйлеп, қорлады. Шал шыдап бақты, өйткені Оразқұл оны жұмыстан шығарамын деп қорқытқан.
Кешке Оразқұлдың үйіне Көкетай келді. Ол үй салу үшін ағаш алуға келген. Оразқұл оған бөрене беруге уәде етті. Олар ішіп, мас болды. Момын шал да ішуге мәжбүр болды, өйткені Оразқұлдың ашуынан қорықты.
Бала ауырып, төсекте жатты. Оның жанына кемпір келіп, ыстық сүт берді. Кемпір баланы өгей санаса да, кейде мейірімді болатын.
Сейдахмет те мас болып, баланы төсектен тұрғызып, Оразқұлдың үйіне алып келді. Онда Оразқұл, Көкетай және басқалар ішіп отырды. Бала бұл жерде болғысы келмеді, бірақ Сейдахмет оны тыңдамады.
Тарау 7. Маралдың өлімі және баланың соңғы шешімі
Ертесіне Оразқұл, Сейдахмет және Көкетай аңға шықты. Олар өзен жағасында көрген маралдарды атып алды. Момын шал оларға қарсы болды, бірақ Оразқұл оны тыңдамады. Шал амалсыздан маралды атуға көмектесуге мәжбүр болды.
Оразқұл маралдың мүйізін кесіп алмақ болды. Ол мүйізді Момын шалға беремін, өлгенде моласының басына қоямыз деп мазақ етті. Бала мұны көріп, қатты қайғырды.
Бала мына сұмдық көрініске үрейлене қарап тұр. Ол өз көзіне өзі сенер емес. Мынау жатқан Мүйізді Бұғы ананың өзінің басы ғой. Бұ жерден тұра қашқысы келіп еді, буыны кетіп аяғы ерік бермеді.
Оразқұл балтамен маралдың басын ұрып, мүйізін қопарып алды. Бала бұл сұмдықты көріп, жылап жіберді. Ол Оразқұлдың үйінен шығып кетті. Аулада мас болып жатқан атасын көрді, бірақ ол баланы танымады.
Бала атасын оятуға тырысты, бірақ шал оянбады. Сонда бала өзенге қарай жүгірді. Ол балық болып, Ыстықкөлге жүзіп кетуді шешті.
Жоқ, мен балық болам, бүйткенше балық боп кеткенім жақсы. Судың астымен жүзіп кетем. Балық болам, – деді жылап тұрып.
Бала өзенге түсіп, жүзіп кетті. Оның кеткенін ешкім байқамады. Оразқұлдың үйінде мас болған адамдар әлі де шулап жатты. Момын шал мас күйінде ауланың ортасында жатты.
Бала суға кетті. Ол ешқашан балыққа айналмайтынын, Ыстықкөлге жүзіп барып, ақ кемені қарсы алып, әкесін таба алмайтынын білмеді.
Амал, қанша, сен суға кеттің. Сен өмірі өзіңнің балыкқа айналмайтыныңды білдің бе екен. Сен ешуақытта Ыстықкөлге жүзіп барып, ақ кемені қарсы алып: "Армысың, ақ кеме, бұл келген мен ғой", – деп айта алмайтыныңды білдің бе екен.
Бала өзінің бейкүнә жүрегімен барлық қатыгездікке, арсыздыққа қарсы тұрды. Ол адамгершілік пен әділеттілік үшін күресті. Бала найзағайдай жарқ етіп сөнді.
Сен айдын аспанның төсінде бір жарқ етіп сөнген найзағайдай болып кете бардың. Найзағайдың иесі тұңғиық шексіз аспан ғана. Аспан мәңгі-бақи. Мен оны да – медет тұтам, табынам.
Адамгершілік пен шындық мәңгі өмір сүреді. Адам туады, өледі, бірақ адамгершіліктің алғашқы дәні - сәбидің жүрегі, ары - мәңгі жасайды.
Тағы бір жұбанышым, нәрестенің жүрегі, сәбидің ары, адамгершіліктің алғашқы дәні – ол дәнсіз ешнәрсе өспейді, өркендемейді. Жарық дүниеде адамға не қиыншылық кездеспесін, ол кімнен қиянат көрмесін, бірақ шындық мәңгі өмір сүреді.
Баланың соңғы сөзі "Армысың, ақ кеме, бұл келіп тұрған мен ғой" деген сөз болды.
Сенімен осылай қоштаса отырып, маған сенің "армысың, ақ кеме, бұл келіп тұрған мен ғой" – деген сөзіңді қайталау ғана қалды.