Ақ боз үй (Елубай)
Өте қысқаша мазмұны
1927 жыл, Үстірт даласы. Пахраддин би өз қызы Хансұлуды жалшысы Қозбағарға беруге мәжбүр болды. Бұл оның інісі Әзбергеннің қылмысын жасыру үшін жасалған шешім еді.
Алайда, Хансұлу той түнінде ағасы Әзбергеннің көмегімен қашып кетті. Ол кейін Шеге есімді жас комсомолшыға ғашық болып, онымен үйленді.
1930 жылдары коллективтендіру басталды. Пахраддинді құлақ деп жариялап, мүлкін тәркіледі. Шегені партиядан шығарып, түрмеге қамады. Хансұлу баласымен бірге әкесіне қайтты. Аштық басталды. Пахраддин отбасын құтқару үшін Қоңыратқа қарай жол тартты.
Жолда көптеген қиындықтар болды. Бұлыш мерген қаза тапты, Балқия есінен танды. Пахраддин мен әйелі Сырға жолдан адасып, құм шөлінде қалды. Хансұлу баласымен және Дәу апамен Қоңыратқа жетті.
Пахраддин мен Сырға құм шөлінде аштан өлді. Олар соңғы сәттерінде бір-бірін құшақтап жатты.
Қиян шөл құм шағыл басында бірін-бірі сүйеген қос ғаріп, қос мұңдар. Кең шөлістан, сайын дала үстіне күміс жұлдызды ал-қара көк кешкі аспан қанатын кең жайып төңкеріліп келеді.
Хансұлу Қоңыратта әке-шешесін іздеді, бірақ оларды таба алмады. Ол баласымен бірге жетім қалды. Роман қазақ халқының 1920-30 жылдардағы трагедиясын, коллективтендіру мен аштықтың салдарын көрсетеді. Бұл – адамдардың өмір сүру үшін күресі, отбасылық махаббат пен адалдық туралы шығарма.
Толық мазмұндама
Құдық басында
1927 жылдың күзінде Тасқұдық басындағы ауылда үлкен той болды. Бай Пахраддин жалғыз қызы Хансұлуды кедей жігіт Қозбағарға беріп жатты. Бұл үйлену ауылда үлкен таңданыс тудырды, өйткені Пахраддин өз қызын жалшысына беруге келісті.
Бұл некенің себебі – Пахраддиннің інісі Әзбергеннің Қозбағарды ұрып-соғуы болды. Лабақ ахун екі жақты татуластыру үшін құда болуды ұсынды. Пахраддин келісті, бірақ Хансұлу бұл некеге қарсы болды.
Той кезінде Хансұлу Қозбағарды қамшымен ұрып, оған «талақпын» деп айтқызды. Содан кейін Әзберген Хансұлуды түнде ұрлап әкетті. Олар Үстіртке қарай жол тартты, бірақ жолда Апанас басқарған отрядқа қолға түсті. Бұлыш аңшы Әзбергенді қорғап, отрядпен ұрысты, бірақ жеңілді.
Ауылға қайтарылған Хансұлу Шегемен кездесті. Шеге – Шәріптің ұлы, комсомол мүшесі, Хансұлуға ғашық жігіт еді.
Үстірт үстіндегі көш
Қыс басында ауыл Самдағы қыстауларына көшті. Жолда қалың қар жауып, көш қиындады. Шойынқара есімді нар түйе қарды бұзып жол ашты. Көш Самға жетіп, қыстауға қонды.
Қыста Хансұлу мен Шеге жақындасты. Олар түнде құмда кездесіп, бір-біріне деген сезімдерін білдірді. Шеге Хансұлуға ғашық болды, ал Хансұлу да оған жылы қарады.
Көктемде көш Жем бойындағы жаз жайлауына қарай жылжыды. Жолда Бұлыш пен Балқия бөлініп кетті, олар өздері жеке жүрді. Балқия – Мажанның тоқалы, Бұлышқа ғашық болған әйел еді.
Жайлауға жеткенде Шәріп Нарқамыстан келіп, ауылнайлықтан босатылғанын хабарлады. Ол Шойынқараның коллективке түскенін айтты.
Мазасыз жаз
Жазда ауылға аудандық партия комитетінің хатшысы Калашников келді. Ол ауылдың жағдайын тексеріп, Пахраддиннің үйінде қонақта болды. Калашников байлардың малын алу туралы саясатты түсіндірді.
Шеге мен Хансұлу Нарқамыста үйленді. Олар бақытты өмір сүрді, бірақ Шегенің қызметі қарапайым болды. Ол жылқы бағып, кешкісін ликбезде оқыды.
Бір күні Шеге Хансұлуды мәшинеге мінген күйінде көрді. Оны Ибрагим есімді татар жігіті мәшинеге отырғызған еді. Шеге ашуланып, Хансұлуды ұрып жіберді. Хансұлу ренжіп, үйден шығып кетті.
Кейін олар татуласты. Шеге Хансұлудан кешірім сұрады. Олар өзендің жағасында отырып, бір-біріне деген сезімдерін қайта растады.
Жазда «Қызыл отау» ұйымы ауылға келді. Олар жастарды жинап, саяси жиналыстар өткізді. Асан есімді большевик «құлақтарды жою» туралы ұран тастады. Жастар оны қолдады, бірақ егде адамдар қарсы болды.
Ауылда салық жинау басталды. Ждақай салық жинайтын агент болып тағайындалды. Ол Пахраддиннен салық төлеуді талап етті. Пахраддин наразы болды, бірақ төлеуге мәжбүр болды.
Күзде құлақтарды жою науқаны басталды. Мажан байды кәмпескелеп, малын алды, өзін Темірге айдады. Пахраддинді де құлақ деп жариялады, бірақ оны айдамады. Апанастың көмегімен Пахраддин өзінің мүлкін өкіметке өз еркімен берді.
Пахраддин ауылдан көшіп кетуге рұқсат алды. Ол Дәу апамен бірге Қарақалпақ жеріне қарай жол тартты. Олар құм арасында жаңа өмір іздеді.
Шеге партияға кірді. Ол «Жаңа жол» серіктігінің басқармасы болып тағайындалды. Бірақ оның үйінде Хансұлудың анасы берген алтын-күміс табылды. Шегені партиядан шығарып, қамауға алды.
Хансұлу баласы Түгелханды туып, әкесі Шәріппен бірге Бесқалаға қарай жол тартты. Олар Үстірт арқылы жүрді. Шеге сотқа тартылды.
Қашқын ауыл
Құм арасында қашқын ауыл орналасты. Олар өкіметтен қашып, Үстірттің сусыз қиянында жасырынды. Хансұлу да осы ауылға келіп, бір жыл өмір сүрді.
Бір күні ауылға өкімет адамдары келді. Асан бастаған топ ауылды коллективке қосуға келді. Бұлыш оларды қарсы алды. Ол Асанды қорғап, өкімет адамдарын ауылдан шығарып салды.
Хөкимат алдымыздағы малдан, аузымыздағы дұғадан, көші-қонмен жүрген еркіндігімізден айырса қазаққа одан артық өлім бар ма? Елден безген бетіміз содан-дүр. Алдымызда не күтіп тұр? О жағы бізге қараңғы.
Ауыл Ауғанстанға көшуді шешті. Лабақ ахун Әмударияны жағалап жер іздеп барды, бірақ қоныс теберлік жер таба алмады. Ол Ауғанстанда түрікпен обаларын көрді.
Түнде ауылға баспашылар шабуыл жасады. Олар малды айдап әкетті. Бұлыш жаумен ұрысып, қаза тапты. Оның қолы кесіліп кетті. Балқия талып қалды.
Ауыл Ауғанстанға көшуден бас тартты. Пахраддин бастаған төрт-бес адам Көне-Үргеніш қаласына жол тартты. Олар колхозға кірмей, уақытша жұмыс іздеді.
Шәріп ауылға келіп, Шегенің хатын әкелді. Ол Шегенің Ор қаласында екенін айтты. Шәріп ауылдағы жағдайды баяндады: коллективтендіру күшейіп, малдың бәрін алып жатты.
Жаңа өмір
Хансұлу мен Дәу апа Қоңыратқа жетті. Олар Дәуіт ата мазарының жанында түнеп қалды. Таңертең қалаға барып, нан сатып алды. Базарда Хансұлу сырғасын сатты.
Базарда Асылбеков есімді өкіл аштыққа ұшыраған қазақтарды жинап жатты. Ол оларды кемемен Әулиеатаға жеткізуді жоспарлады. Хансұлу мен Дәу апа кемеге мінуден бас тартты.
Олар Қоңыратта қалды. Дәу апа інтернатта жұмысқа орналасты. Хансұлу түрікпен шалдың үйінде демалды. Шамұрат есімді адам оларға көмектесті.
Дүрбелең
Нарқамыстан Хантөрткілге қарай жолаушылар жүрді. Олардың арасында Жорға Күрең болды. Ол конференцияда қабылданған шешімдерге көңілі толмады. Калашников «құлақтарды тап ретінде жоямыз» деп мәлімдеді.
Ауылда жиналыс өтті. Бұқабай есімді өкіл келіп, құлақтарды аластау туралы айтты. Пахраддинді құлақ деп жариялады. Шеге әкесін қорғамады, керісінше оны құлақ деп растады.
Бар сенгені, бар тірегі — Шеге! Ол сөйдеді. Өзге жұрт не демесін. Хансұлу мен көкесінің жылт еткен жалғыз үміті Шеге еді. Ол сөнді. Жалғыз тірегі Шеге еді. Ол сынды.
Хансұлу әкесінің құлақ деп айыпталғанына қатты қапаланды. Ол Шегеден ренжіді. Түнде олар бір-біріне сөз айтпады. Хансұлу Шегені кешіре алмады.
Пахраддин Нарқамысқа жаяу жүрді. Сұржекей милиция оны ертіп барды. Жолда Пахраддин өлімді ойлады. Апанас оны құтқарып, жер аударуға рұқсат қағаз берді.
Пахраддин ауылдан көшіп кетті. Оны тек Дәу апа ғана ілесті. Ауыл адамдары оларды қоштасып шығарды. Олар Қарақалпақ жеріне қарай жол тартты.
Зобалаң
Шәріптің үйінде жиналыс болды. Шегені алтын-күміс сақтағаны үшін айыптады. Хансұлудың сандығынан алтын білезіктер мен сырғалар табылды. Шегені қамауға алды.
Шегені партиядан шығарып, жұмыстан босатты. Оның ісін тергеу органдарына берді. Шеге милиция үйінде отырды. Әкесі Шәріп оны көруге келді.
Шәріп Хансұлу мен баланы алып, Бесқалаға қарай жүріп кетті. Шеге сотқа тартылды. Хансұлу Шегесіз қалды.
Құм арасында
Пахраддин мен Сырға құм арасында жүрді. Олар адасып қалды. Азық-түліктері таусылды. Пахраддин жуа іздеп, көк шөп жеді.
Сырға әлсіреп жатты. Пахраддин оған екі тал жуа әкелді. Олар құм шағыл басында қалды. Түнде екеуі де дүниеден өтті.
Хансұлу мен Дәу апа балаларды ертіп жолға шықты. Олар Қоңыратқа қарай жүрді. Жолда азық-түліктері таусылды. Балалар ашықты.
Олар сайдан өтті. Сайдың жағасында шала көмілген мәйіттерді көрді. Қалаға жақындағанда Хансұлу сырқаттанды. Түрікпен шал оларды үйіне алды.
Дәу апа Шамұратты тауып алды. Ол оларға көмектесті. Дәу апа інтернатта жұмысқа орналасты. Хансұлу түрікпен шалдың үйінде демалды.
Ғарасат майданы
Қоңыратта Хансұлу мен Дәу апа өмір сүрді. Дәу апа інтернатта ыдыс-аяқ жуды. Хансұлу сауығып, балаларға қарады. Олар Пахраддин мен Сырғаны іздеді, бірақ таба алмады.
Базарда Хансұлу нан сатып алды. Ол сырғасын сатып, ақша тапты. Дәу апа балаларды самсамен тамақтандырды. Олар Әмударияны көрді.
Қызыл бидайдың наны дастарқанда жатса, тіршіліктің өзге тауқыметі тауқымет емес екен ғой! О, Жасаған Ие! Өмірдің осы ақиқатын бұрын неге түсінбеген?!
Жағада аштыққа ұшыраған қазақтар жиналды. Асылбеков оларды кемемен Әулиеатаға жеткізуді жоспарлады. Хансұлу мен Дәу апа кемеге мінуден бас тартты.
Олар қалаға қайтты. Дәу апа інтернатта жұмыс істеді. Хансұлу балаларға қарады. Олар Пахраддин мен Сырғаны іздеуді жалғастырды.
Пахраддин мен Сырға құм арасында қалды. Олар адасып, азық-түліксіз қалды. Пахраддин жуа іздеп, көк шөп жеді. Сырға әлсіреп жатты.
Пахраддин Сырғаға екі тал жуа әкелді. Олар құм шағыл басында бір-бірін құшақтап жатты. Түнде екеуі де дүниеден өтті. Олардың денелері құм арасында қалды.
Ел дейсің-ау... Сол елің қайда қазір? Жапан дүзде шойырылып отырған сені неге сол елің қазір іздемейді? Ауызыңдағыны жырып берген жұртың неге сені іздемейді?
Хансұлу мен Дәу апа Қоңыратта өмір сүрді. Олар балаларды асырады. Дәу апа інтернатта жұмыс істеді. Хансұлу әке-шешесін іздеуді жалғастырды, бірақ таба алмады.
Уақыт өтті. Хансұлу балаларымен бірге өмір сүрді. Ол Шегені, әке-шешесін ойлады. Олардың тағдыры белгісіз болып қалды. Хансұлу жаңа өмірге бейімделуге тырысты.
Байлығы деп күн құрғатпай өрістегі малын санайды. Әй, Пахраддиннің байлығы үйінде емес пе? Ол мына отырған бәйбішесі емес пе?
Роман 1930 жылдардағы қазақ халқының трагедиясын суреттейді. Коллективтендіру, аштық, қуғын-сүргін – бұл кезеңнің негізгі оқиғалары. Адамдар өз жерінен айырылып, отбасынан ажырады. Көптеген адамдар қаза тапты.
Хансұлу мен оның отбасы осы қиын кезеңді бастан өткерді. Олар көп қиындықтарға тап болды, бірақ өмірге деген үмітін жоғалтпады. Роман қазақ халқының қайсарлығын және өмірге деген сүйіспеншілігін көрсетеді.
«Ақ боз үй» – қазақ әдебиетінің маңызды шығармасы. Ол тарихи шындықты көркем түрде суреттейді. Роман оқырманды ойландырады және өткен тарихты еске түсіреді.
Романның негізгі тақырыбы – адам тағдыры мен тарихи оқиғалардың қиылысуы. Автор кейіпкерлерінің ішкі әлемін терең ашады. Олардың сезімдері мен ойлары шынайы көрінеді.
Пахраддин – дана адам, ол өз халқының тағдырын ойлады. Хансұлу – қайсар қыз, ол өмірге деген сенімін жоғалтпады. Шеге – идеяға берілген жас, ол өз сенімі үшін отбасынан айырылды.
Роман оқырманды тарихи оқиғаларға деген көзқарасын қайта қарауға мәжбүр етеді. Ол адамзаттық құндылықтар туралы ойландырады. «Ақ боз үй» – өткен ұрпақтың жадын сақтайтын шығарма.
Романның соңында Хансұлу жаңа өмірге бейімделуге тырысады. Ол балаларын асырап, болашаққа үміт артады. Өткен қиындықтар оны күшті етті. Ол өмірге деген сенімін сақтады.
Смағұл Елубайдың «Ақ боз үй» романы қазақ халқының тарихындағы қиын кезеңді суреттейді. Шығарма оқырманға терең әсер етеді және ұзақ есте қалады.