Аққулар ұйықтағанда (Мақатаев)
Өте қысқаша мазмұны
Тау басындағы Жетім көлде ежелден аққулар мекендейтін. Бір күні науқас баласы бар әйел көлге келді.
Тәуіп шал баласын аққумен ұшықтау керек деген соң, ана мылтық алып, таң алдында көлге келді. Көлде ұйықтап жатқан аққуларды көріп, ана қатты толқыды. Бірақ баласының өмірі үшін аққуларды атуға мәжбүр болды.
Мылтық даусынан шошыған аққулар ұшып кетті. Бір аққу өліп, екіншісі жараланып қалды. Жылқышы қарт келіп, ананы қатты сөкті. Ол үйіне қайтқанда, баласы өліп қалған еді.
Қасиет!.. О, қасірет! Осындай ма ең?!
Сорымның қалыңдығы шашымдай ма ең!..
Қасиет!.. Қасиеттер ұшып кетті,
Қасірет!..Қасымдағы досымдай ма ең!..
Қайғыдан есі ауысқан ана жылап-еңіреп, қасиетті құстарды атқанына өкінді. Содан бері аққулар Жетім көлге қайтып оралмады. Көл жетімсіреп қалды. Ана да ақыл-есінен адасып, өмір бойы қасіретпен өтті.
Поэма табиғат пен адам арасындағы үйлесімділікті бұзудың қасіретін суреттеді.
Бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Бөлімдердің атаулары – шартты.
Бөлім 1. Жетім көл мен аққулар
Тау басында орналасқан Жетім көл өзінің ерекше тыныштығымен, мөлдірлігімен көз тартты. Көл жағасында өскен шыршалар мен жартастар оның сұлулығын одан әрі арттырды. Көптеген ғасырлар бойы бұл көлге аққулар қонақтап, мекендеп келді.
Қанша ғасыр өтті екен, қанша заман?
Қанша ұрпақ кетті екен, қаншама адам?
Қанша шырша өсті екен, құлады екен,
«Жетім көлге» қараудан шаршамаған?
Көл маңында жылқы бағып жүрген қарт бұл көлдің қасиетті екенін, оған қонатын аққулардың киелі құстар екенін жақсы білетін. Ол көлге келген аққуларды ешкім мазаламауын қадағалап отырды.
Аққулар аман-есен қайтқанынша,
Суына «Жетім көлдің» шөлдей-тұғын.
(Суымен сырқаттарын емдей-тұғын.)
Бөлім 2. Ауру бала мен ана
Бір үйде науқас бала төсек тартып жатты. Әкесі еденде қалжырап жатқан, ал анасы баласының басында түн күзетіп отырды. Тамыз айының маужыраған түні еді.
Күндіз келген тәуіп шал баланы аққумен ұшықтау керек деген еді. Ана қатты толғанды - қасиетті құсты атуға бару керек пе, жоқ па? Ақыры баласының өмірі үшін аққуды атуға бел буды.
Сірә, сорлы жоқ шығар менен өткен,
Құлынымның қасынан неге кеткем?!
Ошақ қасы, от басы, көрмеппін ғой,
Дүние-ау, сен осындай керемет пе ең?!
Бөлім 3. Қасиетті құстың қазасы
Таң атқанда ана Жетім көлге келді. Көл бетінде аққулар ұйықтап жатты. Олардың сұлулығы мен тәкаппарлығы ананы таң қалдырды. Бірақ баласының өмірі үшін ол мылтығын көтеріп, аққуларды көздеді.
Аққулар...
Аққу мойын, сүмбе қанат,
Алаңсыз тарануда күнге қарап.
Айдынның еркелері, білмей тұрмын,
Етермін тағдырыңды кімге аманат?!
Мылтық атылды. Көл маңы дүрліктіп, аққулар ұшып кетті. Бір аққу жараланып, көл бетінде қалқып жүрді, екіншісі жағада жан тапсырды. Ана не істерін білмей, есеңгіреп тұрды.
«Жетім көлден» сән кетті мана тұнған,
Аққу кетті,ән кетті қанатыңда.
Асқар-асқар таулардан асып әрі,
Шың-құздардың үн қалды қабатында
Жылқышы қарт оқиғаны көріп, ашумен анаға келді. Ол аққуларды атқан адамды қатты жазғырды. Ана баласының жағдайын айтып, жылап жіберді. Қарт оған аққуды атқаны үшін кешірім жоқ екенін, бұл қылығы үшін жазасын тартатынын ескертті.
Үйге оралған ана баласын өлі жатқан күйінде тапты. Ол есінен танып қалды. Көзін ашқанда, құлағына аққулардың әні естіліп, көз алдында олардың ұшып бара жатқан бейнесі елестеді. Ана жынданып кетті.
Содан бері Жетім көлге аққулар қонбайтын болды. Көл өзінің бұрынғы сәнінен айырылып, шынымен жетім қалды. Аққулардың қарғысы атқан адамның ұрпағына да әсер етті деген аңыз тарады.
Аққулар...
Аңыз көп қой олар жайлы,
Көзіңмен көргеніңдей бола алмайды...
Тек қана тыныштықта ұйықтайды олар,
Шошыса, екінші рет оралмайды