Аққудың айырылуы (Сейфуллин)
Өте қысқаша мазмұны
Арқаның бір жерінде әдемі айна көл болды. Сол көлде екі ғашық аққу өмір сүрді.
Олар бір-бірін шын сүйген, ертегідей еркелескен жұбай еді. Ақын бір күні көл жағасында демалып жатқанда екі аққудың кездесуін көрді. Алыстан келген ер аққу мен жақындағы қамыстан шыққан ұрғашы аққу бір-біріне сағынышпен қосылып, сүйісті. Олар көлде ойнап, ақ шашақ теріп, бір-біріне еркелесті. Бірақ екі ғашық қайтадан айырылып кетті.
Кенеттен жиектегі шоқ қамыстан жасыл ұшқын жарқ етті. Жасырынып отырған сұр мерген аққуды атты.
Шоқ қамыстан тұра ұмтылды
Мерген алып пышағын.
Ойда жоқта бұлан етіп,
Тағдыр-минут кеп жетті.
Уыздай ақ төстен өтіп,
Көлді сызып оқ кетті.
Ер аққу оққа ұшып, қаза тапты. Екінші аққу келіп, жанындағы өлген ғашығын көрді. Ол мергенге «Мені де ат!» деп жалынды. Бірақ мерген енді атуға батпады. Сорлы аққу жұбайынан қалғысы келмей, көкке көтеріліп, найзадай боп мергеннің алдына құлады. Екі ғашық қайта қосылып, бірге өлді.
Толық мазмұндама
Мазмұнды бөлімдерге бөлу шартты түрде жасалған.
Көлдің сұлулығы және аққулардың мекені
Арқада бір керемет жер болды. Жібек самал саясында сырлы кесе аясындай көл жатты. Маржан құмы мен күміс суы бар бұл көл кең айнадай болып көрінді. Мұнарытқан торғын буы көк кестелі айналаны жасады. Қалың топ-топ, алшық-сирек жасыл қамыс дестелері көлдің жасыл кестесін құрады.
Айна көлдің көрнегі әдемі болды. Су бетінде ақ шашақтар ернегі елбіреді. Пай шымылдық пен жасыл құрақ қалың біткен болатын. Кейде аққулар шымылдыққа судырап жасырынатын. Осы айна көлді мекен еткен бір-екі аққу бар еді.
Бұл екі ғашық жар еді, мақсұтына бірге жеткен болатын. Көлдің басы ертелі-кеш мың құбылған ән еді. Екі ғашық ертегідей көлдің көркі мен сәні болды.
Айна көлдің суы күміс,
Жұбай аққу көркі еді,
Көрсе көзің алар тыныс,
Екі сәулем ерке еді.
Көлдің табиғи сұлулығы мен аққулардың көркі адамды таңғалдыратын. Бұл жер тыныштық пен бейбітшіліктің мекені болып табылды. Аққулар осы көлде бақытты өмір сүрді.
Екі ғашық ертегідей,
Көлдің көркі - сәні еді.
Жүргенімде елге келіп,
Ешкімді ертпей қасыма,
Кетуші едім көлге келіп,
Біраз жатып басында.
Екі ғашық аққудың махаббаты
Екі аққу шын сүйіскен жар болды. Олар бір-біріне деген махаббатымен ерекшеленді. Мұңайысып сүйісетін, бір-біріне жарасып еркелесетін екі маңғаз ғашық еді. Олардың арасындағы махаббат таза да шынайы болды.
Екі сұлу еркелесіп, бір-біріне жарасып өмір сүрді. Олар тағы нәзік "не-не?" деп бір-біріне қарасып, әсем ойындарын бөлісіп отырды. Сүйісіп боп, мойындарын мұңайысып иісетін. Бұл екі маңғаз ғашық жұбай шын сүйіскен жар еді.
Бірақ олардың бақытты өмірінде бір қасірет бар еді. Екі маңғаз еркін өскен, қосылысқан жар болса да, неге мұңайды? Екі сұлу мөлдіресіп неге бүгін мұңайды? Бірін-бірі елжіресіп неге ақырын сылайды? Дауыстары қалтырасып неге нәзік жылайды?
Көл ортасы кең жайқыннан келген аққу бұрылып, қасіреті іште тынған жөнеп берді сырылып. Қыңқылдады қалар ғашық көздің жасын тыя алмай. Көлбеңдеді о да жасып, кетер ғашық қия алмай. Қимаса да бірін-бірі, қайта-қайта қайрылып, екі ғашық әрең тірі тағы кетті айрылып.
Екі ғашықтың сыры осы болды - қанбаса да құмары. Көл шетінде қалды бірі, тағы кетіп сыңары. Олардың айырылуы уақытша болды, бірақ бұл олар үшін үлкен азап еді.
Баяндаушының бақылауы және аққулардың ойыны
Жүргенде елге келіп, ешкімді ертпей қасына, кетуші еді көлге келіп, біраз жатып басында.
Көз жіберіп айна көлге, жағасында жатушы еді. Төсімді ашып жібек желге, рахатына батушы еди. Келуші еді анда-санда саясатсыз тұрмысқа, біраз тыныштық беріп жанға, демалуға - тынысқа.
Бір күн ерте айна көлдің күйін тыңдап жағалап, бір ғажабын және көрді қарап жатып жағада. Кең айнадан өзін көріп құстар билеп ойнайды. Су түбінен маржан теріп сүңгіп терең бойлайды.
Көлді қорып байғұс қызғыш қыңқылдайды жағалап. Қанатымен жерді сызғыш төңкеріліп сабалап. Тау құдірет қалықтайды, қақсап жырлап зарлайды. Сорлы жыршы жалықпайды көл сағасын барлайды.
Көктен көлге төңкеріліп шанқылдайды шағала. Бірде жылап, бірде күліп жарқылдайды жағалап. Қоңыр күйін қаз күйлейді сұқсыр менен қасқалдақ. Әнге салып би билейді кегер, үйрек, баспалдақ.
Осындай көлдің сәнін олқысынды жүрегі. Іздеді аққу әнін - жүрегінің тілегін. Көлдің бетін көзбен андып жұбай аққу көрінбей. Сәулемді іздеп жаттым каңғып көл басында ерінбей.
Аңшының келуі және трагедия
Аққу күйі бір мезгілде сыңқылдады алыстан. Және бірі шыға келді жақындағы қамыстан. Жақындағы көк қамыстан шыққан аққу жырлады. Аққу салған ән алыстан бері жүзіп зырлады.
Жалғыз аққу жырақтағы әнге салды "келем" деп. Сыңар аққу құрақтағы тұрды күтіп көлеңдеп. Сыңқылдатып жарып келді жұпар майын жағынып. Жұбайына аққу келді алыс жерден сағынып.
Бөлек екен екі ғашық, жайқынға кеп түйісті. Сыпайы ойнап сыңқылдасып, тәтті айқасып сүйісті. Күміс суды жұмсақ сызып екі сұлу сыланды. Сылдырлатып моншақ тізіп ақ көбікке бұланды.
Дөңгеленіп сәнін түзеп айна көлге қаранды. Екі сұлу әнін түзеп жуынды да таранды. Екі кербез қатар түзеп көлдің келді шетіне. Көлдегі әппақ шашақты үзіп иіскей басты бетіне.
Бір шоқ қамыс жиекте өскен бір мезгілде қалт етті. Қалт етті де үні өшкір үндемеске ант етті! Шоқ қамысты жыбыр еткен аққу кербез елер ме? Құрттан қорықса қыбыр еткен көл шетіне келер ме?
Кешікпеді, шоқ қамыстан жасыл ұшқын жарқ етті. Ақ түтінмен оқ қамыстан бұрқ атылды, шаңқ етті! Кім бүйтті екен көлді жарып? Суық жүрек шіркін-ай! Айна көлді оқпен қарып соққандай ғып көктен жай!
"Аһ!.." деді де көл селк етті. "Аһ!.." деді аққу: "жаным-ай!" Қыларын оқ қылып кетті. "Неге бүйттің, зәлім-ай?!" Дәл көздеді сұрша мерген шын сұлудың нақ төсін. Селк етті аққу, мұрша келмей, басып қалды ақ төсін.
Айна көлге жылап ақты
Әппақ төстен қызыл қан;
«Хош, жаным!» деп қанат қақты
Үзілді тез шыбын жан.
Суды сабап шапшаң мерген ақ қанатты қайырды. Еш күнәсіз шашақ терген екі ғашықты айырды! Көздегенін атып жығып сұрша мерген кенелді. Ұры шіркін келген бұғып енді алшандап жөнелді.
Тірі қалған аққудың қайғысы және өлімі
Сол мезгілде аққу ұшты жалғыз қалған жырақта. Суды сабап келіп түсті түтін шыққан құраққа. Аққу көрді ойда жоқта бір пәленің келгенін. Ғашығының ұшып оққа жау қолында әлгенін!
Аққу тағы зарлап ұшып жалғыз қалған жарына. Жығылды кеп суды құшып сұр мергеннің жанына. Қалған ғашық болмай ие моншақтаған жасына. Шықты даусы іші күйе мергеннің кеп қасына.
Сыңсып аққу суды шашып шырқ айналды зәлімді. Сұр мергенге төсін ашып "Мені де ат!" деп жалынды. Қып-қызыл қып қолын қандай ақ сұлудың қанына. Мерген кетті шыдай алмай күйіктінің зарына.
Сұр мергенге төсін ашып,
«Мені де ат!» деп жалынды.
Қып-қызыл қып қолын қандай
Ақ сұлудың қанына;
Мерген кетті шыдай алмай,
Күйіктінің зарына.
Аққу бетін жаспен жуды кекке шықты күйініп. Сұр мергенді қоймай қуды көктен жерге түйіліп. Сұр мергеннің алдына кеп тағы келіп құлады. "Атшы жылдам мені де!" деп бауырын басып жылады.
Мұны дағы батыр мерген енді атуға батпады. "Мені де ат!" деп жылап келген сорлы жарды атпады. Сұр мергенді шырқ айналып жылап аққу қалмады. Өзегі өрттей күйіп-жанып қаққан қанат талмады.
Жылама енді, күйікті жар!
Неге керек еңіреу?
Кімге мұнша қыласың зар?
Жер менен көк меңіреу!
Аққу білді батыр мерген енді мұны атпасын. Қанға бояп төсін керген жұбайымен жатпасын. Жер мен көкке зар еңіреп шыдамады күйікке.
«Жұбайымнан қалмаймын» деп,
Шықты шырқап биікке.
Сорлы ғашық бел байлады
Жұбайынан қалмасқа
Көкке қарай қанат кағып аққу кетті бұлдырап. Бір мезгілде төмен ағып төңкерілді судырап. Төмен ағып қадалды да найзадай боп шаншылып, сұр мергеннің қақ алдына жығылды аққу жаншылып!
Күйікті жар құлап өлді,
Ақ төсінен қан ақты;
Жұбайына «ырза бол!» деп
Бір-ақ серіпті қанатты.
Өлімді де шіркін ғашық
Сүйгенімен бір көрді;
Жан күйігін мәңгі басып,
Жұбайымен бірге өлді!