Аққан жұлдыз (Мұқанов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, XIX ғасырдың ортасы. 1847 жылы Қостанай облысындағы Құсмұрын көлінің маңында Шыңғыс Уәлихановтың Ордасы орналасты. Патша үкіметі 1834 жылы Құсмұрынға әскери бекініс орнатып, Аманқарағай дуанын ашқан болатын. Дуанның аға сұлтаны Шыңғыс Жошы ханның ұрпағы еді. Оның әкесі Уәлі хан, анасы Айғаным ханым өз заманында беделді адамдар болған.
Айғаным ұлы Шыңғысты Омбыдағы офицерлік мектепке оқуға берді. Шыңғыс Шорманның қызы Зейнепке атастырылған еді. Оқу кезінде Шыңғыс Сейфүлмәліковтің қызы Діл-Афрузбен жақындасты. Діл-Афруз жүкті болып қалғанда, Айғаным ұлын Зейнепке үйлендіруге мәжбүр етті. Діл-Афруз қайғыдан өзенге батып өлді.
Шыңғыс Кенесарыға қарсы жорыққа қатысып, подполковник шенін алды. Құсмұрын дуанының аға сұлтаны болып тағайындалды. Зейнеп ұл туып, оның атын Қалқай ишан Мұхаммед-Ханафия қойды, бірақ халық оны Шоқан деп атады.
Шоқан бала кезінен зерек, тентек болып өсті. Ол бекіністегі орыс мектебінде оқып, орысша сауат ашты. Әкесі Шыңғыс ұлын Омбыдағы кадет корпусына оқуға берді. Омбыға барар жолда олар өрт шыққан балықшылар поселкесін көріп, Шоқан қатты қайғырды.
Шығысты зерттеу әлемінің аспанынан, қазақ хандарының ұрпағы, орыс армиясының офицері Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов Аққан жұлдыздай зымырап өте шықты.
Кадет корпусында Шоқан Григорий Потанинмен дос болды. Ол орыс тілін тез меңгеріп, озат оқыды. Достоевскийдің шығармаларын оқыды. Бірақ "бұратана" болғандықтан, оған әскери сабақтарға қатысуға тыйым салынды. Корпусты бітіргенде Шоқан Ресейдің болашағы мен отарланған халықтардың тағдыры туралы баяндама жасап, тыңдаушылардың назарын аударды.
Толық мазмұны
Тараулардың бөлінуі шартты.
Тарихи негіз: Кенесарыдан Құсмұрын құрылуына дейін
Роман Академик Н.И. Веселовскийдің Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың 30 жасқа толмай қайтыс болғаны туралы сөзімен басталды. 1847 жылдың жазында оқиға Қостанай облысындағы Құсмұрын көлінің күнгей жақ қырқасында дамыды. Көлдің «Құсмұрын» аталуы оның пішініне байланысты болды — ол қасқырдың мұрнына ұқсайтын. Көл айналасында «Ханжатқан» ойпаты орналасқан еді.
Осы жерге Кенесары Қасымов өз елін бастап қоныстанған болатын. Ол Орынбор әкімдерімен келісе алмай, Сібір әкімдерімен де жанжалдасып, соңына ерген еді. Патша үкіметі Кенесарыдан қауіптеніп, 1834 жылы Құсмұрын дөңіне әскерлік бекініс орнатты. Сол жерде «Аманқарағай» дуаны ашылды. Бұл дуанның аға сұлтаны болып Шыңғыс Уәлиханов тағайындалды.
Шыңғыс жаз айларында Ордасымен Ұлытау жаққа көшіп, Құсмұрын қырқасында шағын егіспен айналысатын қарашыларын қалдыратын. «Орда» немесе «Ақ» ауылында Шыңғыс пен бәйбішесі Зейнеп және олардың кейбір балалары тұрды. «Қарашы» ауылы кедейлерден құралып, Ордадан алысырақ орналасқан болатын. 1847 жылдың көктемінде Шыңғыс Ордасын Құсмұрында қалдырып, жыл бойы көшпейтінін аңғартты. Бұл әрекет жұт жылына байланысты болды, өйткені Шыңғыс малдарын Жайық бойына айдатқан еді.
Орыстың Шығысты зерттеушілері оны бір ауыздан дағдыдан тыс көрініске санап, түрік халықтарының тағдыры туралы аса зор, аса қажетті жаңалықтар ашуды күткен еді.
Шыңғыстың шежіресі мен жастық шағы
Роман Орданың арғы тарихын, Шыңғыс ханға дейін баяндады. Шыңғыс Уәлиұлы Жошының ұрпағы болып табылды. Оның аталары Ер-Есім, Абылай және Уәлі хан болған еді. Уәлінің әйелі Айғанымның кейіннен «хан» аталуы және оның төртінші ұлы Шыңғыстың тағдыры егжей-тегжейлі сипатталды.
Айғанымның ықпалымен Уәлі Бурабайдағы мекенін тастап, Сырымбет тауына көшті. Уәлі қайтыс болғаннан кейін, патша үкіметі Айғанымды «хан» деп таныса да, халық оны қабылдамады. Оның қайнысы Кенесары Қасымов оны шауып, мал-мүлкін тартып алды. Патша үкіметі аға сұлтандық дәрежені жойып, Сібірдегі қазақтарды дуандарға бөлді.
Сперанскийдің ұсынысымен Айғаным Көкшетау дуанының аға сұлтаны болды. Ол патшаның інісі І-Николайдың Сібірге сапарына дайындалды. Айғаным Николайды қабылдауға арнап сәнді киіз үй жасаттырды, бірақ Николай оған назар аудармады. Николайдың Омбыға келуі Айғанымның арманын бұзды, өйткені оның ұлы Шыңғыс ауырып қалды.
Ана жылы Николайды қарсы алу жабдығымен Омбыға келіп, өзге аға сұлтандармен қатар, Ертіс жағасына үй тіккенде, Айғаным басқа сұлтандардан гөрі... құда түседі.
Кейін Айғаным ұлы Шыңғысты Омбыдағы офицерлік школаның азиялық бөліміне оқуға берді. Шыңғыс сол жерде білім алып, орыс мәдениетімен танысты. Оқу барысында ол әскери істерді меңгерді және патша үкіметіне адал қызмет етуге дайындалды. Шыңғыстың білімі мен тәрбиесі оның болашақ қызметіне негіз болды.
Шыңғыстың некесі мен отбасылық қасірет
Шыңғыс Шорманның қызы Зейнепке атастырылған болатын. Шорманның Кенесары көтерілісіне қарсы Ресейді жақтап, байып кеткені сипатталды. Айғаным мен Шорман құда болып, Шыңғыс пен Зейнептің некесі қиылды. Зейнептің бала кезгі еркелігі мен оның болашақ күйеуі Шыңғысқа деген қарым-қатынасы да айтылды.
Шыңғыс оқуда жүргенде, Сейфсаттар Сейфүлмәліковтің қызы Діл-Афрузбен жақын қарым-қатынаста болды. Діл-Афруз жүкті болып қалды, бұл Шыңғысты күрделі жағдайға қалдырды. Айғаным Шыңғыстың Діл-Афрузды алмауын қалады, ол имам Ғабдүр-рахимнің көмегімен Шыңғысты Зейнепке үйлендіруге мәжбүр етті.
Шыңғыс анасының қысымына көніп, Зейнепке үйленді, бірақ Діл-Афруз оқиғадан кейін өзенге батып өлді. Кейін Шорман да қайтыс болды. Бұл оқиғалар Шыңғыстың жанына ауыр соққы болды және оның болашақ өміріне әсер етті. Отбасылық қасірет оны қатты қайғыландырды.
Шыңғыс Кенесарыға қарсы жорыққа аттанды. Бұл жорықтан ол подполковник шенімен оралды. Құсмұрын дуанының аға сұлтаны болып тағайындалды. Бұл кезде Айғанымның денсаулығы нашарлап, өлім аузында жатты. Шыңғыс анасының өсиеті бойынша, қара шаңырақты өзімен бірге алудан бас тартты.
Шыңғыс — Құсмұрын дуанының аға сұлтаны
Ол Құсмұрынға барар жолда Есенеймен кездесті. Есеней хан тұқымына өшпенділік танытқан, әрі Қасымды жеңгеннен кейін патша үкіметінен хорунжий шенін алған еді. Есенейдің жас тоқалы Ұлпанның сұлулығына Шыңғыс қызығып, оған қол жеткізуді қалады. Абаның көмегімен Шыңғыс Ұлпанмен кездесті, бірақ олардың кездесуін Есеней аңдып, ашуланды.
Есеней Шыңғысқа қарсылық танытып, оны дуаннан қууды жоспарлады. Ол Керей мен Уақ руларын Шыңғысқа қарсы көтерді. Бұл кезде Шыңғысқа достарынан Сатыбалды Жаманқұлы мен Шәңкі ғана көмек көрсетті. Шыңғыстың жағдайы күрделене түсті, өйткені көп адам оған қарсы шықты.
Шыңғыстың отбасылық өмірінде де өзгерістер болды: Зейнеп ұл тауып, оның атын Қалқай ишан Мұхаммед-Ханафия қойды, бірақ халық оны Шоқан деп атады. Шоқан бала кезінен тентек болып өсті, оған Шепе де әсер етті. Шоқанның ақылдылығы мен оқуға деген ынтасы айтылды. Ол Жайнақпен дос болды.
Шоқанның марқа қозының аяғын бунап тастауы Өтей мен Дәуішті ашуландырды. Бұл оқиға Шыңғыстың жағдайын қиындатты. Шоқан Жайнақпен бірге «Қасқыройнақ» үңгіріне тығылды. Аба Шоқанды тауып, оны бекініске баруға көндірді. Шыңғыс та, Драгомиров та бұл әрекетті қолдады. Шоқан бекініске кетті. Бұл кезде Айғаным қайтыс болды.
Шоқанның тууы мен балалық шағы
Шыңғыс Құсмұрыннан кетіп, Ордасын Сырымбетке көшірді. Ол аға сұлтандықтан өз еркімен босап, орнына Есеней тағайындалды. Шыңғыс Шоқанды Омбыдағы орыс оқуына беруге мәжбүр болды. Олардың жолында көптеген оқиғалар болды. Бағлан станицасында Шоқанның сусын сұрағанда Терентий Ямщиков оған тек жылымшы су берді.
Олар «Қаңғырған» балықшылар поселкесіне жетті. Ол жерде маса шағып, тамақтарын дайындау қиынға соғды. Шоқан Таңатар есімді балықшымен кездесті, ол оған өз өмірінің қиындығын және хан тұқымына деген өшпенділігін айтты. Таңатардың үйінде шілдехана болып, Шоқан жаңа туған нәрестеге өз есімін берді.
Курагиннің бұйрығымен Шыңғыстың күймесі жөнделді, бірақ өрт шығып, балықшылардың үйлері жанды. Шоқан бұл оқиғадан қатты қайғырып, ауырып қалды. Ол кедей адамдардың қасіретін көріп, олардың жағдайына жаны ашыды. Бұл оқиға Шоқанның жанына терең із қалдырды.
Шоқанның балалық шағы қиындықтар мен сынақтарға толы болды. Ол ерте жастан адамдардың әртүрлі қабаттарымен танысты. Кедейлердің тұрмысын көріп, олардың азабын сезінді. Бұл тәжірибелер оның болашақ дүниетанымын қалыптастыруға үлкен әсер етті. Шоқан адамгершілік пен әділеттілікке деген сүйіспеншілігін осы кезден бастап дамытты.
Жолда болған оқиғалар Шоқанның жас жанына қатты әсер етті. Ол халықтың ауыр тұрмысын көріп, олардың қасіретіне ортақтасты. Бұл сезімдер оның болашақ қызметінде маңызды рөл атқарды. Шоқан адамдарға деген мейірімділігін және әлеуметтік әділеттілікке деген ұмтылысын осы кезден бастап көрсетті.
Шоқанның мезгілсіз қазаға ұшырауы бұл үмітті үзді. Ол 30 жасқа да толмай, өкпе ауруынан қайтыс болды.
Шоқанның Омбыға сапары
Омбыға жеткенде, Шыңғыс Шоқанды Кадет корпусына оқуға орналастырды. Шоқан Григорий Потанинмен дос болды, ол оған орыс тілін үйренуге көмектесті. Шоқан оқуда өте жақсы нәтижелер көрсетті, ол орыс тілін тез меңгеріп, сабақтарын озық оқыды. Ол Достоевскийдің «Кедей адамдар» романын оқыды.
Дегенмен, Шоқанның «бұратана» екендігіне байланысты оған соғысқа қатысты сабақтарға қатысуға тыйым салынды, бұл оны қатты намыстандырды. Ол саяси мәселелерге қызығушылық танытып, Россияның болашағы туралы өз ойларын білдірді. Шоқан патша үкіметінің саясатына сыни көзбен қарады.
Өзін «патрицеймін» (ақ сүйекпін) деп түсінетін Шоқан бұл сөзге намыстанғандай болып: — Россия патшалары аман болса жетеді, басқалары к черту! — деді.
Корпусты бітіру кезінде Шоқан баяндама жасады, онда ол Россияның күшін және отарланған халықтардың, оның ішінде қазақтардың орыс мәдениетіне қосылуының маңыздылығын атап өтті. Бұл сөздер тыңдаушылар арасында қызу пікірталастар тудырды. Шоқанның көзқарасы күрделі және қайшылықты болды.
Шоқанның Омбыдағы оқу жылдары оның дүниетанымын қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Ол орыс мәдениетімен терең танысып, еуропалық білімді игерді. Сонымен қатар, ол өз халқының мәдениеті мен дәстүрлерін ұмытпады. Бұл екі мәдениеттің арасындағы көпір болу оның өмірлік мақсатына айналды.
Кадет корпусында білім алу
Шоқанның кадет корпусындағы оқуы оның интеллектуалдық дамуына үлкен әсер етті. Ол математика, география, тарих сияқты пәндерден жоғары бағалар алды. Шоқанның зерделілігі мен талантына мұғалімдер таң қалды. Ол тек оқумен ғана шектелмей, сурет салуға да үлкен қызығушылық танытты.
Корпустағы достарымен Шоқан әртүрлі тақырыптарда пікірталас жүргізді. Ол Ресей империясының саясаты туралы сыни ойлар айтып, қазақ халқының болашағы туралы толғанды. Шоқанның ойлары оның жасына қарағанда өте терең және дамыған болды. Ол болашақта өз халқына қызмет етуді армандады.
Байлық — көп адам үшін жалғыз ғана құндылық, бірақ шынайы құндылық – байлық та емес адамдардың жан-дүниесінде, адамдар арасындағы адалдықта, қамқорлық...
Шоқанның білім алу барысы оның болашақ ғылыми қызметіне негіз болды. Ол тарихи деректерді зерттеуге, этнографиялық материалдарды жинауға қызығушылық танытты. Корпуста алған білімі оған кейіннен Орталық Азияны зерттеуде көмектесті. Шоқан өзінің ерекше дарынын осы кезден бастап көрсете бастады.
Ақша қолда мәңгі тұрмайды, ал имандылық пен адамгершілік – мәңгілік байлық.
Кадет корпусын бітірген Шоқан офицер дәрежесін алды. Оның болашақ қызметі Ресей империясының шығыс аймақтарында болатын еді. Шоқан өз халқы мен мемлекет арасында көпір болуды мақсат етті. Оның білімі мен дарыны оны ерекше тұлғаға айналдырды. Шоқанның жас кезінен көрсеткен қабілеті оның болашақ жетістіктерінің кепілі болды.
Адам өмірін ақылының құлаштап, түйсігінің түрткілеп, санасы мен өресінің мүмкін болған логикалық шегі жеткен жеріне дейін қауқарласып, келбетін сомдайды.
Роман Шоқанның жас кезінен көрсеткен ерекше қабілеттері мен оның болашақ ұлы ғалымға айналуының алғышарттарын көрсетеді. Оның балалық шағы мен жастық жылдары қазақ халқының тарихындағы ең жарқын тұлғалардың бірінің қалыптасу кезеңін бейнелейді. Шоқанның өмірі қысқа болғанымен, оның қалдырған мұрасы мәңгілік болып қалды. Роман оқырманды Шоқанның ерекше тұлғасымен таныстырып, оның ұлылығының бастауларын ашып көрсетеді.
Шоқан Уәлихановтың өмірі мен қызметі қазақ халқының рухани дамуында ерекше орын алады. Оның ғылыми еңбектері мен зерттеулері әлемдік деңгейде танылды. Романда көрсетілген оның жас кездегі қасиеттері — зерделілік, адамгершілік, халқына деген сүйіспеншілік — оны ұлы тұлғаға айналдырған негізгі қасиеттер болды.